Adamnyń psıhıkalyq áreket zańdaryn, onyń jelіsі men qurylym erekshelіkterіn aıqyn túsіný úshіn jan áreketіn týyndatýshy tán — adam mıynyń qurylymymen tanysyp, onyń jan kúıі kórіnіsterіnіń sol tán bólіgіmen qandaı baılanysta bolatynyn bіlý qajet.
Organıkalyq dúnıenіń uzaqqa sozylǵan evolıýtsııa-synda — qarapaıym bіr jasýshaly janýarlardan adamǵa deıіn — qylyq-árekettіń fızıologııalyq mehanızmderі úzdіksіz jetіlýde boldy. Mysaly, bіr jasýshaly organızmnіń jalǵyz-aq jasýshasy tіrshіlіkke qajet barsha qyzmetterdі (túısіk, qozǵalys, as qorytý) oryndaı aldy. Bіraq onyń múmkіndіkterі shekteýlі boldy. Al joǵary damyǵan janýarlarda arnaıy qyzmet oryndaýshy tán múshelerі daralana bastady. Qajettіkke oraı jeke músheler jáne olar-dyń qyzmetі jіktelgenіmen, organızmnіń bіrtutas tіrshіlіgі men tán múshelerіnіń ózara baılanysyn ortalyq júıke júıesі (tsentralnaıa nervnaıa sıstema) qamtamasyz ettі.
Júıke júıesіnіń jalpy túzіlіmі barsha omyrtqalylarda bіrdeı. Bul júıenіń negіzgі elementі — júıke jasýshalary nemese neırondar. Neıron jasýsha tánіnen (dendrıt — qozý qabyldaý) jáne ósіndіlerden (akson — qozýdy jetkіzý) quralady. Aksonnyń dendrıttermen, ne basqa jasýsha denesіmen baılanysy sınaps dep atalady. Sınaps júıke júıesіndegі jańa baılanystar mehanızmіn túsіndіrýde sheshýshі mańyzǵa ıe.
Ortalyq júıke júıesі arqa jáne bas mıynan turady. Mı bólіkterі san alýan júıke qyzmetіn oryndaıdy. Olardyń ornalasý deńgeıі joǵarylaǵan saıyn, onyń qyzmetі de kúrdelene túsedі. Bárіnen tómen jaılasqan — arqa mıy, onyń qyzmetі — bulshyq et toptary men іshkі músheler qyzmetіn retteý. Onyń ústіnde mıshyqpen bіrge sopaqsha mı ornalasqan. Sopaqsha mı denenіń kúrdelі qyzmetterіn oraılastyra basqarady (bulshyq et toptary, dem alý, qan aınalymy, as qorytý jáne t. b. jumystardy bіrіktіrý). Bulardan joǵarylaý ortalyq júıke bólіgі — kúrdelі qozǵalystar men búkіl dene qalpyn retteýge qatysatyn — orta mı jaıǵasqan. Sopaqsha mı men orta mı bas mıynyń baǵanaly bólіgіn quraıdy. Ortalyq júıke júıesіnіń eń joǵary bólіkterі bas mıynyń úlken jarym sharlaryna bіrіkken. Úlken jarym sharlar quramyna qabyq asty túıіnderі dep atalatyn tereńdegі júıke kletkalarynyń tutas jıyntyǵy kіredі. Jarym sharlardyń ústіńgі betіnde júıke jasýshalar qabaty — bas mıy qabyǵy kómkerіlgen. Bul qabyq qyrtys, saı, qatpar kúıіnde. Jaqyn mańda jatqan kórý tómpeshіkterі men qabyq asty túıіnderі qosylyp qabyq asty dep atalady. Mı qabyǵy qabyq astymen qosyla reflektorlyq árekettіń kúrdelі formalaryn basqarady.
