Мақалада басқару ғылымының пәні мен әдісі, даму тарихы, сәйкес жүйенің реттілігі туралы айқын жазылған. Автор менеджменттің әдістерін, функцияларын, механизмін рационалды пайдалануды, нарықтық жағдайларда қойылған мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған кәсіптік әрекеттің дербес түрі ретінде қарастырды. Мақалада, менеджментті дамытуда, басқаруды дамытуда бірнеше көзқарасты талдау туралы айтылған. Басқарудың теориясы мен практикасы дамуына айтарлықтай үлес қосқан маңызды көзқарас қарастырылған.Қазіргі уақытта төрт басқару мектебін бөліп көрсетуге мүмкіндік беретін төрт маңызды тәсілге, олардың әрқайсысы өзінің ұстанымдары мен көзқарастарына негізделген төрт басқару мектебіне толықтай сипаттама берілген.
Түйін сөздер: басқару, менеджмент, менеджмент жүйесі, басқару процесі, менеджер, ғылыми басқару мектебі, классикалық мектеп, адамдық қатынастар және мінез-құлық ғылымының мектебі, басқару ғылымының мектебі.
В статье четко изложены предмет и метод науки управления, история развития, последовательность соответствующей системы. Автор рассматривал методы, функции, механизмы менеджмента как самостоятельный вид профессиональной деятельности, направленный на достижение поставленных целей в рыночных условиях. В статье говорится о анализе нескольких подходов в развитии менеджмента, развитии управления. Рассмотрен значительный вклад в развитие теории и практики управления. В настоящее время четыре важных способа, позволяющих выделить четыре школы управления, каждый из которых полностью описывает четыре школы управления, основанные на своих позициях и взглядах.
Ключевые слова: управление, менеджмент, система менеджмента, процесс управления, менеджер, школа научного управления, классическая школа, школа человеческих отношений и поведенческой науки, школа управленческой науки.
The article clearly sets out the subject and method of management science, the history of development, the sequence of the relevant system. The author considered the methods, functions, management mechanisms as an independent type of professional activity aimed at achieving the goals in the market conditions. The article deals with the analysis of several approaches in the development of management, management development. A significant contribution to the development of management theory and practice is considered. Currently, there are four important ways to distinguish four schools of management, each of which fully describes the four schools of management, based on their positions and views.
Keywords: management, management system, management process, Manager, school of scientific management, classical school, school of human relations and behavioral science, school of management science.
Бүгінгі таңда біздің қоғам ерекше қиын, көбінесе қарама-қайшы, бірақ тарихи тұрғыдан болмай қоймайтын және қайтымсыз қайта құруды жүзеге асыруда.
Әлеуметтік-саяси өмірде бұл тоталитаризмнен демократияға, экономикада – әкімшілік-командалық жүйеден нарыққа көшу. Қоғамдағы мұндай өзгерістер, экономикада, біздің барлық өмір салтымызды күрделі етіп, біздің өзімізді өзгертуді талап ететіндей.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, бұл өзгерістің маңызды бөлігі – менеджмент ғылымы мен өнерін меңгеру. Бүгінгі таңда Қазақстанда менеджментті теориялық және практикалық игеруде әлі де айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізілмеген.
Сондықтан менеджмент дегеніміз не және ол өз бастауын қайдан алады деген мәселе өте өзекті. Жалпы менеджмент дегеніміз не? Бұл ұғым нені қамтиды?
Ғылымда нарық жағдайындағы басқару Менеджмент атауын алды. Менеджменттің айрықша ерекшеліктері фирмаларды нарықтың қажеттілігін қанағаттандыруға өндірістің тиімділігін тұрақты арттыруға (ең аз шығынмен оңтайлы нәтижелер алу), шешімдер қабылдау бостандығына, стратегиялық мақсаттар мен бағдарламаларды әзірлеуге және нарықтың жағдайына байланысты оларды тұрақты түзетуге бағыттайды.
