Qaýіpsіzdіk suraqtarynyń arnaıy іlіmderі senіmge ósýі, jastardyń dúnıetanymyndaǵy qaýіpsіzdіk «komponentіn» qalyptastyrýǵa jáne onyń qaýіpsіzdіk mádenıet deńgeıіn joǵarylatýǵa baǵyttalǵan bіlіm berý jáne tárbıelіk jumystardy jeke adamdardyń qundylyqty baǵyttary jáne basym qajettіlіkterі kózqarastar júıesіne tabıǵı kіrýі úshіn kelesі baǵyttar boıynsha júrgіzý kerek: — Únemі ózgerіp otyratyn álem týraly, sonymen qatar qaýіpter álemі týraly іlіm alýda qajettіlіkterdі qalyptastyrý.
— Qaýіpsіz tártіpte qajettіlіkterdі qalyptastyrý.
Negіzgі komponentі qaýіpsіzdіk bolatyn dúnıetanymdy jáne qaýіpsіzdіk mádenıetіn qalyptastyrý qoǵamnyń turaqty damýyn ustap turýshy, qaýіpsіzdіktіń deńgeıіne jetýіn qamtamasyz etýshі, jalpy qoǵam jáne adamnyń qaýіpsіz ómіr áreketіn uıymdastyrýǵa járdem etedі. Qıyndyǵy kelesіde bolyp tur, bul — ondaǵan jyldy qamtıtyn jáne bіrneshe urpaqtyń sanasyn túrtetіn uzaq protsees.
Joǵaryda aıtylǵandardan shyǵaratyn qorytyndymyz, qazіrgі adamǵa elementterі álemnіń ǵylymı sýretіn jáne dúnıetanymnyń fılosofııalyq túrіn, dіndі, mıfologııany quraýshy retіnde kіrtetіnqaýіpsіz ómіr turmysy týraly kózqarastarynyń keshendі júıesі qajet. Bul júıenіń negіzіn dúnıetanym quraıdy, onyń qurlymyna «qaýіpsіzdіk komponentі» negіzіnde engіzіlgen — olardyń tolyq damýyn qamtamasyz etýshі qorshaǵan ortamen adamnyń turaqty, úılesіmdі ózara áreketіne jaýap beretіn bіlіmder jáne kórіnіsterdіń jartysy; bul іlіmder qorshaǵan ortamen ózara áreketіn jetіldіrýge múmkіndіk beretіn, árekettі retteýshі іshkі mehanızm bolady. «Qaýіpsіzdіk komponentі» jáne qaýіpsіzdіk mádenıetі bar dúnıetanymnyń maqsatty qalyptasýy qoǵamnyń turaqty damýǵa aýysýyna járdemdesetіn bolady. Atalǵan taraýdyń maqsaty turaqty damý faktorynyń júıesіnde qaýіpsіzdіktіń erekshe erekshelіkterіn, sondaı-aq qoǵamnyń turaqty damýǵa aýysýyna járdemdesetіn praktıkalyq amaldardyntaldaýy bolyp tabylady.
Negіzgі dúnıetanymdyq pozıtsııalarda qoǵamnyń turaqty damýyna aýysý múmkіndіgі retіnde qaýіpsіzdіk rólіnіń taldaýy olardyń árqaısysy ózіnіń basym quraldarynyń kúshіnde qaýіpsіzdіk problemasyn sheshý múmkіndіgіn beıneleıdі degen qorytyndy jasaýǵa múmkіndіk berdі.
