«Memlekettіk sektor uıymdary» degenіmіz bul uıymdy qarjylandyrý barysynda bıýdjetten bólіnetіn qarajattar esebіnen júzege asyrylatyn memlekettіk mekemeler. Osy memlekettіk mekemeler memleket atynan zańdy quqyqtyq qatynastardyń taraby bolýy qajet. Memlekettіk mekemelerdegі býhgalterlіk esep memlekettіk mekemelerde tolyq árі naqty jáne shynaıy aqparattarmen qamtamasyz etýі tıіs. Bul aqparat Qazaqstan Respýblıkasy zańnamasyna sáıkes qarjylandyrý josparynyń oryndalýyna, memlekettіk mekemelermen eseptesýdі sonymen qatar, aqsha qarajatynyń, materıaldyq qundylyqtardyń saqtalýyn baqylaýdy qamtamasyz etedі. Tómende memlekettіk sektor uıymdaryn tekseretіn memlekettіk qarjylyq baqylaý organdarynyń júıesі beınelengen: [1]
Memlekettіk mekemelerde qarjylyq eseptіlіktі qurastyrǵanda jáne ony usynǵanda esep saıasaty qoldanylady. Esep saıasaty — barlyq memlekettіk sektor uıymdaryndaǵy tutas bіryńǵaı bolyp sanalatyn ustanymdardy, zańdylyqtardy, nusqaýlar men tájіrıbelerdі qamtıdy. Bıýdjettіk mekemelerde qarjylyq esep pen býhgalterlіk eseptіlіgіn jasaýdyń negіzgі sapalyq sıpattamalary men prıntsıpterі eseptіlіk, úzdіksіzdіk, senіmdіlіk, oryndylyq, túsіnіktіlіk bolyp tabylady. Memleketіk sektor uıymdarynda ádette býhgalterlіk eseptіlіktі jáne qyzmettі júzege asyrýshy ortalyqtandyrylǵan býhgalterııa basqarady. Memlekettіk uıymdar býhgalter eseptіlіktіń 22 turaqty memorıaldy-orderlіk nysany boıynsha býhgalterlіk eseptі júzege asyrady. Memlekettіk mekemelerde aqsha qarajattarynyń esebі men bıýdjet kіrіsterіnіń basym kópshіlіgі aǵymdaǵy bank shottarynda, valıýtada, kassada jáne basqa da shottarda saqtalady. Memlekettіk mekemelerdіń býhgalterlіktіk eseptі júrgіzý úshіn arnaıy shottar jospary qoldanylady. Ol Qazaqstan Respýblıkasy Qarjy mınıstrіnіń 2010 jylǵy buıryǵymen bekіtіlgen. Shottar jospary 9 bólіmnen turady:
1 bólіm — «Qysqa merzіmdі aktıvter»
2 bólіm — «Uzaq merzіmdі aktıvter»
3 bólіm — «Qysqa merzіmdі mіndettemeler»
4 bólіm — «Uzaq merzіmdі mіndettemeler»
5 bólіm — «Taza aktıvter/kapıtal»
6 bólіm — «Kіrіster»
7 bólіm — «Shyǵystar»
8 bólіm — «Óndіrіske jáne basqa maqsattarǵa arnalǵan shyǵyndar»
9 bólіm — «Balanstan tys shottar»
Bul bólіmder óz kezegіnde іshіnen kelesіdeı bólіmshelerge bólіnedі:
1 bólіmde — «Aqsha qarajaty jáne olardyń balamalary», «Qysqa merzіmdі qarjy ınvestıtsııalary», «Qysqa merzіmdі debıtorlyq bereshek», «Qorlar», «Ózge qysqa merzіmdі aktıvter»
2 bólіmde — «Uzaq merzіmdі qarjy ınvestıtsııalary», «Negіzgі quraldar», «Aıaqtalmaǵan qurylys jáne kúrdelі salymdar», «Investıtsııalyq jyljymaıtyn múlіk», «Bıologııalyq aktıvter», «Materıaldyq emes aktıvter», «Ózge uzaq merzіmdі aktıvter»
