Аnnotatsiya: Xalq tafakkuri va mahsuli bo`lgan afsona hamda miflar asosan aniq tarixiy sharoit va voqealardan kelib chiqib,ularda diomo ikki yoki uchta personaj ishtirok etib ezkgulik va yovuzlik o`rtasida kurash talqin qilinadi.Maqsadimiz bugungi yosh avlodning qalbida ezgulik va yaxshilik urug`ini shakllantirish.
Аnnotatsiya: Легенды и мифы – это плод народного мышления, выходя из точных исторических обстоятельств и случаев, в которых постоянно участвуют два или три персонажа, толкуется борьба между добром и злом.Наша цель – сформировать чувство гуманизма и доброты в душе сегодняшнего молодого поколения.
Аnnotatsiya: Legands were always thoughts of one nation and in legands two and three character played role. They showed fight between goodness and wickedness.Our aim is to shape goodness in our young generations` heart.
Kalit so`z: Afsona, mif , Qayumars, Er Xubbi, Shirin qiz, Hazarasp, Devqal`a
Ключевые слова: легенды, мифы, Каюмарс, Эр Хубби, Ширин киз, Хазарасп, Девкальа.
Kеyword: legends, mif, Kayumars, Er Xubbi, Shirin girl,Hazarasp, Devqala.
Xalq tafakkuri va ijodining mahsuli bo`lgan afsona va miflar asosan aniq tarixiy sharoit va voqealardan kelib chiqadi. Hayot mashaqqatlari va orzularini o`zida aks etgan bu afsona va miflar doimo ezgulik va yovuzlik, oq va qora, yaxshilik va yomonlik o`rtasidagi kurashni talqin etgan. Shu nuqtai nazardan foydalangan holda bugungi yosh avlod ongi va tafakkurida mana shu ikkita tushunchani badiiy jihatdan shakllantirishdir. Zero yurtboshimiz aytganlaridek: “Ayni paytda hayot haqiqati shuni ko`rsatadiki, har qanday taraqqiyoti mahsulidan ikki xil maqsadda-ezgulik va yovuzlik yo`lida foydalanish mumkin” [1].
Afsona o`zbek xalq og`zaki ijodining eng qadimgi janrlaridan biri bo`lib,u ijtimoiy hayot bilan bog`liq bo`lgan voqea va hodisalarni hayoliy uydirmalar asosida hikoya qiladi. Afsona forscha “afsun” so`zidan olingan bo`lib, fantastika, sehr-jodu hamda hayotiy uydirmalar asos bo`lgan nasriy hikoyalarni bildiradi. Bu xildagi hikoyalar Mahmud Qoshg`ariyning “Devoni lug`otit-turk” asarida caw so`zi orqali ifodalangan bo`lib, hikoya, qissa, deb izohlanadi.
Qoshg`ariyning izohlashicha, caw aniq voqea hamda hayolan to`qilgan hodisalardan tashkil topadi. Binobarin, bu izoh shakl va mazmun e`tibori bilan turlicha bo`lgan ikki janrni ifodalaydi. Birinchisi uzoq o`tmish voqealarini faqat hayotiy uydirmalar asosida talqin etuvchi hikoyalar, ikkinchisi esa, ko`proq, afsonalarni tashkil etadi. Demak, Aristotel` ta`biri bilan aytganda, afsonalar, “haqiqatdan xabar beruvchi yolg`on hikoyalardir”.
Afsonalarning yuzaga kelgan paytini belgilash g`oyat mushkul bo`lganidek, ularda tasvirlangan hodisalarning hayot haqiqatiga qanchalik mos kelishini aniqlash ham oson emas. Ammo afsona va miflardagi qator holler real borliq, inson hayoti ijodkorning yo`qligi bilan izohlanadi. Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, afsona keng ommaviy ijro etiluvchi janr hisoblanadi uni bilgan shaxs istagan shaklda aytaveradi.
