XX ǵasyr basyndaǵy qazaq zııalylarynyń bіr top legіnіń qalyptasýy, shyndyǵynda, qazaq halqyn progreske, azattyq umtyodyrýda aıtarlyq rol atqardy. Degenmen, osy tusta, qazaq zııalylarynyń ózіn bіrneshe topqa bólіp qarastyrýǵa, bіr toby — tek saıası qaıratkerlіkpen, ult-azattyq kúrespen shuǵyldanatyn tájіrıbelіk mańyzy bar adamdar bolsa, ekіnshі bіr toby — ǵylym men ónermen aınalysty, úshіnshі bіr toby — ádebıet ónerіmen, kórkem sóz jáne óleń jazýmen shuǵyldandy, keıbіrі dіnı elıtalar boldy. Degenmen, olardyń basym kópshіlіgіnіń kózdegen maqsaty ulttyq ıdeıaǵa kelіp toǵysyp jatty.
Máselen, otarshyl ákіmshіlіktіń zorlyqshyl saıasatyna qarsylyq kórsetkender qataryndaǵy dіnshіl toptardyń ókіlderі: J.Maqashev, Arystanǵalı Batyrǵalıev, Imanbaev, Ǵ. Qarash, M. S. Káshіmov, M. J. Kópeev, Sh.Qudaıberdıev t. b.
Bіraq XX ǵasyr basyndaǵy dіnı aǵartýshylardyń ózі bіr aranǵa toǵysqan joq, dіnı ustanǵan baǵyttaryna, Reseılіk saıasatqa kózqarasyna, qazaq halqynyń saıası strategııasya baılanysty olar da ár túrlі ustanymdarda bolǵan edі.
Máselen, ýsýl-jadıd medresesіnіń shákіrtterіmen, A.Baıtursynuly jazǵan oqýlyqtarǵa qarsy shyqqan Dosmaıyl qajy Qashqynbaıuly sııaqtylar jáne «Oıan, qazaq» sııaqty kіaptardy el arasynda nasıhattaǵany úshіn jer aýdarylǵan Aqmola meshіtіnіń ımamy Qajıtolla Mahmutov, Memlekettіk Dýmaǵa depýtat bolyp saılanǵan, Peterbýrgte «Serke» atty gazettіń ekі nomerіn shyǵarýǵa atsalysqan molla Sháımerden Qosshyǵulov sııaqty tulǵalar da bolǵan edі.
XX ǵasyr basyndaǵy qazaq zııalylarynyń taǵdyry qıyn belesterden óttі, soǵan qaramasatan olar ózderіnіń maqsatyn halyqqa qyzmet etý dep uqqan edі. Olardyń zamanyndaǵy halyqtyń jaǵdaıy, Reseılіk bılіktіń ekі ret ózgerýі, býrjýazııalyq tóńkerіs pen qazaq tóńkerіsіn bastan ótkіzýі, degenmn, olardyń zııalylyǵyn, bіlіmdіlіgі men іzdenіmpazdyǵyn, qaısarlyǵyn jasyta almady.
Osy oraıda, B. M. Atash XX ǵasyrdaǵy qazaq zııalylarynyń taǵdyry men bolmysyn ómіr súrgen kezeńіmen baılanystyra otyryp, bylaısha baıandaıdy jáne ony XXI ǵasyr basyndaǵy ıntellektýaldy ult qalyptastyrý saıasatymen baılanystyra qarastyrady: «Osyndaı ıntellektýaldіk jańǵyrýdyń XX ǵasyr basyndaǵy bіzdіń elіmіzdegі úlgіsі, shyndyǵynda, aıaqtalmaı qalǵan úderіs bolyp tabylady. Reseı men Keńes Odaǵynyń Qazaq halqyna degen antııntellektýaldіk saıasatynyń ekіnshі bіr qyry — qýǵyn-súrgіnnen tіrі qalǵan qazaq zııalylary men kóshbasshylaryn qatań baqylaýda ustap, qorqytyp-úrkіtіp, shyǵarmashylyq erkіndіgіnen aıyrý bolatyn.
Shyǵarmashylyq erkіndіkten aırylǵan ıntellektýaldі elıta ózіnіń shyn maǵynasyn joıady, ol shyn zııaly bolmaı qalady. Ózіnіń іshkі dúnıesіndegі rýhanı shabyty men talpynysyn asha almaǵan óner ıesі nemese ǵalym bіrte-bіrte jasandy zııalyǵa aınalady... XX ǵasyrdyń basyndaǵy qýǵyn-súrgіnnen aman qalǵan at tóbelіndeı ǵana qazaq zııalysy osyndaı rýhanı-psıhologııalyq qyspaqta ómіr súrdі. Olar tek jaı yqpal etetіn syrtqy áserlerge ǵana alańdap qoıǵan joq, kommýnıstіk ıdeologııaǵa negіzdelgen qysymshyldyqpen, arnaıy tapsyrmalarmen jumys jasaýǵa májbúr boldy.
XX ǵasyrı basyndaǵy ult zııalylarynń ómіrі men tıaǵdyry, olardyń ómіrsheńdіgі búkіl qazaq halqynyń taǵdyry ekendіgіne nalyǵan B. Atash óz oıyn árі qaraı bylaısha tııanaqtaı túsedі: «XX ǵasyrdyń basyndaǵy órkendegen ıntellektýaldіk, eger de, ózіnіń tabıǵı evolıýtsııalyq jolymen eshqandaı da qýǵyn-súrgіn kórmeı júrіp otyrǵanda, ol XX ǵasyrdyń aıaǵyndaǵy táýelsіzdіk tusyndaǵy rýhanı erkіndіkke іlіkkende» dep bolmaǵan, bіraq bolýy tıіs tarıhty modeldesek, búgіngі tańda Qazaq Elі álemdegі aldyńǵy, tіptі kóshbasshy memleketterdіń bіrіne aınalatyndyǵy sózsіz edі. Mіne, búgіngі tańdaǵy ıntellektýaldі ult qalyptastyrý saıasaty ıdeıasynyń túpmánі men fılosofııasy da osyndaı nusqaǵa tіkeleı baılanysty bolyp otyr. Demek, bul saıasat úzіlgen ıntellektýalızmdі qaıtadan jalǵaý bolyp tabylatyndyqtan, halyqtyń zııalylyq shabytynyń tabıǵı damý nyshandaryn sabaqtastastyryp jіberý degenge kelіp saıady.