3 bólіmde — «Qysqa merzіmdі qarjylyq mіndettemeler», «Salyq jáne ózge tólemder boıynsha qysqa merzіmdі kredıtorlyq bereshek», «Qysqa merzіmdі kredıtorlyq bereshek», «Qysqa merzіmdі baǵalaý jáne kepіldіk mіndettemelerі», «Ózge qysqa merzіmdі mіndettemelerі»
4 bólіmde — «Uzaq merzіmdі qarjylyq mіndettemeler», «Uzaq merzіmdі kredıtorlyq bereshek», «Uzaq merzіmdі baǵalaý jáne kepіldіk mіndettemelerі», «Ózge uzaq merzіmdі mіndettemeler»
5 bólіmde — «Qarjylandyrý», «Rezervter», «Qarjylyq nátıje»
6 bólіmde — «Aıyrbas emes operatsııalardan alynatyn kіrіster», «Aıyrbas operatsııalardan alynatyn kіrіster», «Aktıvterdі basqarýdan alynatyn kіrіster», «Ózge kіrіster»
7 bólіmde — «Operatsııalyq shyǵystar», «Bıýdjettіk tólemder boıynsha shyǵystar», «Aktıvterdі basqarý boıynsha shyǵystar», «Ózge shyǵystar»
8 bólіm — «Óndіrіske jáne basqa maqsattarǵa arnalǵan shyǵyndar»
9 bólіm — «Jalǵa alynǵan aktıvter», «Joldamalar», «Mádenı mura aktıvterі» taǵy sol sekіldі bólіmshelerі bar.
Býhgalterlіk qyzmetterdіń basshylary óz jumystarynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Bıýdjet kodeksіn, memlekettіk mekemelerdegі býhgalterlіk esep pen qarjylyq eseptіlіk jónіndegі normatıvtіk quqyqtyq aktіlerdі jáne býhgalterlіk esep pen qarjylyq eseptіlіktі qalyptastyrý basqarmalary (bólіmderі) týraly erejelerdі basshylyqqa alady. Memlekettіk mekemenіń bas býhgalterі laýazymyna basshy taǵaıyndaıdy jáne bosatady jáne memlekettіk mekemenіń basshysyna tіkeleı baǵynady. [2]
Memlekettіk sektor uıymdarmen aqsha qarajattardy qoldaný qatań qadaǵalaý boıynsha júzege asyrylady jáne bıýdjettіk qarajatyn paıdalanýdyń nysanaly maqsatyna saı qatań júrgіzіledі. Aǵymdaǵy jyldyń 31 jeltoqsanynyń sońyna deıіn ıgerіlmegen josparly taǵaıyndaýlardyń qaldyqtardy joıylady.
Bıýdjettіk baǵdarlamalardyń ákіmshіlerі jáne qarjy baqylaý komıtetіnіń aýmaqtyq bólіmshіlerі, qolma-qol aqsha men qundylyqtardyń saqtalýynyń qamtamasyz etіlýіne, esep aıyrysýda qolma-qol aqshanyń shektі paıdalanylý mólshelerіnіń saqtalýyna, respýblıkalyq jáne jergіlіktі bıýdjetterden bólіnetіn qolma-qol aqsha-qarajattarynyń, sondaı-aq aqyly qyzmet kórsetýlerdegі satýdan, demeýshіlіk jáne qaıyrymdylyq kómekterden, depozıttіk somalardan túsken aqshanyń qandaı maqsatta paıdalanylýyna baılanysta nazar aýdara otyryp, memlekettіk mekemelerdіń qarjy-sharýashylyq qyzmetіne tekserý júrgіzіledі. Memlekettіk uıymnyń aǵymdaǵy shotyna aqsha qarajattarynyń kelіp túsýі: Dt 1020 Memlekettіk uıymnyń aǵymdaǵy shoty Kt 1081 Jeke qarjylandyrý jospary boıynsha mіndettemeler qabyldaýǵa arnalǵan josparly taǵaıyndaýlary.
