Өнеркәсіптік кәсіпорындардың тұрақты даму тетіктерін жетілдіру мәселелерін зерттеу, әсіресе, «кәсіпорынның тұрақты дамуды» экономикалық аспектіде нақтылап анықтауды қажет етеді.
Бұл үшін біз «тұрақтылығы» және «даму» түсініктерін анықтамасын қарастыру.
Ең толық қамтылған «тұрақты» терминдердің анықтамасын сөздік лингвистикалық С. Ожегова, төмендегідей түсіндіреді [1]:
- Тұрақты - сүрінбей, ойланбастан, берік ұстап, тұрған;
- Тұрақты - ауытқуға ұшыраған, барлық уақытта тұрақты;
3. Тұрақты балансы –кішкене ауытқудан кейін қалпына келу.
Бәрінен бұрын, «тұрақты» термині жүйе мен құрылымға қолданылады.
Көптеген экономикалық обьектілердің ішінен өнеркәсіп өндірісінің дамуын зерттеу экономиканың негізгі құрылымының звеносы. Бәрінен бұрын, аймақтағы өнеркәсіп саласының дамуын зерттеу негізді.
Өнеркәсіп өндірісін дамытуға «тұрақты» түсінігін пайдалануды ғылыми талдап қорытындылаумен, сонымен қатар, кәсіпорынның тұрақты даму проблемаларын зерттеу мерзімі экономикалық аспектісін нақтылап анықтау керек. Қазіргі заманғы экономикалық әдебиетте, өнеркәсіптің тұрақтылығы мен орнықты кәсіпкерлікті дамытуды анықтау үшін келесі параметрлер бар (1-кесте).
Бірінші анықтама бойынша негізгі фактор өнеркәсіптің активтері мен пассивтерінің құрылымы қанағаттандырады, екінші анықтама бойынша өнеркәсіп іс-әрекетінің маржиналды денгейімен анықталады. Бұндай жағдайда тұрақты дамудың сипаттамаларында экономикалық коэффициенттер (мерзімді өтімділік, ағымдағы өтімділік, абсолютті өтімділік жабу пайыздық төлемдер және т. б.) қолданылады. Өнеркәсіптің тұрақтылығын жоғалтудың шекті жағдайы банкроттық болып табылады, бұл қиыншылық жағдайда өнеркәсіп өз міндеттемелерін өтеуге міндетті.
3-ші анықтама бойынша кәсіпорынның тұрақтылығына қол жеткізуде белгілі бір мәнде оның қызметінің әр түрлі тараптарымен сипаттайтын параметрлері. 4-ші анықтама бойынша өнеркәсіптің тұрақты дамуы бәсекелестік артықшылықтарының болуынан екендігін келтіреді. Бұл анықтамалар өнеркәсіптің есептік көрсеткішінің әр түрлі параметрлері тұрғысынан анықтауға мүмкіндік береді.
Кесте 1-Өнеркәсіптің тұрақты дамуының анықтамасы
|
№ |
Терминдер |
Анықтамасы |
|
1 |
Өнеркәсіптің тұрақты дамуы |
Заңды тұлға, ол барлық қалыпты жағдайда активтерді сатудан немесе пайдаланудан алынған табыстары жеткілікті міндеттемелерін жабады, мұнда активтер мен міндеттемелердің құрылымдық қатынасы сипатталады[2]; |
|
2 |
Өнеркәсіптің тұрақты дамуы |
Өнеркәсіптің қаржылық жағдайы, қызметкерлердің, мердігерлердің, кредиттік мекемелер мен мемлекет алдында барлық міндеттемелерін орындайтын және жеткілікті табыс деңгейі мен кіріс және шығыс көлемдерінің жеткіліктілігімен сипатталады[3]; |
|
3 |
Өнеркәсіптің тұрақты дамуы |
Өнеркәсіптің жағдайы, мәндерінің қолайлығында, өнеркәсіптің жан-жақты жұмыс істеуі қызметінің параметрлеріне оның қол жеткізуі сипатталады. |
|
4 |
Өнеркәсіптің тұрақты дамуы |
Өнеркәсіптің нарықтағы жағдайы, оның белгілі бір денгейде бәсекелік қаблеттілігінің болуымен сипатталады[4]; |
|
5 |
Өнеркәсіптің тұрақты дамуы |
Өнеркәсіптің ерекшелігі, қазіргі нарықтық ортада оның дамуы осы уақытта және болжамды алғышартта мақсатты дамып қамтамассыз етуге мүмкіндік береді[5]; |
|
6 |
Өнеркәсіптің тұрақты дамуы |
Өнеркәсіптің таңдаған стратегиялық дамуы, оның жеткілікті денгейдегі тепе-теңдікпен қамтамасыз етеді[6]. |
|
Ескерту- зерттеулер негізінде автор құрастырған |
||
5-ші және 6-шы анықтамада өнеркәсіптің тұрақты дамуы стратегиялық мақсаттарға жету үшін өзгерістерге бейімделу қажеттігін көрсетеді. Көптеген ғалымдардың зерттеулерінде өнеркәсіптердің тұрақты дамуына стратегиялық тәсіл ғана нарықта өз орнын тауып дамуына мүмкіндік береді деп келтіреді. Қазіргі таңда өнеркәсіптің дамуын жиі өзгерістерге ұшыратып отыратын сыртқы факторлар әсерін тигізеді, сондықтан нарықта өзін сақтап және өмір сүру үшін, сыртқы ортаға әсерін тигізетін стратегия әзірлеу қажет.