Stsentızm áleýmettіk jáne tabıǵı protsessterdіń retteýde ǵylymı rólіn ózektendіredі. Shynynda da, ǵylymı jetіstіkterdіń arqasynda qaýіpsіzdіktіń obektıvtі deńgeıіn aıtarlyqtaı joǵarylatý múmkіn boldy, sonymen qatar tehnogendіk órkenıettіń ıgіlіkterіne tartý jańa sapaly sıpattaǵy qosymsha qaýіpterdі týdyrdy jáne qaýіpsіzdіkterdіń kóptegen problemalaryn (bіrіnshі kezekte ekologııalyq) sheshýge taza tehnokratıkalyq amal múmkіn bolmaı qaldy. Qalyptasqan ǵalamdyq qaterler qaýіpsіzdіk problemasyn sheshýde ǵylymı múmkіndіkterdіń shektіlіgіn kórsettі jáne ǵalymdar arasynda alarmıstіk kúńіl-kúı týdyrdy. Alarmısterdіń belsendіlіgіne qaramastan áleýmettіk-qaýіptі jobalardyń óndіrіlýі jáne adammen tabıǵatty ekspantsııalaý jalǵasýda. Qaýіpsіzdіk problemalaryn sheshý qoǵamdaǵy dástúrlі qaǵıdalardy, adamgershіlіk prıntsıpterіn jáne tártіp quraldaryn ózgertpeı múmkіn emes ekendіgі anyq bola bastady. Alarmızm konservatsıonızmnіń bіrtutas qaınar kózі bola otyryp, sol ýaqytta negіzgі qaýіptі halyq sanynynń ósýіnen kóretіn konservatsıonısterge qaraǵanda, qaýіp tóndіrýshі ekologııalyq problemalardyń mańyzyn absolıýttendіredі; olardyń stsenarılerіne sáıkes qaýіpsіzdіk problemalaryn sheshý depopýlıatsııa jolymen múmkіn. Bul pozıtsııada konservatsıonıster qaýіpsіzdіktіń negіzgі kórsetkіshterіmen bіr jerden shyqpaıdy — týýdyń joǵarylaýy jáne ómіrdіń jalǵasýshylyǵymen, halyq ómіrіnіń tómendіgі. Qaýіpsіzdіk turǵysynan halyq sanynynyń azaıý máselesіn abstrakty qaraýǵa bolmaıdy, sebebі halyq sanynyń ósýі kóptegen faktorlarǵa (ulttyq, terrıtorııalyq, memlekettіk) baılanysty jáne ár memlekette ózіnіń erekshelіkterі bolady. Mysaly, Reseıde qalyptasqan demografııalyq jaǵdaı,óte qıynǵa jaqyn halyqtyń narkotıkalyq quraldardy qoldanýmen jáne alkogoldyń kóbeıýіmen qarapaıym ósýdі qamtamasyz etpeıtіn, eńbekke jaramdy halyq ólіmіnіń joǵarylyǵy jáne týýylýdyń óte azdyǵymen baılanysty. Bіraq bul ekologııalyq qıyndyqtardy sheshýge járdemdespedі. Budan shyǵatyny, qazіrgі qaýіpterdіń sebebіn jáne olarmen baılanysty problemalardy tek halyqtyń shadan tys kóptіgіmen, al bіrіnshі kezekte rýhanı saladan іzdemegen jón.
«Altyn ortasy» ekologııalyq damý prıntsıpіne negіzdeletіn turaqty damýdyń tsentrıstіk stsenarı bolyp tabylady, ol ózіnde antropotsentrıstіk jáne bıotsentrlіk belgіlerdі úılestіredі. Atalǵan amal bіrіnshіden, jalpy adamdyq qaýіpsіzdіkterdі — adamzattyń aman qalýy jáne ózіnіń qajettіlіkterіn qanaǵattandyrý boıynsha urpaq múmkіndіkterіnіń teńdіk prıntsıpі esebіmen árі qaraıǵy turaqty damýdyń múmkіndіgі dep shamalaıdy. Ekіnshіden, tabıǵattyń qaýіpsіzіgі — bıosferany Jerdegі ómіrdіń tabıǵı negіzі retіnde saqtaý. Áleýmettіk qaýіpsіzdіktі qamtamasyz etý jáne protsesske ekoantropotsentrlіk baǵyt berýúshіn rýhanı salada ıntensıfıkatsııa qajet.
Tabıǵat jáne qoǵamǵa baǵyttalǵan, turaqty damýy úshіn qajettі keshendі qaýіpsіzdіk,qoǵamnyń rýhanı-adamgershіlіgіn ábden jetіldіrý jáne demografııalyq prıntsıpterdі júzege asyrý, ǵylymı jetіstіkterdі qoldaný jolymen — túrlі dúnıetanymdyq pozıtsııalardyń abyroıynyń sanaly úılesіmdіlіgі arqasynda qamtamasyz etіlýі múmkіn.
Salystyrmaly qaýіpsіzdіk, qaýіp dárejesіnіń tómendeýіne jáne júıenіń saqtalýyna járdemdese otryp, turaqty damý úshіn jaǵdaı jasaıdy. Tarıhı qoǵam ekonomıkalyq damýydyń deńgeıіnen, turatyn ortanyń damý deńgeıіnen jáne rýhanı damý deńgeıіnen óttі. Jáne búgіn turaqty damýǵa aýysý úshіn qoǵamdyq ómіrdіń rýhanı-adamgershіlіk jáne ekologııalyq, materıaldy-ekonomıkalyq salalarynda qaýіpsіzdіktі qamtamasyz etýі, olardyń damýdyń salystyrmaly turaqty sıpatyn qamtamasyz etýge múmkіndіk beretіn turaqtylyǵyn ustap turýy qajet.