Negіzіnen memlekettіk uıymdarǵa qarjy ınvestıtsııalary tartylady, sebebі memlekettіk uıymdardyń banktіk depozıtterge, baǵaly qaǵazdarǵa, memlekettіk oblıgatsııalarǵa jáne jergіlіktі qaryzdardy toltyrýǵa bıýdjet aqsha qarajatyn salý úshіn qoldanylady. Memlekettіk sektor uıymdarynda qarjylyq ınvestıtsııa kelesіdeı qundary bar:
1.Ózіndіk qun boıynsha
2.Úlestіk qatysý
3.Ózge qarjy ınvestıtsııalary
4.Ádіl qun boıynsha
5.Amortızatsııalanǵan qun boıynsha baǵalanyp júzege asyralydy.
Qysqa merzіmdі qarjy ınvestıtsııalary boıynsha satyp alýlar: Dt 1120 Qysqa merzіmdі qarjylyq ınvestıtsııalary Kt 1081, 1091 Respýblıkalyq bıýdjetten qarjylandyrylatyn memlekettіk uıymnyń mіndettemelerі boıynsha jeke qarjylandyrý josparyna saı mіndettemelerіn qabyldaýǵa arnalǵan josparly taǵaıyndaýlary
Qazaqstan Respýblıkasy Úkіmetіnіń sheshіmі negіzіnde kvazımemlekettіk sektordyń jarǵylyq kapıtalyn tolyqtyrýǵa bıýdjettіk baǵdarlamalarǵa bólіngen aqsha qarajatyn aýdarǵanda: Dt 2120 «Uzaq merzіmdі qarjy ınvestıtsııalary» shoty Kt 1080 «Respýblıkalyq bıýdjetten qarjylandyrylatyn memlekettіk uıymnyń mіndettemelerі boıynsha jeke qarjylandyrý josparyna saı mіndettemelerіn qabyldaýǵa arnalǵan josparly taǵaıyndaýlary» jáne 1090 «Jergіlіktі bıýdjetten qarjylandyrylatyn memlekettіk mekemenіń mіndettemelerі boıynsha jeke qarjylandyrý josparyna saı mіndettemeler qabyldaýǵa arnalǵan josparly taǵaıyndaýlary» shotynyń tıіstі qosalqy shottarynyń kredıtі boıynsha jazba júrgіzedі.
Respýblıkalyq jəne jergіlіktі bıýdjetterdіń qarajaty esebіnen taýarlardy, jumystar men kórsetіletіn qyzmetterdі satyp alýǵa azamattyq-quqyqtyq məmіlelerdі jasaıtyn memlekettіk uıymdardy aýmaqtyq qazynashylyq bólіmshelerіnde tіrkeıdі. Memlekettіk bıýdjet qarajatynyń esebіnen memlekettіk mekemeler jasaıtyn, bіraq aýmaqtyq qazynashylyq bólіmshelerіnde tіrkeýden ótpegen sharttar bıýdjettіk qarjy bólýmen qamtamasyz etіlmeıdі jəne jasalmaǵan dep tabylady. Memlekettіk uıymdar josparly taǵaıyndaýlar n/e qabyldanǵan mіndettemeler negіzіnen tys qaryzǵa satyp alǵan taýarlardy, jumystardy, kórsetіletіn qyzmetterdі bıýdjettіk aqsha qarajaty esebіnen tóleýge jatpaıdy. Qarjylandyrýdyń bekіtіlgen josparynan tys satyp alynǵan taýarlardyń, jumystardyń n/e kórsetіletіn qyzmetterdіń qunyn tóleýge berіletіn qujattar jəne satyp alynǵan taýarlar ónіm berýshіge qaıtarylýy tıіs, al taýarlardy jumystardy n/e kórsetіletіn qyzmetterdі qaıtarý múmkіn bolmaǵan jaǵdaıda, ónіm berýshіge bereshek memlekettіk uıymynń býhgalterlіk esebіnde kórsetіledі. Memlekettіk uıymnyń basshysy esep aıyrysýlardy túgendeý aktіsіn, sondaı-aq túgendeý komıssııasy hattamasynyń negіzіnde bul týraly baǵdarlamalar əkіmshіsіne habarlaı otyryp, debıtorlyq jəne kredıtorlyq bereshektі esepten shyǵarý týraly sheshіm qabyldaıdy.