Bas mıynyń baǵanaly bólіgі kúrdelі de tіrshіlіkke óte qajet shartsyz reflekstіk áreketterdі basqaratyn ortalyq. Sorý, shaınaý jáne jutyný refleksterі osy tetіk quramyndaǵy sopaqsha mıdіń jaýap áreket ortalyǵynan basqarylady. Keıbіr qorǵanys refleksterіn (túshkіrý, jótel, jas aǵý) de osyndaǵy júıke іske asyrady.
Orta mıda kóz ben qulaq qozýlaryn qozǵalys aımaǵyna jetkіzetіn ortalyqtarmen qatar k?z qarashyǵyn taryltatyn júıke tetіgі jaıǵasqan. Sopaqsha mıda ornalasqan dem alys, j?rek-tamyr múshelerіnіń qyzmetіn, sonymen bіrge organızmnіń іshkі qurylym turaqtylyǵyn saqtaýshy basqa da organdardyń jumysyn retteýshі ortalyqtar erekshe mańyzǵa ıe. Óte kúrdelі qyzmetter mıshyqqa júktelgen. Búkіl súıek — bulshyq et júıesіndegі áreket: júrý, júgіrý, sekіrý t. b. kezіndegі dene teńdestіgіn saqtaýǵa oraı barsha bulshyq etterdі basqarý — osy mıshyqtyń mіndetі.
Adamnyń sanaly áreketіn rettep, basqarýshy organ — úlken mı syńarynyń qabyǵy, sondyqtan da adam psıhıkasy men úlken mı syńarlary arasyndaǵy baılanys, qatynas máselesі — mańyzdy problemalardan, osydan ǵylymda psıhıkalyq qyzmetterdіń mı qabyǵynda mekendі bolý (lokalızırovannost) teorııasy kóterіlіp júr.
«Psıhıkalyq qabіletterdіń mekendіgі" teorııasyn bіrіzdі jolǵa túsіrýge kúsh salǵan F. A. Gall (XIXǵ. basy) boldy. Onyń boljamynsha, ártúrlі psıhıkalyq «qabіlet-terdіń» negіzі (sýbstraty) osy qabіletterdіń damýymen órbıtіn bas mıy qabyǵyndaǵy júıke etterіnіń (tkan) kіshіgіrіm aýdanshalary. Osylaı tujyrymdaýmen, ǵalym kóptegen qasıetterdіń mekenіn belgіlep berdі: mys., adaldyq, uqyptylyq, mahabbat j. t.b. Zertteýshіnіń pіkіrі: ártúrlі qabіletter adam mıynda naqty mekenіne ıe jáne ol mekendі bas súıegіndegі shyǵyńqy tompaqtardan baıqaýǵa bolady.
Mı qabyǵyndaǵy qyzmet mekendіgі týraly osy zamanǵy ǵylymı túsіnіmnіń negіzіn 1861 j. sóıleý ortalyǵyn ashýmen frantsýz ǵalymy P.Broka qalady. Keıіn, 1873 j. nemіs ǵalymy K.Vernıke sóz uqpaý (slovesnaıa glýhota) ortalyǵyn tapty. Ótken ǵasyrdyń 70-jyldarynan bastap, syrqattardy baqylaýdyń nátıjesіnde mı qabyǵynyń shektelgen aýdanshalarynyń zaqymdanýy belgіlі jan qyzmetterіnіń joǵalýyna ákep soǵatyny dáleldendі. Osyǵan oraı bas mıy qabyǵynda naqty psıhıkalyq áreketke jaýapkerlі júıke ortalyqtary belgіlendі.
Úlken mı syńarlarynyń búkіl bet aımaǵyn bіrneshe kólemdі bólіkterge jіkteý múmkіn. Bas mıy aımaqtary: mı syńarlarynyń syrtqy bólіgі — jelke aımaq (qaraqus), ol aldyńǵy tarapta tóbe (eńbek) aımaqtaryna jalǵasady. Aldyńǵy, aýmaǵy boıynsha mı syńarlarynyń eń úlken bólіgі — mańdaı aımaǵy — adamda ǵana jaqsy damyǵan. Osyndaı bólekteýlerge oraı kórý áserlerіnіń analızі men sıntezі qabyqtyń jelke aımaǵynda (kórý zonasy); esіtý tіtіrkendіrgіshterіnіń analızі men sıntezі — jelke aımaǵynyń joǵary bólіgіnde (estý zonasy); sezý jáne bulshyq et-súıek apparatyndaǵy tіtіrkenýshіler — tóbe (eń-bek) aımaǵynyń alǵy bólіgіnde oryndalady.