Менеджмент – бұл қойылған мақсаттарға жету қабілеті – еңбек, интеллект, басқа адамдардың мінез-құлқының себептері.
Менеджмент жүйесі – бұл басқару принциптері, функциялары, әдістері, ақпараттық қамтамасыз ету технологиялары, техникалық қамтамасыз ету, сондай-ақ құқықтық қамтамасыз ету.
Басқару процесі (менеджмент) өзара байланысты төрт функцияға ие: жоспарлау, ұйымдастыру, мотивация және бақылау.
Қазіргі заманғы кәсіби менеджерлерді дайындау менеджменттің даму тарихын білмей мүмкін емес. Менеджмент білім, ғылым саласына айналғанға дейін ғасырлар бойы дамыды.
Егер менеджмент ғылымын болжауға қарасақ, онда бұл ұғым бірден пайда болмағанын байқауға болады.
Алайда, басқару қызмет түрі ретінде және қазіргі уақытта ғылым ретінде бірден пайда болған жоқ. Менеджмент тарихы ерекше ғылыми білім және қызмет түрі ретінде менеджменттің пайда болуы «тарих алдында» (ежелгі өркениеттен жаңа тарихқа дейін) басталады.
Менеджментті дамыту кезеңдері мен тұжырымдамалары, менеджментті экономикалық қатынастардың, өндірістің, сауданың және жалпы өмірдің құрамдас бөлігі ретінде қалыптастырудың бірыңғай күрделі процесін білдіреді. Басқару идеялары табиғат мәселелері мен әділ басқару принциптері көптеген ғасырлар бойы ойшылдарды толғантқанымен, бүгінгі таңда біз көріп отырған сияқты болған жоқ.
Осыған байланысты өз жұмысында Швед кәсіпқойы Бенгт Карл және Клод Джоржем «Іскерлік стратегия» басқару континуумында біздің дәуірімізге дейін 5000 жылдан бастап менеджменттің дамуын сипаттайды [1].
Бұл кесте менеджменттің толық дамуын көрсетеді, яғни қалыптастырудың барлық кезеңдері мен тұжырымдамаларын көрсетеді.
Тарихқа дейінгі адамдар ұйымдасқан топтармен өмір сүргеннен кейін, оларда басқару қажеттілігі пайда болды.
Бірінші кезеңде, адамдар тобы аз болған кезде, барлық салаларда басқаруды бір адам-осы топтың көсемі жүзеге асырды. Одан әрі, топтардың өсуі мен олардың атқаратын функцияларының күрделенуіне қарай еңбек бөлу және функцияларды саралау қажеттілігі пайда болды. Бірақ оған ғасырлар қажет болды.
Сократта басқаруды түсіну адам қызметінің ерекше саласы ретінде беріледі. Ол басқарудағы ең бастысы қажетті адамды қажетті орынға қою, алдына қойылған міндеттерді орындауға қол жеткізу екенін айтты
Өнеркәсіптік революциямен жоғарғы, орта және төменгі басқарудың үш деңгейінің бөлінуі байланысты. Өндірісте көп ұзамай жұмысшылар үшін жек көрген шебер пайда болды. Басқаруды дамытудың осы кезеңінде қызметкерлерді қадағалау қағидаттарынан еңбекті ғылыми негіздерде ұйымдастыру қағидаттарына көшу үрдісі ғана байқалды.
Өнеркәсіптік революция теориялық зерттеулер мен басқару тәжірибесінің дамуына түрткі болды. Басқару ғылымын қалыптастыруға ағылшын саяси экономистері Уильям Петти, Адам Смит және Давид Рикардо үлкен үлес қосты.
Ағылшын социалист-утопист Роберт Оуэннің басқару ойы мен басқару тәжірибесін дамытуға қосқан зор үлесін атап өтпеуге болмайды.
Ол басқа зерттеушілер тек 100 жылдан кейін ғана келген, өндірістегі адам факторының рөлін байқап, бағалады. Социалистік қоғамда басқару теориясының қалыптасуына К. Маркс пен Ф. Энгельс еңбектері үлкен әсер етті.
