Әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, бәсекелі ел және бәсекелі өнімдерді қарастырайық, кейбіреулер елдің бәсекеге қабілеттілігін валюталық курс, пайыздық мөлшер және бюджеттің тапшылығы секілді факторлармен басқарылатын макроэкономиканың құбылысы ретінде қарастырады. Дегенмен, Жапония, Италия және Оңтүстік Корея бюджеттің тапшылығына қарамастан; Германия, Швейцария және Швеция тіпті валюта құнының артқанына қарамастан; ал Италия мен Корея пайыздық мөлшердің жоғарылығына қарамастан өз азаматтарының өмір деңгейін жылдам арттырды.
Соныменнен бәсекеге қабілеттілікті – арзан жұмысшы күшінің көп болуынан және соның нәтижесі деген. Бірақта, Швейцария, Швеция және Германия жұмыс күшінің тапшылығы және еңбекақың жоғары кезінде де гүлдене түсті. Сонымен қатар, ел бәсекеге қабілеттілікті жоғарлату негізінде өз қызметкерлерінің еңбек ақысын жоғарлатуға бағыттау қажет пе?
Бұл мәселеге тиісті тағы бір жағдай бәсекеге қабілетті бай өндіріс ресурстардың негіздерімен байланыстырады. Сондада, Жапония, Германия, Швейцария, Оңтүстік Корея және Италия – табиғи байлықтарының шектеулі елдердің жетістіктерін қалай анықтауға болады?
Соңғы уақытта бәсекеге қабілеттіліктің үкімет саясатымен басқарылатынын бекіту жоғары бағалануда: мақсаттылық, лоббизм, импорт пен субсидияны жеңілдету жапондық және оңтүстік кореялық автомобильдерді таратуға, болат құятын өнеркәсіпті, кеме құрылысын, жартылай шала өткізгіш индустриясын әлемдік көлемдегі деңгейге дейін дамытуға мүмкіндік беруде. Алайда, жақынырақ қарастырғанда бәрі де ойдағыдай теп-тегіс болып шықпайды. Италия үкіметінің араласуы тиімді бола қойған жоқ, дегенмен, ел Жапонияны ғана алға шығарып, әлемдік экспортта өз үлесінің нағыз шу-шу өсуін бастан кешірді. Германияда үкімет экспорттаушы салада тікелей сирек араласады. Тіпті Жапония мен Оңтүстік Кореяда үкімет факсимиле (дәл көшірілген қолжазба немесе біреудің қойылған қолының үлгісі) және көшірме техникалары өндірісі, робот-автоматтар және жоғары технологиялық материалдар секілді маңызды салаларда біркелкі жеткілікті рөл атқарды. Кейбіреулер жиірек еске түсіретін үлгілер – тігін машиналары өндірісі, болат және кеме құрылысын шығару – қазіргі уақытта біршама ескірді[1].
Мүмкін, бәсекеге қабілетті ел деп валюталық курсы өз тауарлары үшін әлемдік нарықтағы бәсекелес бағаны қамтамасыз ететін елді айтатын шығармыз? Германияда және Жапонияда күшті валюта мен бағаны арттырған ұзақ кезең бойына созылған өмір деңгейінің жақсартылған айтарлықтай жетістіктегі кезеңдері атап өтілді. Немесе бәсекеге қабілетті ел саудадағы көзге түсетіндей оң балансты иеленуі тиіс пе? Мәселен, Швейцарияның сауда балансын шамамен теңестірілген деп есептеуге болады, ал Италия, мысалы, үнемі саудадағы тапшылықты бастан кешіреді. Бірақ сонымен бірге екі елде де ұлттық табыстың тұрақты артуы байқалады. Арзан жұмысшы күші бар елді бәсекеге қабілетті деп санауға болады ма? Үндістан мен Мексикада еңбек ақысы да, жұмысшы күші де өте төмен, бірақ бұл елдердің экономикалық моделін сәтті деп есептеуге еш болмайды.