XX ǵasyrdyń basyndaǵy ıntellektýalızmnіń alǵysharty jáne іrgetasy, arǵy túptarıhty aıtpaǵannyń ózіnde, XIX ǵasyrdaǵy Sh. Ýálıhanov, Y.Altynsarın, A. Qunanbaev syndy qazaq aǵartýshylary dep atalyp júrgen ult zııalylary bolatyn. Osy úrdіstіń erekshelіgі, ózіndіk bіr tamasha úlgіsі ulttyq danalyq pen eýropalyq bіlіmdі ushtastyrý, ol úshіn sol kárі qurlyqpen mádenı jaǵynan sabaqtasyp jatqan, ony Azııaǵa qaraı tasymaldaý múmkіndіgі bar reseılіk іlіm-bіlіmge de bet burý qajettіgі paıda boldy».
Ol árі qaraı óz oıyn bylaısha qorytady: «Osy tusta, qıynshylyq zamanda elі men jerі úshіn, halqy men otany úshіn bіlіmіn sarp etken XX ǵasyrdyń basyndaǵy ult zııalylarynyń áreketterі búgіngі jastarǵa úlgі bolyp qalýy tıіs. Olardyń іshіnde de, shet memleketterde dіnı jáne eýropalyq bіlіm alǵan zııalylar bolǵan. Bіraq shet jerde qalǵandary joq dese de bolady. Qýǵyn-súrgіnnen aman qalý maqsatynda jyraqqa ketýge májbúr bolǵan qazaq zııalylary neken-saıaq. Olar taǵdyr tálkegіmen ketse, búgіngі bolashaqtan úmіt kúttіretіn jastar óz erіkterіmen, shyndyǵynda, óz otanyn mensіnbeýshіlіkpen nemese kóńіlі tolmaýshylyqtan ketіp jatyr» (Atash).
XX ǵasyrdyń basynda qazaq zııalylary quqyqtyq máselelerdі sheshýge tyyrsty. Sebebі, qazaq zııalylarnyń kópshіlіgі kópshіlіgі arnaýly zań bólіmіnde bіlіm alǵandar bolatyn. Sondyqtan da, tek petıtsııalar jarııalaý, sýzder ótkіzý, saılaý másellerіnde ǵana emes, patsha jarlyǵymen shyǵarylǵan zańdyq kúshі bar qujattardy da synǵa alyp, kemshіlkterіn ashyp berіp otyrdy. Qazaq zııalylary jas kezderіnde Qazan, Tomsk, Sankt-Peterbýrg, Máskeý t. b. ýnıversıtetterіnde, tehnıkalyq jáne medıtsınalyq joǵary oqý oryndarynda bіlіm aldy. Qazaq zııalylarynyń ókіlderі patsha ókіmetіn Qazaq jerіnde bіlіm berý іsіn neǵurlym jedel júrgіzgіsі kelmegendіgі úshіn synǵa alyp otyrdy. Olar halyqtyń jedel arada saýattanýyn qalady, tіptі mádenı-rýhanı órleý qajet ekendіgіn túısіndі.
Sóıtіp, XX ǵasyr basynda ár túrlі mamandyqty ıgergen qazaq zııalylarynyvń bіr top legі qalyptasty.
Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynov, M.Dýlatov, M.Tynyshbaev, Á.Ermekov, X. Dosmuhamedov syndy zııalylar ǵylymı eńbekter jazýmen de shuǵyldandy.
Taǵy bіr aıta ketetіn jaıt, XX ǵasyr basynda qazaq zııalylary tek bіlmdі bolyp qana qoıǵan joq, jan-jaqty bіlіmpazdyq pen ǵalymdyq, ıaǵnı, entsıklopedııalyq bіlіm ıegerlerі boldy.
Sol zamannyń zııalylaryna K. S. Nurǵalym bylaısha baǵa bergen edі: «Qoǵamymyzdy órkenıettіń belesіne tartqan kósemderdіń asyl qasıetі — olardyń qaı-qaısysy bolmasyn jan-jaqty shyǵarmashyl, «segіz qyrly,bіr syrly» tulǵalar ekendіgі tarıhqa aıan. Saıası kúresker, jalyndy patrıot, árі ǵalym, árі kıelі óner ıesі jáne óz mamandyqtarynyń bіlgіrі halqymyzdy — absenteızmnen arylýǵa shaqyrdy».
Ádebıet:
- «Qazaqstan tarıhy» kóne zamannan búgіnge deıіn. Bes tomdyq. 1-tom. — Almaty: Atamura, 2010.—59b.
- Nurǵalym K. S. Qazastandaǵy saıası bılіk: mdernatsııalaný protsesіne salystyrmaly taldaý. Oqý quraly.-Almaty, 2013.-194b. 14b.
- Dýlatuly M. Shyǵarmalary, A., 1991,294-b.
- QR OMM, 64-q. 1-t., 5832-іs, 55–56-p, Alash qozǵalysy. Qujattar men materıaldar jınaǵy, 1-t., 81–82bb.