Басқарудың табиғаты мен мәнін зерттей отырып, олар осы ғылымды зерттеу әдістерінің көмегімен қалыптастыруға өз үлестерін қосты. К.Маркс кооперацияның дамуынан еңбекті бөлу қажеттілігін шығарады: капиталист жиі өз фабрикасын өзі басқара алмайды.
Сонымен қатар, бұл жерде қажеттілік жоқ, өйткені капитал меншігінен мүлдем бөлінген қадағалау жөніндегі еңбек әрқашан артық ұсынылды. Сондықтанбұлжұмысты капиталист орындауыміндеттіемеседі.
Осылайша, еңбекті бөлу нәтижесі басқарудың оқшаулануы болып табылады, ол кез келген бірлескен еңбектің ерекше функциясы ретінде қарастырылады. Осы уақыткезеңінде Ф. Энгельс заттарды басқаруды және адамдарды басқаруды айыруды міндеттеді. Осы тезистен әрі қарай көптеген ғалымдар өз зерттеулерінде итермелейтін болатынын атап өтті. Алайда империализм дәуіріне дейін басқару функциясы капиталист пен оған жақын адамдардың шағын тобымен жүзеге асырылды.
Бәсекелестікпен, сыртқы орта мен өзгермелілігіне тірелген, басқарушылар ресурстарды қалай жақсы пайдалану туралы білім жүйесін дамытып отырды. Менеджменттің даму тарихының барлық кезеңінде басқару мәселелерін ғалымдар мен зерттеушілер менеджмент мектептерінің әмбебап сыныптамасын әзірлеуге әрекет жасады.
Менеджменттің қалыптасуына ғылыми басқару мектебі, классикалық (әкімшілік) мектеп, Психология және адами қатынастар мектебі, басқарудың Ғылыми мектебі (сандық мектеп), сондай-ақ осы мектептердің Ф. Тейлор, А. Файоль, Э. Мэйо және т. б. Сияқты көрнекті өкілдері айтарлықтай әсер етті [2].
Қазіргі уақытта төрт басқару мектебін бөліп көрсетуге мүмкіндік беретін төрт маңызды тәсіл белгілі, олардың әрқайсысы өзінің ұстанымдары мен көзқарастарына негізделген төрт басқару мектебін бөліп көрсетуге мүмкіндік берді (Кесте-1).
Кесте 1
Басқару мектептері
|
Ғылымибасқарутұрғысынанкөзқарас |
Ғылымибасқарумектебі |
|
Әкімшілік тәсіл |
Басқарудағы классикалық (әкімшілік) мектеп |
|
Адам қатынастары тұрғысынан көзқарас және мінез-құлық туралы ғылым тұрғысынан көзқарас |
Психология және адами қатынас мектебі |
|
Сандық әдістер тұрғысынан көзқарас |
Басқарудың ғылыми мектебі (Сандық мектеп) |
ҒЫЛЫМИ БАСҚАРУ МЕКТЕБІ
Қазіргі заманғы басқару ғылымының пайда болуы ХХ ғасыр басына жатады. Және Ф. У. Тейлор, Френк және Лилиан Гилбрет және Генри Ганттың есімдерімен байланысты. Бұл мектептің маңызды еңбегі экономикалық, техникалық және әлеуметтік экспериментке, сондай-ақ басқарушылық үдерістің құбылыстары мен фактілерін ғылыми талдауға және оларды жинақтауға сүйене отырып, «ғылыми» басқаруға болатындығы болды [3].
Тейлорды зерттеу әдісі Физикалық еңбек процесін және оның құрамдас бөліктеріне (орындаушылық және өкімдік еңбек) бөлу және кейіннен осы бөліктерді талдау болып табылады. Тейлордың мақсаты эксперименталды мәліметтер негізінде және физикалық еңбек процестерін талдау және оны ұйымдастыру негізінде еңбекті ғылыми ұйымдастыру жүйесін құру болды.