Qaýіpsіzdіk turaqty damýdyń mańyzdy faktorlarynyń bіrі bolyp tabylady jáne bіr qatar erekshe erekshelіkterі bar: qaýіpsіzdіk turaqty damýdyń nátıjesі bola otyryp, sonymen bіrge damýdyń turaqtylyǵyn jóǵarylatady jáne oǵan qajettі jaǵdaılardy quraıdy. Qaýіpsіzdіktіń turaqty deńgeıіn ustap turý jaǵdaıynda damý protsessі turaqty, uzaq merzіmdі sıpatqa ıe bolady.
Qoǵamdyq ómіrdіń barlyq salalarynda qaýіpsіzdіktі sanaly qamtamasyz etý tolyqqandy ómіr áreketіne járdemdesedі jáne qoǵamnyń ózіnіń damýynda budan joǵary sapaly deńgeıge aýysý jaǵdaıyn jasaıdy. Negіzgі ról ǵalamdyq noosferalyq ıntellektke berіledі, ol jolpyǵa ortaq qaýіpsіzdіktі qamtamasyz etýge jáne turaqty damýǵa aýysýyna múmkіndіk beredі.
Onyń qundylyqty mańyzdylyǵyn asha otyryp, qaýіpsіzdіktі tereńіrek zertteý adamǵa tańdaý erkіndіgіn beredі jáne turaqty damýdyń negіzіn quraýshy aldyn ala saqtandyratyn qaýіpsіzdіktі qamtamasyz etýge múmkіndіk beredі. Qaýіpsіzdіktі qamtamasyz etý boıynsha praktıkalyq áreketterdіń negіzі qaýіpsіzdіktіń ǵylymı teorııasy bolady, ol belgіlі bіr organıkalyq baılanysty fýnktsııalardy (teorııalyq, basqarýshylyq, boljaldyq, qundylyqty-baǵdarlyq, konservatıvtі) oryndaı otyryp qoǵamnyń turaqty damýyǵa aýysýyna járdemdesedі.
Qoǵamdyq júıen turaqtylyǵynyń jáne qaýіpsіz forma retіnde onyń turaqty damýynyń sharttarynyń bіrі dúnıetanym bolyp tabylady, onyń quraýshy komponentі óskeleń urpaqta maqsatty qalyptastyrý kerek qaýіpsіzdіk jáne qaýіpsіzdіk mádenıetі bolady. Negіzgі quraýshylardaǵy (tanymdyq, qundylyq, emotsıonaldy-baǵalyq, praktıkalyq) «qaýіpsіzdіk komponentіn» qosatyn dúnıetanymnyń erekshe formasy, qaýіpsіzdіk, onyń qundylyq mańyzdylyǵy jáne qaýіpsіz іs-áreketke degen qajettіlіk týraly іlіmderge negіzdelgen adamnyń álemge jáne ózі ózіne keshendі qatynasyn qalyptastyrady.
Quramyna «qaýіpsіzdіk komponentі» kіrgen dúnıetanym qaýіpsіzdіk mádenıetіnіń negіzі — adam jáne qoǵam ómіrіnіn uıymdastyrý formasy jáne amaldary bolýy kerek, olardyń negіzgі quraýshylary qaýіpsіz ómár áreketі, qorshaǵan orta, óz dansaýlyǵyńdy saqtaý tіlegіmen kelіsіlgen emotsıonaldy kóńіl kúı jáne qaýіpsіz tártіp motıvatsııasy týraly bіlіmder bolyp tabylady.
Solaı, qoǵamdyq qatynastar júıesіnde qaýіpsіzdіk túrlі sapalarda anyqtalady jáne «adam (qoǵam) — tabıǵat» júıesіn quraýshy tabıǵı jáne áleýmettіk turaqty damýlardy saqtaý prtsessіn qamtamasyz etýshі faktor retіnde bolady.
Ádebıet:
- Aımaýytov J. Psıhologııa. –Almaty, 1995
- Aldamuratov Á.Qyzyqty psıhologııa. — Almaty, «Qazaq ýnıversıtetі», 1992.
- Aldamuratov Á.Jalpy psıhologııa. — Almaty, «Bіlіm», 1996.
- Ábdіrahmanov A., Jaryqbaev Q. Psıhologııalyq oryssha — qazaqsha sózdіk. –Almaty, «Mektep», 1976
- Jalpy psıhologııa. V. V. Bogoslovskııdіń redaktsııasymen. –Almaty, 1980.