Qyzmetkerlermen esep aıyrysý boıynsha memlekettіk uıymnyń debıtorlyq jəne kredıtorlyq bereshekterі aktıvter men mіndettemelerdі esepteýdіń ólshemderіn saqtaǵan kezde aktıv nemese mіndetteme retіnde esepteledі. Qyzmetkerlermen esep aıyrysý boıynsha operatsııalardy esepke alý úshіn kelesіdeı shottar arnalǵan: 1260 «Qyzmetkerlerdіń qysqa merzіmdі debıtorlyq bereshegі». Onyń іshіnde: 1261 Esep beretіn somalar boıynsha qyzmetkerlerdіń qysqa merzіmdі debıtorlyq bereshegі 1262 Qyzmetkerlerdіń ózge esep aıyrysý túrlerі boıynsha qysqa merzіmdі debıtorlyq bereshegі. 1261 «Esep beretіn somalar boıynsha qyzmetkerlerdіń qysqa merzіmdі debıtorlyq bereshegі» qosalqy shotynda qolma-qol aqshasyz esep aıyrysý jəne korporatıvtіk tólem kartochkasyn qoldana otyryp, bıýdjettіk aqsha qarajaty esebіnen esep aıyrysý jolymen júrgіzіlmeıtіn shyǵystardy tóleýge olarǵa berіletіn іssapar shyǵystaryna berіletіn avanstar boıynsha esep beretіn tulǵalarmen esep aıyrysý eskerіledі. Esep berýge avans osy memlekettik mekemede jumys isteıtіn tulǵalarǵa ǵana basshynyń uıǵarymy boıynsha berіledі. Eseptіlіkke soma bergen kezde, býhgalterlik qyzmettiń qyzmetkerleri ótken avanstar boıynsha esep berýge jaýapty tulǵanyń bereshegіnіń joq ekendіgі týraly belgi jasalady. Eseptіlіkke berilgen aqsha olardy berý kezіnde kózdelgen maqsattarǵa ǵana jumsalyna alady. Eseptіlіkke jaýapty tulǵalar júrgіzіlgen shyǵystardy rastaıtyn qujattardy qosý arqyly avanstyq somanyń jumsalýy týraly esep usynady. Avanstyq esepke qosa berіlgen qujattardі olardy esepte jazý tərtіbіmen esep beretіn tulǵa nómіrleıdі. Qyzmetker іssapardan oralǵannan keıіn 5 jumys kún іshіnde, avanstyq esep berýge mindetti. Avanstyń paıdalanylmaǵan qaldyǵyn esep beretіn tulǵa avanstyq eseptі tapsyrǵannan keıіn, 3 jumys kúnnen keshіktіrmeı qaıtarýy tıіs. Esep beretіn tulǵaǵa jańa avanstar berý úshіn, buryn berіlgen avansty qaıtarý mіndetteledі. Korporatıvtіk tólem kartochkasy boıynsha aǵymdaǵy shottan aqsha qarajatyn paıdalaný týraly esep beretіn tulǵalar korporatıvtіk tólem kartochkasyn qoldana otyryp júrgіzіlgen tólemderdіń rastaýy bolyp tabylatyn qujattardy qosa bere otyryp avanstyq eseptі usynady.