Ұлттық деңгейдегі бәсекеге қабілеттіліктің табиғи ақылды тұжырымдамасы – бұл өнімділік. Кез-келген мемлекеттің негізгі мақсаты өз азаматтарының өмір сүру деңгейінің тұрақты және жоғары жетістікте өсуінен тұрады. Бұл мақсатты жүзеге асыру қабілеттілігі, өз кезегінде, әрекет етуші еңбек ресурстарын және елдің капиталын қамтамасыз ететін өнімділікке байланысты. Өнімділік – бұл жұмсалған еңбектің немесе капиталдың (күрделі қаржының) өндірілген бірлігі өнімдернің көлемі. Өнімділік өнімдердің (бағаны анықтайтын, оған орнықтыруға болатын) сапасына және қасиеттеріне, сондай-ақ өндірістің тиімділігіне байланысты. Өнімділік – бұл тұрғындардың жан басына шаққандағы табысқа байланысты елдегі өмір сүрудің ұзақ мерзімді деңгейін анықтайтын басты көрсеткіш. Адам ресурстарын қамтамасыз ететін, еңбек ақысы деңгейін шарттастыратын өнімділік; капиталды пайдалану өнімділігі (тиімділігі) оны иеленушілердің алған кірісін анықтайды.
Нақты елдегі өмір сүру деңгейі өнімділіктің жоғары деңгейіне қол жеткізген және бұл жоғарылауды жалғастыратын ұлттық компаниялардың қабілеттіліктеріне байланысты. Өнімділіктің ұдайы өсуі экономиканың үздіксіз дамуын талап етеді. Ұлттық компаниялары бар салалардағы өнімнің сапасын арттыру, оған қажетті тұтынушылық қасиеттерді беру, өнімдерді дайындау технологияларын жетілдіру, өндірістің тиімділігін жоғарылату арқылы өндірісіті тұрақты жетілдіріп отыруы тиіс. Олар әдетте, өнімділігі жоғары болатын барлық күрделілендірілген өнеркәсіп сегменттеріндегі бәсекелестік үшін қажетті сапаны дамытуы тиіс. Және, ең ақырында, олар негізінде жаңа күрделі салалардағы бәсекелестікке қабілеттілікті тарқатуы қажет [2].
Сонымен, бәсекеге қабілетті ел болу үшін өндірістің жеке салаларының бәсекелестігін арттыру, сонымен қатар, өндірістің бәсекеге қабілетті деңгейіне шығу үшін өндірісті жаңарту немесе технологиялық қайта жарақтандыруға ынталандыру керек, басқару қызметінің маңызды бөлігін, жаңа мамандықтар мен кәсіптердің жұмысшы кадрларын даярлау және қайта даярлау, өндірістік, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымдарды дамыту жөніндегі іс-шараларды қалыптастыру және жүзеге асыру қажет, 2017 жылғы ІІ тоқсанда аймақ халқының бір айда орта есеппен жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табысы 45530 теңгені құрап, өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 4,3 пайызға өскен, нақты ақшалай табыс 3,2 пайызға төмендеген [3].
Аймақтың ғылыми-өндірістік дамының бәсекелік артықшылықтарын негізінен жүйелі импорттың орнын басу үшін өнеркәсіп өнімдерін экспорттауды көбейту үшін барынша кең пайдалану керек. Мемлекеттің және аймақтардың өнеркәсіп саясатының негізгі маңызды аспектісің жоғары дамыту ең бірінші жалпы экономикалық ахуалға ықпал ету арқылы қажетті болатын өнеркәсіп қызметінің, салалардың немесе секторлардың басым бағыттарын негіздейтін құрылымдық саясатты айтамыз.
Сонымен қатар, ағымдағы экономикалық жағдай жоғары құбылмалылығы және тұрақсыздық туғызатындай экономикалық факторлардың үлкен саны сипатталады. Мұндай жағдайларда жұмыс істейін компаниялар көптеген проблемаларға тап болады, ол тек экономикалық көрсеткіштерге байланысты емес, бірақ нарық жағдайында іс-әрек етуі мүмкін. Өнеркәсіпті дамытуды сақтап қалу үшін тұрақсыз қазіргі жағдайда өндірістерге әсер ететін факторларды есепке алу қажет.