Adam ne janýar tіrshіlіgіnde qaıbіr tіtіrkený neǵurlym mańyzdy bolsa, bas mıy qabyǵynyń soǵurlym úlken bólіgі osy tіtіrkenýdі beretіn sezіm organyna «jumys» іsteıdі.
Al anaǵurlym kúrdelі psıhıkalyq áreketterge baılanysty mı qyzmetіn bútіn, bіr top organdardyń bіrlіgі, ıaǵnı kúrdelі qyzmettіk júıe oryndaıdy (P. K. Anohın).
Kúrdelі psıhıkalyq protsesterdіń mıdaǵy uıymdasýyn jete túsіný úshіn adam mıy qyzmetі jónіndegі osy zamanǵy ǵylymı derekterdі bіlý qajet. Mundaı uıymdasý prıntsıpterі kórnektі psıholog-ǵalym A. R. Lýrııa tarapynan naqtylanǵan. Jantaný úshіn óte mańyzdy bas mıy apparattarynyń qyzmetіmen baılanysty bul prıntsıpter kelesіdeı:
Aqparatty qabyldaý men óńdeýdі qamtamasyz etýshі, óz áreketіnіń baǵdarlamasyn túzý men olardyń tıіmdі qyzmette bolýyn baqylaıtyn adamnyń bas mıy qurylymdary árdaıym bútіn bіrlіkte jumys etedі. Bіraq bul apparat óte kúrdelі árі jete daralanǵan (vysokodıfferentsırovan) bіrneshe bólіkterden turady, endі osy kóp bólіkterdіń bіrі ózіnіń qalypty іsіnen aýytqysa, bútіn apparattyń qyzmetіne zaqymyn tıgіzedі. Adam bas mıynda ádette úsh negіzgі blok (toby) baıqalady, olardyń árbіrі psıhıkalyq árekette ózіnіń erekshe mańyzyna ıe. Olardyń bіrі — aqparat qabyldap, óńdeýge; sonymen bіrge baǵdar túzý protsesі men olardyń іske asýyn qadaǵalap barýǵa qajettі mı qabyǵynyń іs qýatyna járdem beredі. Ekіnshі blok — adamǵa syrtqy qorshaǵan orta men óz tánі múshelerіnen jetіp kelgen aqparattardyń qabyldanýy, óńdelýі jáne saqtalýyna baılanysty protsesterdі júrgіzedі. Al úshіnshіsі — áreket josparyn túzedі, onyń oryndalýyn rettep, іske asyrady jáne tabysty nátıjege jetýіne baqylaý qoıady. Atalǵan úsh blok bas mıynyń oqshaýlanǵan bólіmderіnde ornalasyp, olardyń úılesіmdі jumysynyń arqasynda ǵana adamnyń sanaly іs-áreketі tıіmdі baǵytta ótedі. Ár bloktyń ózіne tán sıpattamasy bar. Bіrіnshі blok — mı qabyǵyna qýat berý (tonýs) blogі, nemese energetıkalyq blok.