Тейлордың маңызды үлесі басқару бойынша жұмыс-ол белгілі бір мамандық екенін мойындау болды. Тейлор жүйесінің негізгі міндеті кәсіпорынның барлық қызметкерлерінің мүдделерін жақындату деп есептейтін.
БАСҚАРУДАҒЫ КЛАССИКАЛЫҚ (ӘКІМШІЛІК) МЕКТЕП
Бұл мектептің дамуы 1920-1950 жылдар аралығына келеді. Бұл мектептің негізін қалаушы-Француз тау-кен инженері, тәжірибелі менеджер, басқару теориясының негізін қалаушылардың бірі Анри Файоль.
Негізінен жеке жұмысшы еңбегін ұтымды ұйымдастыру мәселелерімен және өндірістің тиімділігін арттырумен айналысатын ғылыми басқару мектебінен айырмашылығы, классикалық мектеп өкілдері жалпы ұйымды басқаруды жетілдіру тәсілдерін әзірлеумен айналысты.
Классикалық мектептің мақсаты басқарудың әмбебап принциптерін құру болды. Файоль және басқалары ұйым әкімшілігіне қатысты, сондықтан классикалық мектепті әкімшілік деп атайды. Файольдің еңбегі-ол басқарудың барлық функцияларын жалпы, қызметтің кез келген саласына қатысты және өнеркәсіптік кәсіпорынды басқаруға тікелей қатысты ерекше функцияларды бөлгені.
Файольдың еңбегін ары қарай жалғыстарған Линдал Урвик, Л. Гьюлик, М. Вебер, Д. Муни, П. Слоун және Г. Черч секілді ғалымдар.
Файольдің және оның ізбасарларының әзірлемелері негізінде төрт басты қағидатқа негізделген ұйымның классикалық моделі қалыптасты:
* еңбектің нақты функционалдық бөлінуі;
* жоғарыдан төмен қарай командалар мен өкімдерді беру;
* билік бірлігі (ешкім бір бастықтан артық бастыққа жұмыс істемейді);
* «бақылау ауқымын» сақтау (бағыныштылардың шектеулі санына басшылықты жүзеге асыру).
ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ АДАМИ ҚАТЫНАС МЕКТЕБІ
Ғылыми Басқару Мектебі мен классикалық мектеп кемшіліктерінің бірі-олар ақырына дейін ұйымның тиімділігінің негізгі элементі болып табылатын адам факторының рөлі мен мәнін жете түсінбеуі. Сондықтан классикалық мектептің кемшіліктерін жойған психология және адами қатынастар мектебін жиі неоклассикалық мектеп деп атайды. Өндірістің практикалық міндеттеріне психологиялық талдауды қолдануға алғашқы талпынысты АҚШ-тың Гарвард университетінің профессоры Г. Мюнстерберг қабылдады.
Біздің жүз жылдықтың 20-30 жылдары адами қарым-қатынас мектебі пайда болды. Психология және адами қарым-қатынас мектебінің басты ерекшеліктерінің бірі оған бихевиоризмді, яғни адам мінез-құлқының теориясын енгізу болып табылады. Психология және адами қатынастар мектебінің негізін қалаушылардың бірі – Гарвард Университеті бизнес мектебінің профессоры Элтон Мэйо. Психология және адами қарым-қатынас мектебіне жанасатын ғалымдардың зерттеулерінде адамдардың ұйымдағы мотивациясы мәселелері үлкен орын алады.
БАСҚАРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ МЕКТЕБІ (САНДЫҚ МЕКТЕП)
Басқарудың ғылыми мектебінің қалыптасуы математиканың, статистиканың, инженерлік ғылымның және олармен аралас басқа да білім салаларының дамуымен байланысты. Бұл мектептің ең танымал өкілдері – Р. Акофф, Л. Берталанфи, С. Бир, А. Гольдбергер, Д. Фосрестер, Р. Люс, Л. Клейн, Н.Джорджеску-Реган.
