Қазақ балалар поэзиясы – қазақ әдебиетінің мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балаларға лайықты жазылған әдебиеттің бір саласы. Оның қайнар көзі − қазақ ауыз әдебиеті. Қазақ балалар поэзиясының алғашқы үлгілерін ХІХ ғасырда Ы. Алтынсарин жасады. Ол балаларды өнер-білімге тәрбиелейтін, еңбекке баулитын, этикалық, эстетикалық тәрбие беретін өлеңдер мен әңгіме жазды. Ал, қазақ балалар фольклоры – ауыз әдебиетіндегі бала тәрбиесіне арналған халықтық педагогиканың өмірлік тәжірибесінен алынған шығармалар жиынтығы. Қазақ балалар фольклоры балалардың психологиясына, олардың жас ерекшелігіне қарай қалыптасып, оларды адамгершілік, ізгілік қасиеттерге тәрбиелейтін ең сенімді құрал болып келді. Негізгі салалары – бесік жыры, жаңылтпаш,аңыз-әңгіме, батырлық жырлар т.б.
Бата-тілек өлеңдері де халықтың ерте заманнан бері ұрпақтан-ұрпаққа асыл мұра ретінде жеткен ауыз әдебиетінің де негізін құрайды. Қазақ халқы жаңа туған жас балаға арнап «шілдехана», қаз тұрып жүргенде «тұсау кесер», алғаш рет жолға шықса «тоқым қағар» деген секілді ырымдар жасаған. Ана бөбегін әсем әуезді бесік жырымен тербеткен. Бөбек өскен сайын әннің де мазмұнын тереңдетіп, ертегі айтып қызықтырып, жаңылтпаш айтып тілін ұстартып, жұмбақ айтып ойлау қабілетін жетілдіруге үйреткен. Осындай танымдық, тәрбиелік бағыттағы балалар әдебиеті қазір де әлем әдебиетінде жалғасын табуда. Соның бірі – қазіргі қазақ әдебиетінің бір үлкен саласы балалар әдебиеті.
Қазіргі қазақ балалар әдебиетіне қалам тартып, келе жатқан қаламгерлердің бірі, бірнеше кітаптарын шығарған Сыр бойының белгілі ақыны, ұстаз, ғалым Рахат Наурызбаева. Ол - «Бастау», «Аққозы», «Сергек», «Жан жайлауы» жыр жинақтарының авторы. Бұл жыр жинақтарында автор халықтық тәрбие мен көркемсөз өнеріндегі ұрпақтар сабақтастығын дамытып келеді. Сонымен қатар бұл жыр жинақтары мектепке дейінгі және бастауыш сынып жасындағы балаларға білім мен тәрбие беруде мұғалімдер мен тәрбиешілердің қажеттілігін өтеп келе жатқан кітаптар. Сол кітаптардың бірегейі Рахат Наурызбаеваның 2012 жылы «Білім» баспасынан шыққан «Ақ батам өс, балам» деп аталатын жыр жинағы десек болады. Кітапбірнеше бөлімнен тұрады. Олар: «Балаларым −балапандарым», «Наурыз нақыштары» «Жұмбақтар», «Әңгімелер», «Сахналық қойылымдар», «Тереңнен ойды аршыдым», «Тағдыр туралы толғаныстар, «Әндер» деп аталады. Бұл әр бөлімнің өзі зерттеуді, зерделеуді қажет етеді.
Алғашқы «Балаларым − балапандарым» деп аталатын бөлім «Ақ батамды ал, балам» деген өлеңінен басталған. Ауыз әдебиетінде белгілі бір адамға арнайы айтылған сәлем, сын, әзіл, бата (тілек) сөздерді шешендік арнауға жатқызамыз. «Жақсы сөз − жарым ырыс» деп тілектестік сөзді жоғары бағалаған халқымыздың бата-тілегін бейнелейтін өлеңдер де халықпен бірге жасасып келе жатқан құндылықтарымыздың бірі. Қазақ халқында «Баталы құл арымас, батасыз құл жарымас», «Батаменен ел көгерер, жыңбырменен жер көгерер» деген мақал бар. Олай болса, бата беру салты фольклордан бастау алады. Бата беру салты тек қазақ халқына ғана тән емес, барша халыққа да ортақ. Қазақтың тұңғыш ғалымы Шоқан Уәлиханов: «Қазақтардың түсінінігі бойынша, адамның тілі сөз арқылы үлкен әсер еткіш күшке ие. «Сөз тас жарады, тас жармаса бас жарады» деп мақалдауының себебі сонда», - дейді [1, 58-59 бб.].