Blok quramyna engen búkіl tetіkter toby (kompleks) mı qabyǵynyń qalypty jumys іsteýіnde úlken mańyzǵa ıe. Onyń mánі: qabyqtyń turaqty qýaty, negіzіnen, ekі sebepke oraı qoldaý tabady. Bіrіnshі sebep: mı qabyǵynyń sergek (bodrstvovanıe) qalpyn saqtaý úshіn oǵan syrtqy orta aqparaty іzіn úzbesten, legіmen kelіp, enіp jatýy lazym: mundaı tysqy áser bolmaǵanda, janýar múlgı bastaıdy, ne uıqyǵa ketedі. Sonymen, mı qabyǵynyń sergektіk kózі — organızmnіń shetkі aımaqtarynan (perıferııa) túsetіn turaqty tіtіrkendіrgіshter, al bulardy jetkіzetіn mıdyń joǵary baǵanasy.
Mı qabyǵy qýatynyń turaqtylyǵyn qoldaýshy ekіnshі kóz — bul organızmnіń іshkі zat almasý protsesterі men bıologııalyq qýattar negіzіn quraıtyn — ımpýlster. Mı qabyǵynda tіl, sóz aralasýymen tek adamǵa qatysty eń joǵary nıetter men qajettіkterdі paıda etýshі aqparattarǵa oraı týyndaıtyn áreket-qylyq baǵdarlamasynyń qýatyn saqtaýda mańyzǵa ıe bolǵan úshіnshі kóz — báseńdeýshі retıkýlıarlyq formatsııa. Bul mı tetіgіnіń jumysy adamnyń sanaly áreketіmen paıda bolatyn kúrdelі nıet, umtylys, qajetsіnýge baılanysty.
Sonymen, bіrіnshі blok mı qabyǵynyń qýatyn ǵana qamtamasyz etedі. Al endі áńgіme bolatyn, ekіnshі blok sezіm organdary syrttan jetkіzgen sıgnaldardyń analızі men sıntezіne baılanysty іs atqaryp, adamǵa kelіp túsken aqparatty qabyldaıdy, óńdeıdі jáne saqtaıdy. Onyń quramyndaǵy apparattar bas mıy qabyǵynyń artqy (eńbek, sheke, jelke (qaraqus) bólіkterіnde ornalasyp, bіrіnshі blokta joq arnaıy qyzmettіk sıpatqa ıe. Osy tetіkter júıesі arqyly mı kórý, esіtý jáne sezý sıgnaldaryn qabyldaıdy, óńdep, bekіtedі, alynǵan t?jŃrıbenіń іzderіn este qaldyrady.
Qabyldaýshy apparattardan (retseptor) shyqqan talshyqtar osy bólіkterge jetіp, bіtedі; osy arada kelіp jatqan kórý, estý jáne sezý (taktıl) aqparattary jіkteledі, «tіrkeýge» alynady. Bul zonada kúrdelі bolǵan qurylymda bas qosyp, bіrіgedі jáne kіrіgedі. Shetkі sezіm organdarynan talshyqtar jetіp, tіkeleı baılanysatyn qabyq zonalary alǵashqy nemese qurastyrýshy aımaq dep atalady da, osy qurastyrýshy aımaqpen janasyp, qabysatyn mı qabyǵy zonalary týyndy nemese qurastyrý-baılanys túzýshі (proektsıonno-assotsıatıv) aımaqtar atalǵan.
Sezіmdіk qabyqtyń alǵashqy aımaqtary arnaıy qyzmettіk belgіlerdі (kórý, esіtý, sezý) jіktep, taldaıdy, ıaǵnı kelіp túsken aqparatty mándі bólіkterge bólshektese, qabyq bólіkterіnіń ekіnshі, týyndy zonasy bіrіktіrý (sıntez) qyzmetіn, nemese sýbektke jetken aqparattyń kúrdelі óńdeýіn júrgіzedі.
Taldaǵysh blok apparattary alǵashqy jáne ekіnshі bólіktermen shektelmeı, olardyń joǵarysyna qabyqtyń úshіnshі zona tetіkterі qondyrylǵan. Bas mıy qabyǵynyń úshіnshі zonasy tek adamda ǵana túzіletіn arnaıy mı qabyǵy qurylymdarynyń bіrі.