Afsonalar, ko`pincha, biror diniy hodisa yoki obe`kt bilan bog`liq holda hikoya qilinadi. Bu narsa afsona voqealariga kishilarni ishontirish mаqasadidan kelib chiqqan. Shuning uchun ham ko`pchilik afsonada aks ettirilgan voqealarni haqiqat deb tushunadi.
Afsonalar mavzusida an`anaviylik yo`q ekan, sujet tuzilishi ham murakkab emas. Shuning uchun aytuvchining mahorati bilan bog`liq holda sujet doim o`zgarib turadi. Afsona sujetlari mifologik hodisalar, geografik joylar nomi bilan bg`liq g`aroyib voqealardan tashkil topgan. Xarakterli tomoni shundaki, deyarli barcha afsonalarning sujeti bir yoki ikki epizoddan tashkil topadi. Sujet voqealari esa ko`proq tugundan boshlanadi. Bunday epik tugunlar esa tinglovchilarni kutilmaganda voqealar ichiga olib kiradi .Masalan, “Farhod va Shirin” afsonasining boshlanishi quyidagicha epik tugun bayonidan boshlangan: “Farod dev Xorazmshohning Shirin ismli qizini sevib qolibdi” va h.k
Afsonalarning mavzusi rang-barangdir. Osmon, yer, suv pirlari (muakkil)ning g`aroyib ishlari, yovuzlik yaratuvchi ruhlar bilan ezgulik yaratuvchi ruhlar o`rtasidagi doimiy to`qnashuvlar, yer yuzida odamning paydo bo`lishi, narsa yoki hodisalarga taaluqli belgilarning paydo bo`lish sabablari, tabu (taqiq) bilan bog`liq ajoyib va g`aroyib voqealar afsonalar g`oyasini tashkil etadi.
Afsonalar voqea va hodisalarni g`ayri tabiiy tasvirlashi bilan ertaklarga o`xshab ketadi, biroq sujetning barqaror shaklga ega emasligi va qisqaligi bilan ulardan foydalanib turadi. Demak, afsonalarda barqaror sujet va kompozitsiya yo`q. Bunday xususiyat ularning ommaviy ijro shakli hamda axborot berish vazifasini o`tashi bilan bog`liq. Afsonalar mavzusiga ko`ra, shartli ravishda sof mifologik afsonalar,tarixiy voqea va hodisalar haqida to`qilgan afsonalarga bo`linadi.Sof mifologik afsonalar tuzilishiga ko`ra oddiy bayon shaklida bo`lib, ertaklarga xos ayrim belgilarni tashiydi. Bunday xoslik sujetning hayoliy uydirmalar asosiga qurilishi, konflikt yechimida fantastikaning hal qiluvchi rol o`ynashida ko`zga tashlanadi. Bu tipdagi afsonalar ko`proq yer va osmon xudolari, suv pirlarining g`ayritabiiy ishlari hamda fantastic obrazlar yoki dastlabki odamlarning paydo bo`lishi haqida hikoya qilinadi. Darhaqiqat, ko`pgina afsonalardagi epizodlarda otashparastlik diniga aloqador talqinlar ham uchraydi. “Qayumars”, “Odami Od”, “Er Xubbi”, “Anbar ona”, “Hazrati Xizr” kabi mifologik afsonalar ibtidoiy dunyoqarash, u yoki bu sirli ko`ringan narsani muqaddaslashtirish, unga e`tiqod qo`yish kabi diniy tasavvurlar zamirida paydo bo`lgan.
Biz asosan yozma manbalarda keltirilgan afsonalarga murojaat qilamiz. Shuning uchun ularni u yoki bu tarzda yozma adabiyot bilan bog`laymiz.Ammo ular yozma manbalarga xalq og`zaki ijodidan kirib kelgan.Shuning uchun ularni ayni zamonda xalq og`zaki ijodiga mansub deb qarasa ham bo`ladi. Afsonalarning xalq hayotiga singib ketgani, ayrim marosim va urf-odatlarga asos bo`lganini esga olinsa, bu xulosa yanada qat`iylashadi.
