Ekologııalyq prınsip boıynsha ata-analyq juptar tańdaý ádisiniń máni, geografııalyq jáne ekologııalyq alshaq sorttar men formalar arasyndaǵy bytyrańqy, qatynasy úzilgen qasıetter men belgilerdi bir jańa sortta qajetti úılesimde biriktirý. Mysaly, A. P. Shehýrdınniń Lıýtessens 62 tizbektik sorty shyqqan jazdyq bıdaıdyń edilboıylyq jergilikti Poltavka popýlıasııasy jaqsy beıimdelgishtikti jáne tútiktený-masaqtaný fazalarynda qurǵaqshylyqqa tózimdi boldy. Biraq onyń qúrǵaqshylyqqa tózimdiligi dánbaılaý kezinde tómen bolýynan, osy kezeńde joǵary temperatýra bolǵan jyldary ónimi tym tómendep ketetin. Sonymen birge, suryptaý Orta Azııa jaǵdaılarynda bıdaıdyń jergilikti formalaryna, naqty dánniń tolysyp jetilý fazasynda qurǵaqshylyqqa óte tózimdilik qasıet qalyptastyrdy, nátıjesinde bıdaıdyń ortaazııalyq ekotıpteri qurǵaqshylyqqa osy kezeńde óte tózimdi sıpatqa ıe boldy.Bul qasıetterdi bir býdanda biriktirýge, ıaǵnı oǵan túrli damý fazalarynda qurǵaqshylyqqa tózimdilik qasıet berý úshin Poltavka sorty jergilikti ortaazııalyq Grekým sortymen shaǵylystyryldy. Al odan alynǵan Lıýtessens 91 sorty ári qarai jazdyq bıdaıdyń kóptegen býdandyq sorttarynyń sheziresine endi [1].
Ata-analyq formalardy tańdaýda osy ádisti paıdalanǵannan óte jıi paıda bolatyn býdandardaǵy transgressııalar men jańatúzilimder shaǵylystyratyn formalardyń jáı geografııalyq alshaq bolýymen ǵana emes, olardyń genotıpteriniń aıyrmashylyqtarymen jáne kombınasııalyq qabilettiligimen, alynatyn býdandyq formalar men sorttarda ártúrli ata-analyq formalar qasıetteri men belgileriniń úılesý múmkindikterimen baılanysty [2]. Qandaı da bolmasyn ekotıpterdiń qundylyǵy shaǵylystyratyn jerdiń geografııalyq alshaq dárejesimen emes, tabıǵı-klımattyq aımaqtar jaǵdaılarynda suryptaýmen jasalynatyn jáne jańa sort shyǵarylatyn belgili bir jerlerde quralmaǵan olardyń belgileri men qasıetteriniń genetıkalyq aıyrmashylyqtarymen anyqtalady.
Ósimdikter seleksııasynda ata-analyq jup tańdaýdyń ekologııalyq-geografııalyq prınsıpine alǵash súıengen seleksıoner N.І.Mıchýrın boldy. Osy prınsıpti zertteýge jáne ázirleýge N. I. Vavılov te óte kóp eńbek sińirdi. Ol túrli ekologııalyq jaǵdaılarda shyqqan sorttardy shaǵylystyrýdan belgilerdiń qundy, sırek kezdesetin úılesimin tabýǵa bolatynyn atap ótken.
Seleksııada býdandastyrýdyń ekologııalyq-geografııalyq prınsıpin tıimdi paıdalaný birqatar jaǵdaılarǵa baılanysty bolady. Olardyń ishinde bastylary: seleksıonerdiń qolynda kóp mólsherde túrli ekotıpter bolýy, ata-analyq juptar negizdelinip tańdalýy, shaǵylystyrýdyń óte aýqymdy júrgizilýi men býdandyq kombınasııadan jekeleı suryptaý durys ádistemesi.