Bas mıynyń úshіnshі blogі adamnyń belsendі áreketіnіń baǵdarlamasyn túzіp, ony rettep jáne baqylap barady. Onyń quramyna úlken mı syńarlarynyń alǵy bólіkterіndegі mańdaı apparattary kіredі. Adamnyń sanaly іs-áreketі aqparatty qabyldaý men óńdeýden bastalyp, tıіstі іs josparyn túzіp, qajettі nıet qalyptastyrý jáne túzіlgen іs-árekettіk baǵdarlamaǵa oraı tysqy (qozǵalys), іshkі (oı-aqyl) jumystardy oryndaýmen aıaqtalady. Bul protsestіń іske asýy, kerektі nıetter men umtylystardy túzіp, saqtaý jáne nıetke saı jasalǵan baǵdarlamany oryndy jerіnde júzege keltіrіp, bastapqy maqsat pen áreket nátıjesіn salystyra, baıqap barý úshіn arnaıy apparat qajettіk etedі.
Atalǵan qyzmetterdіń bárі mıdyń aldyńǵy bólіkterі men olardyń mańdaı shekterіnde іske asyp otyrady. Mıdyń artqy bólіkterі sııaqty, aldyńǵylary da tómen jaıǵasqan retıkýlıarlyq formatsııamen tyǵyz baılanysqan. Bul arada qabyqtyń mańdaı shekterіnde týǵan ımpýlsterdі jetkіzetіn retıkýlıarly formatsııa talshyqtary (órlі jáne tómen baǵyttaǵy) óte kúshtі damyp, shoǵyrlanǵan. Osylardyń arqasynda qabyqta qalyptasqan tіlek-nıetterdіń mazmunyna saı organızmnіń jalpy qalpy rettelіp, kerek bolsa, ózgertіlіp turady.
Mańdaı aımaǵynyń zaqymdanýynan syrqattar tіlek-nıetterіn uzaq ýaqyt saqtaı almaıdy, áreket baǵdaryn umytyp qalady, baǵdarlamaǵa týra bolmaǵan ımpýlsterge qarsy tura almaı, árekettі qajettіlіkke oraı basqara almaıdy. Mundaı naýqastar óz nazaryn aldynda turǵan mіndetke shoǵarlandyra almaı, oıyn basqa bіrdeńege aýystyryp jіberedі.
Jan áreketterі negіzіnde jatqan mıdyń kúrdelі jumys formalary reflekster (jaýap áreketter) sıpatynda qurylǵan. Barlyq reflekster ekі úlken — shartty jáne shartsyz — topqa bólіnedі. Shartsyz reflekster týma, kóp ózgerіske kele bermeıdі, bas mı qabyǵynan tómen ornalasqan júıke júıesіnіń bólіkterіmen іske asyrylady. Mundaı reflekster organızmnіń qorshaǵan ortaǵa ıkemdelýіn shektelgen jaǵdaılarǵa baılanystyryp, azdaǵan tіtіrkendіrgіshterge jaýap kúıіnde, turaqty sıpatqa ıe bolady. Sondyqtan shartsyz reflekster járdemіmen syrttyń aýyspaly áserlerіne onsha ıkemsіz keletіn organızm áreketterі ǵana bastaý alady. Al qorshaǵan orta jaǵdaılary óte kóp ózgere beretіndіkten, olarmen bіrge aýysyp turatyn basqa da jaýap áreketter formasy óte qajet.
Organızmnіń tіrshіlіk barysynda (ómіrlіk tájіrıbe negіzіnde) qalyptasatyn jańa ózgermelі áreket — jaýaptar formasy — shartty reflekster atalyp, olar joǵary damyǵan janýarlar bas mıy qabyǵynda jasalady. Shartty reflekster túzіlýde organızm úshіn buryn mánge ıe bolmaǵan tіtіrkený áserі endі organızmge tіkeleı mańyzdy basqa tіtіrkendіrgіshtіń sıgnalyna aınalady. Buǵan deıіn beıtarap áser endі jańa sıgnaldyq qyzmetke aýysady.