Mifologik afsonalarning dastlabki namunalari tarixiy asarlar, diniy kitob va yodnomalarda saqlanib qolgan. Beruniy asarlarida saqlanib qolgan shunday afsonalardan biri “Qayumarsdir”. Bu afsona odamning paydo bo`lishi haqida yaratilgan mif asosida yuzaga kelgan. Chunki mifoligik qahramonlar ibtidoiy davrlarda muqaddas sanalib, xalqning ma`naviy madadkoriga aylangan. Ana shu g`oyaviy badiiy vazifa mazkur afsonada asosan unutilib, u oddiy diniy hikoyaga aylanib qolgan.
Qayumars afsonasi. O`rta Osiyo va Eron xalqlari o`rtasida eng qadimiy davrlardan boshlab mashhur bo`lgan afsonalardan biri “qayumars”dir.
Qayumars afsonasining asosiy manbalaridan biri “Avesto”dir. Bu afsonaning mufassal bayoni va uning turli nusxalari to`g`risidagi ma`lumotlar “Tarixi Tabariy” asarida berilgan. Firdavsiyning “Shohnoma” asarida Qayumars afsonasiga bir bob bag`ishlangan. Qayumars afsonasining qisqacha tafsiloti Alisher Navoiyning “Tarixi muluki Ajam” asarida mavjud.
Uning turli mazmundagi nusxalarini ilmiy asarlarda va tarixiy manbalarda ham uchratishimiz mumkin. Prof.S.P.Tolstovning “Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab”, prof. N.M. Mallayevning “O`zbek adabiyoti tarixi” asarlari shular jumlasidandir. N.M.Mallayev Qayumarsni Gaya Martan deb ataydi. U Axura Mazda (Hurmuz) tomonidan yaratilgan va ikki vujuddan: ho`kizdan va odamdan tashkil topgan ekan. Yana shu olimning xabar berishicha, Qayumarsni Axraman o`ldiradi. Qayumars jasadidan 55 xil don, 12 xil o`simlik, sigir va ho`kiz, ulardan esa 272 xil foydali hayvonlar paydo bo`ladi, odam qismidan insonning erkak va ayol jinsi hamda metal vujudga keladi [2].
S.P.Tolstov ham shunga yaqin fikr bildirgan edi. U Gavomard (Buqa -odam) hikoyasini Xorazmdagi Jumad qassob degan joyning kelib chiqishi to`g`risidagi afsona bilan bog`laydi va ehtimol o`sha afsonalar Xorazm yerida yuzaga kelgan degan mulohazani ilgari suradi [3].
K.V. Treverning O`rta Osiyo xalqlari qadimgi hayot tarzi va tafakkuri to`g`risidagi kuzatishlarga asoslanib S.P.Tolstov Gavomardning ma`nosi inson-buqa ekanini aytadi va Gavomard–Qayumars Amudaryo bo`yida yashagan, tanasining ikkinchi yarmi daryoning narigi qirg`og`iga yetgan, deb yozadi. Shunday qilib, bu tadqiqotchining fikricha, Gavomard-Qayumars inson-buqadir va u Xorazmda yashagan.
“G`iyosul-lug`at” muallifi “Qayumars” so`zining ma`nosi va yozilishini ko`rsatganda, uning “Gavomard” (“Ho`kiz odam”)ga to`g`ri kelishini aytadi.
“Qomusul-a`lom” kitobida ham Qayumars afsonasining turli nusxalari mavjud ekanini, Qayumarsning goho Odam bilan bog`lanishi ko`rsatilgan.