Басқару Ғылыми мектебі 50-жылдардың басында қалыптасты және қазіргі уақытта да табысты жұмыс істейді. Басқару ғылым мектебінде екі басты бағыт бар:
1. Жүйелік, үдерістік және жағдайлық тәсілдерді пайдалана отырып, өндірісті «әлеуметтік жүйе» ретінде қарастыру.
2. Математикалық әдістер мен ЭЕМ қолдануды қоса алғанда, жүйелік талдау және кибернетикалық тәсілді қолдану негізінде басқару мәселелерін зерттеу.
Басқару ғылым мектебінің еңбегі оның ұйымға әсер ететін негізгі ішкі және сыртқы айнымалыларды (факторларды) айқындай алды. Екінші бағыт басқару ғылым мектебін нақты ғылымдардың, ең алдымен математиканың дамуымен байланысты. Қазіргі жағдайда көптеген ғалымдар бұл бағытты жаңа мектеп деп атайды. XIX ғ. экономикалық зерттеулерде математикалық әдістерді қолданудың басталуы француз экономисі А. Каунот (1801-1877) атымен байланыстырады. Осылайша, басқару шамамен жеті мың жыл бұрын пайда болды, бірақ XIX ғасырдың аяғынан бастап, әсіресе ХХ-шы жылдары, әлеуметтік нарықтық шаруашылықтың дамуымен менеджмент дербес білім саласына, яғни ғылымға бөлінді [4].
ХХ ғ.басқару ойының дамуындағы жаңа кезеңнің қалыптасуымен сипатталады. Алдыңғы кезеңдерде ұсынылған идеялардың синтезі негізінде зерттеушілер басқарудың кешенді тәсілінің қажеттілігін түсінуге келді. Сонымен қатар, басқару-бұл ғылым ғана емес, өнер деген пікір қалыптасты.
Батыс менеджменті – бұл ең алдымен өзінің құндылықтарымен, нормалары мен заңдарымен ерекше субмәдениет. Екінші жағынан – бұл қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті техникалық рәсімдер мен әдістердің жиынтығы, жоспарлау, ұйымдастыру, уәждеу және бақылау жөніндегі нақты іс-әрекеттердің сомасы.
Бүгінде нарықтық экономика оған барабар басқару жүйесін талап етеді, ол барлық қоғаммен бірге түбегейлі өзгерістерге ұшырауы тиіс. Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында басқарудың теориясы мен практикасын үздіксіз жетілдіру табыстың маңызды факторы болып табылады.
Шетелдік басқарудың озық және прогрессивті тәжірибесін зерделеу және оны меншікті басқару проблемаларын талдау кезінде пайдалану үлкен мәнге ие болады. Сондықтан шетелдік менеджменттің теориясы мен тәжірибесінің даму тарихын зерделеу өте өзекті.
Нарықтық қатынастар негізінде экономиканы қайта құрудың қазіргі заманғы жағдайларында оның басым бағыттарының бірі отандық ұйымдардың практикалық қызметінде менеджментті пайдалану бойынша негізгі теориялық және әдіснамалық ұстанымдарды әзірлеу болып табылады. Басқару ойының негізгі ерекшелігі басқару жүйесін жетілдірудің жаңа нақты және жолдарын іздеу, нарықтық жағдайларға қатысты және алдыңғы қатарлы шетелдік тәжірибені шығармашылық пайымдау негізінде басқарудың әртүрлі проблемалары бойынша ұстанымды әзірлеу болып табылады.
Әдебиет:
- Белоусов В.М. История развития концепций менеджмента. – М.: Знание, 2001.
- Семенова И.И. История менеджмента: учебное пособие для вузов. – М.: Юнити- Дана, 2000. – 222 с.
- Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента. /Пер. с англ. – М.: Дело, 2000 – 704 с.
- Менеджмент. / Под ред. М.М. Максимцова, А.В. Игнатьевой. – М., 1998.