Жинақтың алғашқы бетіндегі ақын Рахат Наурызбаеваның «Ақ батамды ал, балам» деп басталатын өлеңі қарияның сәбиге арнап айтқан ақ тілеуі секілді.
Ақ батамды ал, балам!
Айға да ұшып бар, балам!
Апаң көріп қуансын,
Наурызда ек тал, балам!
Ақ батамды ал, бала,
Шоқтай болып жан, бала!
Атаң менен әжеңнің
Мейіріміне қан, бала!
Азамат бол ардақты,
Болсын сөзің салмақты.
Түзу болсын жүрісің,
Мығым болсын өрісің, -
дей отырып, «атаңның – бұлағы, әжеңнің – құрағы, анаңның – шырағы, көкеңнің – пырағы бол» деген тілек айтады [2, 6 б.]. Осы ақ тілекте баланы аялай отырып еңбекке, мейірімділікке, адамгершілікке, үлкенді сыйлауға тәрбиелейді. Сондай-ақ, біздіңше, өлеңнің ой қазығы «атаң менен әжеңнің мейіріне қан» деген өлең жолдарында болса керек. Себебі ұлттық тәрбиенің, танымының бұлағы осы ата мен әже тәрбиесінде жатыр.
Сәбидің тәрбиелі, өнегелі азамат болып өсуі бата-тілек өлеңдерінің мазмұнын құрайды. Онда баланың дені сау, ұзақ ғұмыр кешуін тілейді. Сөздің рухтандырушылық, дем берушілік күшіне кәміл сенген халық бата беруі негізінде халықтың оптимистік ой-арманы, болашақтан күткен үміті жатады. Үміт – талаптың жетекшісі, талап − табыс кілті. Мысалы, ақын «Ақ батамен өс, балам!» - деген өлеңінде «бұлақтарым, құрақтарым, пырақтарым» деген көркемдегіш сөз арқылы мейірімін төге отырып, «еккендерің тал, табынғаның төзім, сүйенгенің сезім, іздегенің білім, кіршіксіз арың, шығатын тауың, жеңетін жауың болсын» деп ақ батасын береді. Баланың тәрбиелі азамат болып өсуі тек ата-ананың ғана емес барша жұрттың тілеуі.
Сәбидің даму кезеңдеріне сай ақын Рахат Наурызбава енді тілек өлеңдеріне кезек береді. «Ақ тілек» өлеңінде:
Аунап-қунап ал, бала.
Саяхатқа бар, бала.
Тақымыңды жаз, бала.
Ойдың кенін қаз, бала.
Тайға мініп шап, бала,
Қозы-лақты бақ, бала.
Ойынға да қан, бала,
Шоқтай болып жан, бала, -
дейді [2, 8 б.]. Ақын өлеңді ауыз әдебиеті үлгісінде, қазіргі бала танымына лайықты жазып, балаға дұрыс жолды таңда деген тілекті айтады. Фольклорлық туындаларға тән стиль өзгешеліктерін, әбден қалыптасқан сөз қолдану, баяндау, бейнелеу тәсілдерін сақтай отырып, олардың негізгі сипат белгілерін айнытпай келтіреді.ҰстазРахат Наурызбаева шығармаларында өз оқырмандарының шығарманы қалай қабылдап, зейінге алатынын сезінеді. Өзіне таныс бала психологиясын жақсы түсінеді. Өлеңдері оқуға жеңіл мазмұнға бай болып келеді. Ұлттық, этнопедагогикалық сипаты басым, өлеңдері балғындар ойына оралымды, тіліне түсінікті, мазмұны айқын болып келген. Көркем сөзбен сурет салады. Жаттауға жеңіл. Танымдық, тәрбиелік мәні зор.
Әдебиет:
- Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар жинағы. Т.1. - Алматы, 1984. – 432 б.
- Наурызбаева Р. Ақ батамен өс, балам. – Алматы, Білім, 2012. - 320 б.