Qayumarsga oid hikoyalarning xilma-xil va hatto mundarija jihatidan qarama–qarshi ekanini Alisher Navoiy o`zining “Tarixi muluki Ajam” kitobida eslatib o`tadi. Navoiy e`tirof qilishicha: “Tarix ulamosi ittifoqi bila birovkim saltanat qildi, Qayumars erdi. Ammo uning nisbati bobida ixtilof ko`pturkim, mug` deb tur. Odam Alayhissalom uldur va ba`zi Ajamdin deb turlarYana dog`I ko`p bor, ammo sihatdan yirog`roq uchun bitilmadi” [4].
So`ngra Navoiy Jaloliy va Banokatiy tarixiga, Imom Muhammad G`azzoliyning “Nasihatul-muluk” asariga asoslanib, Qayumars nomi bilan bog`langan voqealarni bayon etadi. Chunonchi, u yerda Davomand, Istahr sharlarini bino qilgan Qayumarsdir. U dastlab podshohlik qoidasini yaratdi deb aytiladi. Navoiy Qayumars so`zining ma`nosini “Hayyinoti”,ya`ni “Tirigiki so`z aytqay”, deb yozadi.
“Tarixi Tabariy” asarining muallifi Abu Ja`far Muhammad bin Jarir Tabariy Qayumarsni tarixda yuzaga kelgan birinchi odam deb yozadi. “Tarixi Tabariy” asarida ham podshoh Qayumars to`g`risidagi afsonalarning turli nusxalari bayon etilgan. Ba`zi guruhning fikricha, u insondir, ammo u tuproqdan tashkil topgan. Shu tufayli uni “tuproqshoh” deb ataganlar. Qayumars so`zining ma`nosi go`yo “tirik” emish. Bu hikoya Ajamda keng tarqalgan. Beruniyning “O`tmish asarlardan qolgan yodgorliklar” nomli kitobida Qayumars afsonasining ayrim variantlari keltirilgan va xronologiyasi to`g`risida qiziqarli fikrlar aytilgan.
Beruniy Qayumarsning “Girshoh” (“Tog` podshohi”) hamda “Gilshoh” (“Loyshoh”) degan laqablari bo`lganini yozadi va “Qayumars” so`zining tarjimasi “tirik”, “so`zlovchi” ekanligini bildiradi. Beruniy Qayumars afsonasining mazmunini ham bayon qiladi [7].
Shunday qilib, Qayumars-Gavomard to`g`risidagi afsonalrning bir-biridan farqli ekanini aniqladik. Qayumars to`g`risidagi afsonalrning ham turli variantlarini ko`zdan kechirdik. Variantlar bir-biridan farq qilmasin ularni birlashtiruvchi g`oya yagonadir. Bu ezgulik va yovuzlik o`rtasidagi muttasil kurashda ezgulikning g`alabasiga ishonch g`oyasidir. Mifologik afsonalarning ba`zilari Xizr nomi bilan bog`lanadi. Xizr-mifologik obraz sifatida, ba`zan cho`l piri, ba`zan esa hosildorlik homiysi shaklida namoyon bo`ladi. U sehr-jodu kuchiga ega bo`lib, afsonalarda o`lim bilmas, zarb o`tmas, o`tda yonmas qilib ko`rsatiladi. Ana shu xususiyatni quyidagi afsonada ham kuzatish mumkin: Jahonni fath etgan Iskandar Xizr va Ilyos bilan birgalikda sirli suv uchun quduqqa boradi. Suv topiladi va undan Iskandar ichib ulgurmaydi. Xizr va Ilyos ichib o`lim bilmas xususiyatga ega bo`ladilar. Shundan beri ular dunyoni kezib yurishadi va Xizr quruqlikda, Ilyos suvda yo`lovchilarga yordam berishadi.
