Mashhur diniy va ilmiy asarlar avtori va taniqli gumanist Erasmus von Rotterdam pedagogika sohasi bilan ham shug’ullangan. Chet tilini o’rganish uchun maslahatlar ichida talaffuzga oidlarini ham uchratish mumkin: “To’tiqushdan namuna olsa bo’ladi. Bu qushga nima o’rgatilgan bo’lsa, u o’shani takrorlab aytadi. Agar u o’rgatilganni aytmasa, tayoq bilan jazolanadi, u aytilgan narsani takrorlab aytsa, unga mukofot sifatida ozuqa beriladi. Tilni yaxshi talaffuz bilan gapiradigan o’qituvchi yetishtirish lozim; u qanday yo’l tutishni bilishi kerak: u harakat qilinayotgan paytdagi har bir to’g’ri javobni maqtashi, odatdagi xatoga qyo’l qo’yilsa uni doim to’g’irlashi lozimdir.”
Birinchi navbatda bizga faqat huzur bag’ishlaydigan “To’tiqush metodi” ga jiddiy qaralishi kerak.
Chet tili o’rganishda fonetik mashqlarni quyidagi turlarga bo’lish mumkin:
- Tinglash mashqlari
- Tayyorlovchi tinglash mashqlari
– kirish mashqlari
– farqlash mashqlari
– identifikasiyalash (qayta aniqlashtirish)
- Amaliy tinglash mashqlar
- Talaffuz mashqlari
- tayyorlovchi talaffuz mashqlari
– oddiy takrorlash mashqlari
– yashirin takrorlash mashqlari
– biror narsani o’zi mustaqil aytishga yo’naltirilgan mashqlar
- amaliy talaffuz mashqlar
– aytib berish/ yoki o’qib berish
– erkin gapirish
Tayyorlovchi tinglash mashqlarini kirish, farqlash va identifikasiyalash turlariga ajratdik. Kirish uchun mo’ljallangan mashqlarda matnlar eshittiriladi yoki o’qib beriladi. Bunda mazmun ikkinchi darajali bo’lib qoladi, uni tushunish uncha shart emas. O’quvchilar tilga sho’ng’ishlari, uning ajoyib jarangida cho’milishlari lozim va shu tarzda ular taqlid qilishga undaladilar. Yangi til jarangining o’ziga xos jihatlari shu yo’l bilan anglanadi, ayniqsa ritm, ohang, pauza, gapirish tezligi va boshqa intonasiya belgilariga e’tibor qaratiladi.
Albatta bunday mashqlar barcha uchun ma’qul bo’lmaydi. Biroq, tajribalar shuni ko’rsatadiki, ba’zi o’rganuvchilar guruhlari bilan bunday mashqlar muvaffaqiyatli o’tilgan. Kirish mashqlari uchun o’rganuvchilarga ona tilida tanish bo’lgan matnlar mos keladi.
O’rganuvchilar bilan chet tilidagi spektakllarni tomosho qilishga borish ham kirish mashqlarining bir turi hisoblanadi.
Kirish mashqlarida tilning nafaqat “umumiy jarangi” eshittiriladi, balki tayyorlovchi xarakterga ega fonetik mavzular ham olinishi mumkin.
Farqlash mashqlarida chet tilidagi tovushlar biri-biridan farqlanadi. Masalan, o’rganuvchilar nemischa cho’ziq va qisqa A tovushuni farqlashda qiynalyaptilar. Dastlab ular nemis tilida bunday farqlar mavjudligini, bu muhim ahamiyat kasb etishini, ular ma’no ajratuvchi xususiyatga ega ekanligini o’rganib bilib olishlari kerak. Bu hodisalar so’zlar hamda so’zlarni juft qilib keltirilgan misollarda tushuntiriladi.
Masalan,
a) istalgan so’zlar: Fahne — Schwamm, an deer Saale — in der Gaststätte
b) bir-biriga o’xshab jaranglaydigan, ma’noga ega emas so’zlar:
mahne-manne, baal-ball
c) ism-shariflar: Herr Kahne — Herr Kanne, Frau Maan — Frau Mann
d) bir-biriga o’xshab jaranglaydigan so’zlar: Staat — Stadt, kam — Kamm
Farqlash mashqlarida tovushni ajratish yaqqol ko’rinib turadigan kontrast (keskin farq) metodidan foydalaniladi.
Farqlash va identifikasiyalash mashqlari tayyorlovchi mashqlar sirasiga kiradi. Ular yuqorida aytib o’tilganidek fonetik maqsadlar uchun tuziladi.
Turli xil tinglash testlari orqali farqlash hamda identifikasiyalash haqiqatdan ham amalga oshishi yoki oshmasligi tekshiriladi.
Masalan,
Hören Sie und lösen Sie die Testaufgaben a, b, c.
Test a)
Sie hören einen der beiden Namen. Unterstreichen sie ihn.
1.Frau Mühler — Frau Müller. 2. Frau Mühler — Frau Möhler
3. Frau Möhler — Frau Möller 4. Frau Müller — Frau Möller
Test b)
Sie hören vier Paare von Familiennamen. Sind die beiden Namen jeweils gleich () oder ungleich (≠)?
1.________ 2. ________ 3. ________ 4. ________
Test c)
Sie hören immer drei Namen. Zwei sind gleich, einer ist anders. Markieren Sie, an welcher Position (1, 2, 3) der ungleiche Name steht.
Ism-shariflar juda nozik fonetik material hisoblanadi. Ismlardagi fonetik farqlar juda minimal darajada bo’ladi. Bunda salgina andashilsa almashtirishlarga va yanglishishlarga olib kelishi mumkin. Bunday mashqlar o’rganuvchilarning juda diqqatli bo’lishini talab qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
- Hermann Funk, Christina Kuhn, Dirk Skiba, Dorothea Spaniel-Weise, Rainer E. Wicke. Aufgaben, Übungen, Interaktion. Klett-Langenscheidt. München. 2014.
- М. Ходжаев, М. Қаҳҳорова. Чет тили ўқитиш методикаси. “Фан ва технология нашриёти” нашриёти. Тошкент. 2013.
- Helga Dieling und Ursula Hirschfeld. Phonetik Lehren und Lernen. Langenscheidt. München. 2000.
- Deutsches Wörterbuch. Wahrig. Wissen media Verlag. München, 2008.