Кесте 1-дің 1 және 2 –ші қатардағы анықтамалар бойынша өнеркәсіптің дамуын оның қабілеті бойынша өз міндеттемелеріне жеткілікті түрде жауап береді.
Сондықтан, өнеркәсіптің стратегиясы оның сыртқы және ішкі факторлар әсеріне тиеселі. Өнеркәсіп үшін стратегияны жасауда сыртқы ортаның жағдай мен нарықтың ерекшелігі жөнінде толық мәліметтер жинақталады және сарапталанады.
Кәсіпорын стратегиясы — ойланып істелген мақсатты іс-әрекеттерден және күтілмеген оқиғалар мен күшейе түскен бәсекелестік күреске жауап қайтару. Кез келген кәсіпорында қай деңгейде болсын, келешекке тәуелді болады. Менеджерлер кәсіпорын жағдайы мен нарық ерекшелігі туралы анық және нақты мәліметке ие болғанда ғана дұрыс стратегияны таңдауға мүмкіншідік туады[6]. .
Кәсіпорын стратегиясы-ойланып істелген мақсаты іс-әрекеттерден және күтілмеген оқиғалармен күшейе түскен бәсекелестік күреске жауап қайтару. Кез-келген кәсіпорында қай деңгейде болсын, келешекке тәуелділік болады. Менеджерлер барлық стратегиялық әрекеттерді, жаңа техналогиялардың пайда болуы, мемлекетік регламинтация, сатып алушылардың ынтасы артуы және тағы басқа. Осы сияқты өзгерістерді алдын ала болжап, біле алмауына байланысты стратегияны іске асыру барысында оған өзгертулер мен түзетулер енгізіп отырады. Осыдан келіп, ұйымның стратегиясы алдын — ала жоспарланған әрекеттер мен күтілмеген оқиғаларға байланысты енгізілген түзетулерден тұрады деп айта аламыз. Ағымдағы стратегия кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасында болып жатқан өзгерістерді ескере отырып, әзірленеді[6]. .
Стратегияны қалыптастыру тек жоғары басшылықтың міндеті ғана емес. Ірі кәсіпорындарда стратегияны қалыптастыру жөнінде шешім қабылдауға жоғарғы буын басшылары мен қатар коммерциялық және өндірістік бөлімшелердің, кәсіпорын бөлімшелері ішіндегі атқарушы (өндіріс, маркетинг және өткізу, қаржы, кадрлар және тағы басқалар) басшылары, өнімнің шығарылуына жауапты өндірістік кәсіпорын басшылары мен жетекшілері де қатысады[6].
Жоғарыда келтірілген мәлімдемелер бойынша келесі қорытынды жасауымызға болады, өнеркәсіптің тұрақты дамуы түсінігі экономикалық әдебиетте жеткіліксіз әзірленген. Тұрақты даму түсінігіне біркелкі анықтама берілмеген.
Сондықтан, зерттелген көзқарастарға байланысты өнеркәсіптің тұрақты дамуы түсінігін екі топқа бөлуімізге болады:
- Стратегиялық тұрақты даму – өнеркәсіптің мүмкіншілігі болып жатқан жаңалықтарға адаптация жасап стратегиялық мақсатты орындаңыз, қорғаңыз, бәсекелестік артықшылықтарын құрыңыз және дамытыңыз.
- Тактикалық тұрақты даму - өнеркәсіптің мүмкіншілігі рұқсат етілген тәуекел деңгейінде жұмыс істеуі.