Keltirilgan afsonadan ma`lum bo`ladiki, Xizr qadimgi ajdodlarimiz tasavvurida yaratuvchi, og`ir vaziyatda ko`makdosh, yovuzlikning kushandasi sifatida namoyon bo`ladi. U xalqning yuksak ideallarini, manfaatlarini himoya qiluvchi qahramon tarzida talqin etiladi. Binobarin, u bordan yo`q bo`lib, yo`qdan bor bo`ladi, goh odam, goh jonivor, goh buyum shaklida paydo bo`lib kishilarga ko`mak beradi, yomonlik va qora kuchlarga qarshi chiqib, ezgulikning g`alabasini ta`minlaydi.
O`zbek xalq afsonalari sirasida tarixiy voqea va hodisalar haqidagi afsonalar katta o`rin egallaydi. ”Devqal`a”, ”Shirin qiz”, ”Kalta minor”, ”Ilon buzgan” kabilar shunday afsonalardandir. Ular insoniyatning Beqiyos kuchi va go`zalligini madh etadi. Bu afsonalar ma`lum bir tarixiy joylar, qal`alar haqida yaratilgan bo`lsa ham, ularning sujeti ko`proq hayoliy epizodlardan tashkil topadi. Tarixiy joylar, qal`alar bilan aloqador afsonalarning ayrimlari esa xalq orasida mashhur bo`lgan afsonalar bilan bog`liq holda yaratilgan. Masalan, Qoraqum sahrosida “Yorbakir”, ”Shirvon”, ”Shmaxa”, ”Xalaf” nomi bilan mashhur bo`lgan qal`alarming xarobalari mavjud bo`lib, ular haqidagi afsonalar “Shohsanam va G`arib”, ”Devqal`a” afsonasi esa Sharqda mashhur bo`lgan “Farhod va Shirin” afsonasi bilan bog`lanadi.
“Devqal`a” afsonasida mifologik tasavvurlarning izlari saqlanganligi uning juda qadim zamonlarda yaratilganini ko`rsatadi. Biroq u bizga qadar juda ko`p o`zgarishlar bilan yetib kelgan. Shuning uchun ham Devqal`aning qurilish sababi sof sevgi-muhabbat, yaxshilik va yomonlik haqidagi tushunchalar bilan bog`lanib, vafodorlikni tarannum etish afsonaning yetakchi g`oyaviy asosini tashkil etadi. Ko`ramizki, afsonani tashkil etgan voqea va hodisalar tizmasi haqiqatdan darak berishga qaratilgan. Har bir hodisa hamda bosh qahramon talqinida epic ruh hukmron. Bunda fantastic uydirma sujet asosini tashkil etib, voqealar tizmasini o`zaro bog`lash, xarakterlantirish, ayni chog`da badiiy bezak vazifasini bajaradi, asar yechimida esa hal qiluvchi rol`o`ynab, ta`sirchanlikni oshiradi. Xalq Farhod siymosida yaxshilik, mislsiz kuch-quvvat va ijodiy mehnatning umumlashma obrazini yaratgan. Jodugar esa ibtidoiy yalmog`izning hayotiy variant, ayni paytda yovuz kuchning hayoliy opbrazidir.
“Shirin qiz” afsonasi kosmogonik mif bilan bog`liq bo`lib, xalq orasida keng yoyilgan. Bu afsonada Shirin go`zallik timsoli sifatida talqin etilgan bo`lib, iffatli ayollarga xos axloq namunasi o`z ifodasini topgan. Biroq ana shu ma`naviy go`zallik ibtidoiy dunyoqarash, mif yo`sinida berilgan. U oy haqidagi sodda tushunchani hikoya qiladi.
Ayrim afsonalar osmon jismlarining, sayyoralarning shakli shamoyili, holatlarini izohlashga qaratilgan. “Oyda nima uchun dog` bor?” afsonasi buning misoli bo`la oladi.