Jańa sort shyǵarý únemi jergilikti jaǵdaılarǵa, ortanyń qolaısyz faktorlary ereksheligine beıimdelgen ekotıp formasyn túzý prosesinde uzaq suryptaý jasaýǵa negizdeledi. Bizdiń elimizdegi seleksııanyń bastapqy damý kezeńindegi tabıǵı popýlıasııalardan suryptaýmen jasalynǵan eń jaqsy seleksııalyq sorttardyń, tap sol tabıǵı-klımattyq aımaqtarda shyǵarylǵan qazirgi zamanaýı kúrdeli býdandyq sorttardikindeı, tuqym qýalaýshylyq negizi sol jaǵdaılarda ósirýge beıimdelgen bir sol ǵana nemese oǵan óte jaqyn ekotıp. Seleksııalyq jumystyń nátıjeli bolýy eki jagdaıda da sheshýshi dárejede bastapqy sorttyń nemese popýlıasııanyń ekologııalyq beıimdelgishtigimen anyqtalady. Oǵan eski eń jaqsy tizbektik sorttarmen býdandastyrýmen alynǵan keremet jańa sorttardyń shejiresi dálel. Jazdyq bıdaıdyń edilboıylyq jergilikti Poltavka sorty, tek Lıýtessens 62 tizbektik sortyna ǵana bastama bolǵan joq, ol kóptegen saratovtyq býdandyq sorttar toptamalaryn jasaýǵa ekoloǵııalyq negiz boldy. Bizdiń elimizde onyń qatysýymen alynǵan, 1959 jyly óndiriske engizilgen jáne osy kezeńde de paıdalanylatyn Saratovskaıa 29, sondaı-aq Saratovskaıa 42, Saratovskaıa 55, Saratovskaıa 58 jáne Saratovskaıa 60 sorttary Aqmola, Aqtóbe, Shyǵys Qazaqstan, Batys Qazaqstan, Qaraǵandy, Qostanaı, Pavlodar jáne Soltústik Qazaqstan oblystarynda ósirilip keledi.
Elimizdegi qurǵaqshylyqty aımaqtardaǵy eń jaqsy tary sorttary da óz bastaýyn jergilikti edilboıylyq popýlıasııadan alǵan bolatyn. Qazaqstan Respýblıkasynyń seleksııalyq jetistikteriniń 2018 jylǵy Memtizbesindegi Atyraý men Mańǵystaý oblystarynan basqa, barlyq óńirlerine paıdalanýǵa ruqsat etilgen tary daqylynyń 19 sortynyń kópshiligi, mysaly, reseılik — Saratovskoe 3, Saratovskoe 6, Saratovskoe 10 jáne otandyq — Arýjan, Shortandınskoe 7, Shortandınskoe 10 sorttary men Iarkoe sııaqty sort toptamalar saratovtyq ekalogııalyq tıpti sorttardy ata-analyq juptardyń biri retinde paıdalanýmen shyǵarylǵan sorttar. Tarynyń otandyq seleksııa sorttaryn Shyǵys Qazaqstan AShǴZI,Aqtóbe aýylsharýshylyq tájirıbe stansasy jáne QR AShM A. I. Baraev atyndaǵy astyq sharýashylyǵy ǴÓO seleksıonerleri sońǵy onjyldyq shamasynda shyǵarǵan bolatyn [3].
Bizdiń elimizde 1960 jyldan bastap ósirilip kele jatqan, burynǵy KSRO-da kúzdik bıdaıdyń keń taralǵan — Keńes seleksııasynyń joǵary jetistigi, úlgisi Bezostaıa 1 sortyn shyǵarýda shaǵylystyrýǵa Ýkraınanyń ormandy-dalalyq ekotıpti jergilikti bıdaı sortynan shyqqan Lıýtessens 17 býdandyq sorty qatysqan. Kúzdik bıdaı men jazdyq arpanyń barlyǵyna jýyq býdandyq sorttary seleksııasynyń negizi ońtústik-dalalyq ekotıp jáne qys jaǵdaıy men qurǵaqshylyqqa tózimdi bastapqy popýlıasııaǵa baılanysty, sáıkes tizbektik sorttar.
Egistik daqyldardyń býdandyq jáne býdandyq emes bolyp keletin barlyq sorttarynyń shyǵý tegi osyndaı. Popýlıasııa deńgeıinde áser etetin suryptaý jergilikti sorttarda qaısy birde bastalǵan jáne ári qaraı býdandastyrýda jalǵasqan formatúzetin prosesti biriktire baılanystyrady. Ғ2-de elıtalyq týysbasylyq ósimdikti bólip alý, tek aldyńǵy uzaq tabıgı men qoldan suryptaýmen ekologııalyq beıimdelgen popýlıasııa bolǵandyqtan múmkin ekendigi anyq. Bul seleksıonerdiń tabıǵı qalyptasqan jergilikti bastapqy ekotıpti únemi paıdalanýyn bildirmeıdi. Tipti býdandastyrýdy paıdalanýdyń basynda-aq birqatar seleksıoner-ǵalymdar (Shehýrdın A. P., Sapegın A. A., Kýzmın V. P.) bastapqy popýlıasııanyń kem-ketikterin kórdi, olarmen jumystar jasady jáne jetildirdi.