Сонғы жылдары Оңтүстік Қазақстан облысы өнеркәсібі өнімнің көлемі әр-түрлі денгейде дамуда. Экономикалық даму тұрақтылығы - ол инфляция деңгейін тұрақтандыру; кәсіпкерлікті жандандыру; инвестициялық жағдайдың қолайлылығының; тұрғындардың өмір сүру мен әл ауқаты деңгейінің жақсаруы негізінде ішкі сұранысы арттыру; сонымен қатар, тауарлар мен қызметтерді өндіру денгейінің өсуінің арқасында қамтамасыз етіледі, ол ішкі және сыртқы сауда көрсеткіштеріне жақсы ықпалын тигізеді.
Аймақтың өндіріс көлемінің жоғарлау динамикасы металлургия, химия өнеркәсібі, машина жасау және басқа да бейметал минералды өнімдерін өндірісіндегі өнім өндірудің жоғарлауы мен дамуы әсер етуде.
Сурет 1 − Өнеркәсіп өндірісінің және өнеркәсіп өндірісі салаларының
даму қарқыны
Облыстың өнеркәсіп кәсіпорындарында қолданыстағы бағамен 2016 жылы 789050 млн. теңгенің өнімі өндіріліп (шағын, қосалқы кәсіпорындар мен үй шаруашылығы секторын қоса), нақты көлем индексі 2012 жылмен салыстырғанда 58,7 %-ға артқан. ОҚО 2016 жылы өнеркәсіп өндірістерінде жұмыс істейтін өндіріс персоналының жалпы саны 541516 мың адам. Аймақтағы жұмыспен қамтылған тұрғынның 12,3%-ы өнеркәсіп саласында қызмет етеді, ал ЖӨӨ құрылымындағы өнеркәсіп саласының үлесі 26%-ды құрайды (Сурет 1).
Кен өндіру өнеркәсібі кәсіпорындарында 2016 жылы 216924,2 млн. теңгенің өнімі өндіріліп, бұл 2012 жылғы деңгейден 44,9 %-ға жоғарылаған. Кен өндіру өнеркәсібінде, негізінен, отын-энергетикалық пайдалы қазбаларды және металл кендерін өндіру салаларын қамтиды және облыстың өнеркәсібінің 13,5 %-ын құрайды.
Өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарында 2016 жылы 487 583 млн. теңгенің өнімі өндіріліп, бұл 2012 жылғы деңгейден 56,1 %-ға артқан. Сонымен қатар, бұл салада өнім өндіру көлемінің ұлғаюы сусындарды қоса алғанда азық-түлік өнімдерін өндіру, ерлер және әйелдер жұмыс киімдерін, мақта маталарын және т.б. өнімдерді өндіруден жоғарылаған.
Электр энергиясын, газ бен суды өндіру және бөлу секторында 2016 жылы 67 946 млн. теңгенің өнімі өндіріліп, бұл 2012 жылмен салыстырғанда 178,9 %-ға құраған. “Су ресурстары”, “Маркетинг-горводоканал” 2008 жылы 728 млн.теңгеге өнім өндіріп, 2005 жылмен салыстырғанда 45,1 %-ға, № 3 “Энергоорталық” 2008 жылы 2981 млн. теңгенің, яғни 2003 жылмен салыстырғанда 92,5 %-ға жоғары өнім өндірген.
Әдебиет:
- Ожегов, С. И. Словарь русского языка [Текст] / С. И. Ожегов, Н. Ю. Шведова. – 4-е изд., доп. – М: Азбуковик, 1998. – 943 с.
- Борисов, Ф. Б. Большой экономический словарь [Текст]/ авт. и сост. А. Б. Борисов. – Изд. 2-е, перераб. и доп. – М: Книжный мир, 2005. – 860 с.
- Елисеева, И. И. Статистика [Текст]: учебник/ И. И. Елисеева, И. И. Егорова, О. Н. Никифоров; под ред. И. И. Елисеевой. – М.: Проспект, 2011. – 448 с.
- Шумпетер Й. Теория экономического развития. – М.: Прогресс, 1982.
- Кулажанова М. Инновации как направление государственной стратегии развития в РК // Саясат. – 2005. – №2. – 69-72 бб.
- Токаева, Н.Кох,Б. Мустафин// Промышленность Казакстана. – Алматы, 2003 – №3, с. 58-59.
- Оңтүстік Қазақстан облысының өнеркәсібі. Оңтүстік Қазақстан облысының Статистика департаменті 2010-2016.