Ko`rinib turibdiki, afsona sujeti va qahramonlar talqinida ertaklarga xos xususiyat mavjud bo`lib, fantastik uydirmalar voqealar tizmasini harakatlantiradi, konflikt yechimida hal iluvchi rol` o`ynab, mardlik va go`zallik, kamtarlik va nazokatni tasdiqlaydi. Afsonadan chiqarilgan xulosa aniq dalil misolida tasdiqlanadi, “Nima uchun oyda dog` bor?”, ”Nima uchun u osmonda?” degan ibtidoiy savollarga javob beradi.
Islom dini bilan bog`liq bo`lgan afsonalar ham ana shu guruhga mansub. Bu xil afsonalar diniy, g`ayri tabiiy voqea-hodisalar haqida hikoya qiladi. Shuning uchun ham ularda diniy tushunchalarni targ`ib qilish xususiyati va pand-nasihat asosiy o`rinni egallaydi. “Hazrat Ali”,”Qo`rqut ota”,”Yusuf qissasi” kabilar shunday afsonalardandir.
“Baroqtom”, ”Shohsanam va G`arib”, ”Hazarasp”, ”Iskandar va Afrosiyob” kabi afsonalar esa tarixiy joy va tarixiy shahslar nomi bilan bog`langan. Ularda voqelik fantastik yo`nalishda hikoya qilinadi. Bu xildagi afsonalar ko`proq muayyan hodisa, qabila yoki elat, geografik joy-qal`a, maqbara, qo`rg`on, saroy, minora, daryo, dengiz, shaharlar bilan bog`liq bo`lib, ularning yuzaga kelishi va vayron bo`lish sabablari, u yoki bu nomning paydo bo`lishi tarixidan xabar beradi. Shu jihatdan “Hazarasp” afsonasi xarakterlidir.
Aytishlaricha, ming uchar otni tutib olish uchun ularning doim kelib suv ichadigan bulog`iga behush qiladigan dori solib qo`yadilar. Shu hiyla bilan uchib kelgan otlarni tutadilar, qanotlarini qirqadilar va ularni insonga xizmat qilishga majbur etadilar. Shu-shu o`sha joyning nomini Hazarasp (Ming ot) deb yuritganlar.
Yuqorida keltirilgan afsonalardagi voqealarni tasdiqlovchi ishonchli asos yo`q, ular uydirmadan iborat. Shuning uchun ham toponomik xarakterdagi afsonalarga doim ishonib bo`lmaydi. Ular faqat muayyan joyning u yoki bu belgisi, detalinigina aniqlash mumkin. Shunga qaramasdan “Baroqtom” va “Hazarasp” afsonalari xalqning osoyishtaligi, erkin va ozod hayot haqidagi orzularni ifoda etgan. Afsonalardagi tarixiylikni to`g`ri tushunish lozim. Chunki ularda hatto haqiqatga zid bo`lgan axborot ham berilishi mumkin. Bu narsa afsonalarning qadimgi inson dunyoqarashi, sodda, ibtidoiy tushuncha va bilimining xulosasi sifatida maydonga kelgan. Binobarin, ularda real voqealar bilan bog`liq bo`lgan haqiqat elementlarigina saqlangan.
Xullas afsona ma`lumot vazifa o`tovchi epik janr bo`lib, u xalqning kelib chiqishi, u yoki bu joy nomining paydo bo`lishi, shunigdek, jamiyat va tabiatdagi voqea-hodisalarni o`rganishda nodir manba sifatida katta ilmiy ahamiyat kasb etadi.
Adabiyotlar:
- Karimov I.A.”Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch”.Toshkent,2008.
- N.Mallayev.O`zbek adabiyoti tarixi,Toshkent,1965,48-49-betlar
- S.Tolstov.”Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab”,Moskva,1948.74-75-betlar
- Alisher Navoiy.Asarlar,14-tom,194-bet
- Imomov K.O`zbek xalq og`zaki prozasi.Toshkent,1981.
- Abdullayev V.A. O`zbek adabiyoti tarixi.Toshkent,1980
- Beruniy.”O`tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar”,Toshkent,”Fan”nashriyoti,1969