Memlekettik Donetsk oblystyq aýyl sharýashylyǵy stansasyndaǵy (Ýkraına) kópjyldyq seleksııalyq jumystar júrgizýmen jazdyq arpanyń jergilikti jaǵdaılarǵa jaqsy beıimdelgen ekotıpi jasaldy. Sonyń negizinde alynǵan sorttardyń birnesheýi, mysaly, Donetskı 8 sorty 1979 jyly Aqmola, Aqtóbe, Shyǵys Qazaqstan, Batys Qazaqstan, Qaraǵandy, Qostanaı,Ońtústik Qazaqstan (qazirgi Túrkistan) oblystarynda jáne Donetskı 9 sorty 1986 jyly Shyǵys Qazaqstan men Qaraǵandy oblystarynda óndiriske engizilip, qazirgi kezeńde de elimizdiń egistik alqaptarynda paıdalanýǵa ruqsat etilýde. Ońtústik-dalalyq ekotıp negizinde jasalynǵan osy eki sorttyń tamyr júıesi jaqsy jetilgen, qolaıly jaǵdaıda jaqsy túpteıdi, sabany maıysqaq myqty, qoıý-jasyl, jińishke, japyraq razmeri úlken emes, masaǵý bosań, dándili, dánderi iri jáne ondaǵý proteınniń mólsheri joǵary. Olar jaqsy beıimdelgish jáne jaǵdaılardyń jaqsarýyn tez sezinetindiginen óte keń taralǵan [4].
Kez kelgen mádenı daqyl seleksııasynda, onyń ekotıpterin jetildirý prosesteri úzdiksiz júredi. Olar barlyq tabıǵı-klımattyq aımaqtarda shaǵylystyrýǵa paıdalanylatyn tamasha býdandyq seleksııalyq sorttar. Buny otandyq seleksııa — «Qazaq eginshilik jáne ósimdik sharýashylyǵy GZI» JShS shyǵarǵan kúzdik bıdaıdyń Bogarnaıa 56, Qarlyǵash jáne Opaks 1 sııaqty tamasha sorttarynyń Bezostaıa 1 sortynyń qatysýymen alynganyn, sáıkes syzbalardan kórýge bolady: Amfısıploıd LV-1 х Bezostaıa 1; [7541 (Кırgızskaıa 3 х Bezostaıa 1) х Ravkaz]; [Erıtrospermým 7468 (Bezostaıa 4 х Kooperatorkadan suryptalynǵan tizbek) х Bezostaıa 1]. Osyndaı Bezostaıa 1 sııaqty tamasha sort-ekotıpti paıdalanýmen elimizdiń Ońtústik-Shyǵys aımaǵyna arnalǵan kúzdik bıdaı sorttaryn ári qaraı da shyǵara berý kerek ekendigi, sondaı-aq jazdyq bıdaı ekotıpterin ıntensıvtik ósirý jaǵdaılary úshin jetildirý, ári qaraı býdandastyrýǵa qatystyrylatyn kúzdik bıdaıdyń eń jaqsy, óte ónimdi sorttary negizinde júretini osydan-aq belgili [4].
Álemge áıgili seleksıoner I. V. Mıchýrınniń ata-analyq juptardy ekologııalyq-geografııalyq prınsıpte tańdaý negizinde shyǵarǵan eń jaqsy jemis aǵashtary sorttarynyń shyǵý tegine jergilikti jaǵdaıǵa beıimdelgen formalar kirgen.
Ádebıet:
- Гуляев Г. В., Гужов Ю. Л. Селекция и семеноводство полевых культур. ‒ М.: Агропромиздат, 1987. ‒ 447 с.
- Жанзақов М. М. Егістік дақылдар селекциясы. ‒ Астана: Фолиант, 2015. ‒ 416 б.
- Қазақстан Республикасында пайдалануға рұқсат етілген селекциялық жетістіктердің мемлекеттік тізілімі. [2018ж. 28 ақпан № 95] // EGEMEN QAZAQSTAN. 2018. 20 сәуір. ‒20–24 бб.
- Сборник сортов и гибридов сельскохозяйственных культур, используемых в Республике Казахстан. Астана, 2017, ‒125 с.