Өнеркәсіптің дамуына әсер ететін факторлары, ең алдымен, ішкі және сыртқы деп бөлуге болады. Ұсынылған сыртқы орта факторларын, жұмыс істейтін өнеркәсіп ортада және өз қызметінің әр түрлі аспектілеріне әсерін тигізеді. Сыртқы факторлар өнеркәсіптің өзімен тікелей байланысты. Өнеркәсіпті басқаруда тікелей ішкі және сыртқы факторларға әсер етуге болады. Өнеркәсіптің стратегиялық дамуына ішкі және сыртқы факторлар жақсы немесе керісінше теріс әсерін тигізеді. Ішкі факторлар өнеркәсіптің ішіндегі тікелей әсер ететін көрсеткіштермен байланысты
Ішкі факторларға ұйымдастырушылық-басқару, өндірістік-техникалық, экономикалық, әлеуметтік және маркетингтік болып табылады. Ұйымдастыру және басқару факторлар құқықтық және ұйымдық құрылымы, даму стратегиясы, ұйымдастырушылық мәдениет, бизнес-абырой, сапа менеджменті жүйесі. Өндірістік-техникалық факторлардың құрылымы өндірістік қуаты мәні, өнім сапасын, қуаттардың нашарлауына дәрежесін, қазіргі заманғы технологияларды қолданады қамтиды. Технологиялық инновациялық кәсіпорындардың енгізу жеткілікті жоғары жылдамдықпен жүреді, және кәсіпорындар, осы өнімділігін сақтау үшін қажетті шарт болып табылады, осы өзгерістерге тез жауап керек. Экономикалық факторлар, оның құрамына қамтуы мүмкін баға саясатын, өзара саясатын, несиелік ресурстардың көлемін, және одан да көп қолданылады. Логистикалық арнаны, тұтынушылардың пікірлері болуын, бір тапсырыс берушінің тәуелділігін, өңірлік қамтуды тармақталған маркетинг факторлар болып табылады. Әлеуметтік факторлар дағдылары мен қызметкерлердің білімі, ақылы деңгейлерін, ынталандыру жүйесін болуын, қызметкерлердің жас құрылымын, кадр тұрақсыздығы кіреді. Адам ресурстарын негізінен кәсіпорынның жұмыс тиімділігін анықтайтын кәсіпорын, тиімділігін ең маңызды ресурстар болып табылады.
Ескерту –зерттеулер негізінде автор құрастырған
1 сурет – Аймақ өнеркәсібінің дамуына әсер ететін факторлар жиынтығы
Жан-жақты басқаруда ішкі ортаны ескеру негізінде факторларды бірге қабылдауға тиіс. Кәсіпорынның сыртқы ортасы микро және макроортаға бөлуге болады. Дағдарыс кезінде, сату бағасы қысым арттыру және қаржыландыру құнын арттыру, сату көлемі мен қуаттылықтарын төмендеуі, инвестициялық белсенділігінің төмендеуі және кадрларды төмендеуі болуы мүмкін. Микроортаның факторлары өнеркәсіпке тікелей әсерін тигізеді, сонымен бірге өнеркәсіптің өзі микроотраның субьектілеріне әсерін тигізуі мүмкін.
Микроорта факторлары өнеркәсіптің дамуына тікелей әсерін тигізіп оның басқа өнеркәсіптерден бәсекелестік қаблеттілігін анықтайды. Микроорта факторлар өндірістік ресурстарды, кәсіпорын клиенттер, делдалдар, бәсекелес ұйымдардың, энергия жеткізушілерге, салық органдарының негізгі жеткізушілері болып табылады, лицензиялау органдары.
Макроорта факторларға саяси, құқықтық, әлеуметтік, мәдени, экономикалық және технологиялық кіреді. Саяси және құқықтық факторлар экономикалық санкциялар, салық заңнамасына өзгерістер, монополияға қарсы реттеу, ақша-кредит саясатын, мемлекеттік шығыстардың деңгейі, мемлекеттік бюджет мөлшері, тарифтік реттеу, шет мемлекеттердің, саяси партиялар мен кәсіподақтар қарым-қатынасты қамтиды.
Сыртқы орта факторларының бірін өзгерту олардың өзара байланысын білдіреді, яғни басқа да әсер етеді және өзгертуге болады.
Өнеркәсіп көптеген әртүрлі факторлармен тоғысады, ол болып жатқан өзгерістерге талдау жасауға қиындатады. Сыртқы факторлар барлық уақытта қимылда болады жоғары жылдамдықпен өзгеріп отырады. Сонымен қатар, өнеркәсіп үшін, сыртқы фактор жайында ақпараттар аз көлемде болады, ол қабылданатын шешімнің сапасына кері әсерін тигізеді.
Әдебиеттер:
- Конкурентная стратегия: Методика анализа отраслей и кон курентов/ Майкл Е. Портер; Пер. с англ. — М.: Альпина Бизнес. Букс, 2005. — 454 с. ISBN 5-9614-0143-0.
- Сабден О. Инновациялық экономика: монография. — Т. — Алматы: ҚР БҒМ ҒК ЭИ, 2011. — 38–39-б.
- ОҚО негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерінің серпіні. – http://stat.gov.kz/f