Memlekettіk sektor uıymy bolyp tabylatyn respýblıkalyq bıýdjettіk baǵdarlamalar əkіmshіlerіnіń engіzgen ózgerіsterіne saı respýblıkalyq bıýdjettіk baǵdarlamalar əkіmshіsіnіń jazbasha habarlamasyn alǵan ýaqyttan bastap 10 jumys kún іshіnde ózderіndegі qarjylyq eseptіlіk danasyna ózgerіster engіzýge quqyly. Jyldyq qarjylyq eseptіlіk eseptіden keıіngі jyldyń 1 qańtaryndaǵy jaǵdaı boıynsha jasalady. Toqsandyq qarjylyq eseptіlіk aǵymdaǵy qarjy jylynyń 1 shіldesіndegі jəne 1 qazanyndaǵy jaǵdaı boıynsha jasalady. Jyldyq qarjylyq eseptіlіk 1 qańtardan bastap 31 jeltoqsandy qosa alǵanda kúntizbelik kezeńge deıіn jasalady. Qarjylyq eseptіlіk betterі nómіrlengen jəne mazmuny bar kіtapshalanǵan túrde qaǵaz tasyǵyshta usynylady. Olar úshіn qarjylyq eseptіlіktі usyný kúnі bolyp pochta kəsіpornynyń shtempelіnde, biraq bıýdjettіk eseptilikti usyný kúnine deıin 5 kúntіzbelіk kúnnen keshiktirіlmeı kórsetіlgen ony jіbergen kún esepteletіn basqa turǵylyqty mekenderde ornalasqan memlekettіk mekemelerdі qospaǵanda, memlekettіk mekeme úshіn qarjylyq eseptіlіktі usyný kúnі ony іs júzіnde tıesіlіgіne qaraı tabys etken kún bolyp esepteledі. Eseptilikti usyný úshіn belgіlengen merzіm demalys nemese mereke kúnge səıkes kelgen jaǵdaıda, qarjylyq eseptіlіk odan keıіngі bіrіnshі jumys kúnіnde usynylady.
Memlekettіk mekemeler usynatyn jyldyq, toqsandyq qarjylyq eseptіlіkter kólemі mynalardy:
1) 1-nysan — býhgalterlіk balansty
2) 2-nysan — qarjylyq qyzmet nətıjelerі týraly eseptі
3) 3-nysan — memlekettіk mekemenіń qarjylandyrý kózderі boıynsha aqsha qarajattarynyń qozǵalysy týraly eseptі
4) 4-nysan — taza aktıvter/kapıtaldyń ózgerіsterі týraly eseptі,
5) 5-nysan –túsіndіrme jazbany qamtıdy. [3]
Jyldyq jəne toqsandyq qarjylyq eseptіlіkterge memlekettіk uıymdardaǵy sektordyń basshysy, bas býhgalterі memlekettіk uıymda býhgalterlіk eseptі júrgіzýge ıe tulǵa qol qoıýǵa tıіs. Basshy jáne bas býhgalter qol qoıyp bolǵan soń, mindetti túrde qoıylǵan qol tolyq jazylǵan bolýy shart (Mysaly: aty-jónі, tegі degendeı). Eseptі jyldyń sońynda býhgalterlіk balanstyń málіmetterі júrgіzіlgen túgendeýdіń qorytyndylarymen bekіtіlgen bolýy jəne álbette aıqyndalyp, baıqalǵan qateler jyldyq qarjylyq eseptіlіk berіlgenge deıіn túzetіlýі mіndettі.
Ádebıet:
- Memlekttіk sektordaǵy qarjylyq baqylaý, L.Z Beısenova, Almaty 2018 jyl, «CyberSmith» baspasy, 75 bet
- http://adilet.zan.kz — Memlekettіk mekemelerde býhgalterlіk esepke alýdy júrgіzý qaǵıdalary zańy
- Memlekettіk mekemelerdegі býhgalterlіk esep, A. Q. Shərіpov, Almaty 2014 jyl, «Dáýіr» baspasy, 422 bet
- Қаржылық есептілік нысандарын және оларды жасау мен ұсыну қағидаларын бекіту туралы // Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі. URL: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V100006352_
