Idiomalarning tillararo moslashishi masalalari | Статья в журнале «Молодой ученый»

Отправьте статью сегодня! Журнал выйдет 12 апреля, печатный экземпляр отправим 16 апреля.

Опубликовать статью в журнале

Автор:

Рубрика: Молодой ученый O'zbekiston

Опубликовано в Молодой учёный №24 (262) июнь 2019 г.

Дата публикации: 14.06.2019

Статья просмотрена: 1410 раз

Библиографическое описание:

Баходирова, Ф. Б. Idiomalarning tillararo moslashishi masalalari / Ф. Б. Баходирова. — Текст : непосредственный // Молодой ученый. — 2019. — № 24 (262). — С. 535-537. — URL: https://moluch.ru/archive/262/60436/ (дата обращения: 03.04.2025).



В этой статье обсуждаются вопросы выбора техники перевода, основанной на семантических отношениях, грамматических нормах и умении создавать точки перевода.

Ключевые слова: свободные комбинации, фиксированные связи, семантическая структура, словосочетание, идентификатор, транскрипт, фразеологические единицы.

Odatda erkin birikmalarni tarjima qilish muammo tug`dirmaydi. Agar erkin birikmalardagi so`zlardan biri ko`chma ma’noda qo`llansa, uni tarjimada berish qiyinlashadi. Ingliz tilida iboralarning bir nechta turi mavjud bo`lib, ularning har-birini tarjima qilishda alohida yondashuv talab etiladi. Birinchi turdagi so`z birikmasi sifat+ ot turi. Ularning semantik strukturasi bir-biridan katta farq qiladi. Bu birikmada qo`llanilgan otning xususiyatini va sifatini belgilaydi. Agar ingliz tilidagi free educational institution birikmasini olsak, free so`zi institution so`zi bilan aloqasi yo`q, bu degani ba’zi hollarda sifatlar otning xususiyatlari va sifatidan tashqari u bilan bog`liq tushunchalarni ham ifodalashi mumkin. Yana bir misol: ingliz tilidagi amedical man birikmasini tarjima qilishda astout person birikmasini tarjima qilishda qo`llangan usuldan foydalanib bo`lmaydi. Ingliz tilidagi astout person o`zbek tiliga “to`ladan kelgan” yoki “semiz odam” deb tarjima qilinadi. Ingliz tilidagi amedical man birikmasini o`zbek tiliga tarjima qilishda so`zma-so`z tarjima to`g`ri kelmaydi. Bu yerda ikki so`z bitta ma’noni ifodalaydi va “shifokor” deb o`giriladi. O`zbek tilida ham bunday bitta ma’noni ifodalovchi birikmalarni ko`plab uchratishimiz mumkin. Masalan: tog` qo`yi, malla sochli, devor soati va hokazo. Bir otni bir necha sifat aniqlab kelishi mumkin bo`lgan hollar ham uchraydi. Bunda aniqlanmish bo`lib ot kelishi mumkin. Masalan, temir xotin, ichkari uy kaliti kabilar.

Ingliz tilida aksariyat hollarda otlarni aniqlab kelgan so`zlarni (bular ot ham, sifat ham bo`lishi mumkin) qaysi biri ekanligini aniqlash mushkul bo`ladi. Masalan, retail philanthropy business birikmasi nima ma’no anglatganini bir qarashda anglash oson emas, chunki uni ikki xil tushunish mumkin. O`zbek tilida bunday hollar deyarli uchramaydi.

Ingliz iboralarining yana bir xususiyati otni aniqlab kelgan sifat tushirib qoldirilgan hollar ham uchraydi. Masalan, dry pruning iborasini olsak. Bu iboraning so`zma-so`z tarjimasi “quruq butash” bo`ladi. So`z birikmasining ma’nosi daraxt shoxlari quruq bo`lgan paytda qilingan butashni ifodalaydi. Tarjima jarayonida so`z birikmalarining semantik hamda tuzilish xususiyatlarini hisobga olish lozim. Bunda birinchi navbatda otni tarjima qilib olish tavsiya etiladi, chunki qanday aniqlanmish qo`llanmasin hammasi otni aniqlab keladi va ot gapda eng muhim ma’noni ifodalaydi. Tarjimonning keyingi vazifasi gapdagi ma’no guruhlarini ajratib olish hisoblanadi. Gapning ma’no guruhi ajratib olingach, ot va sifat o`rtasidagi grammatik aloqalar turi aniqlanadi. Otdan oldin kelgan so`z va so`zlar, uni aniqlab keladi, ularni agar gap ingliz tilidan o`zbek tiliga tarjima qilinsa, uni o`zbek tili grammatikasi qoidalari asosida va aksincha, agar gap o`zbek tilidan ingliz tiliga tarjima qilinsa, ingliz tili grammatikasi normalariga asoslanib tarjima qilinadi. Aksariyat hollarda ingliz va o`zbek tili erkin birikmalarning tarkibi ikki tilda ham mos kelishi mumkin: Strategic Arms Limitation Treaty — Strategik qurollarni cheklash shartnomasi. Bunday tarkibda aniqlovchi bo`lgan iboralarni tarjima qilishning bir necha usuli mavjud:

  1. Ingliz tilidagi ot oldidan kelgan aniqlanmish o`zbek tilida ham shu tartibda tarjima qilinadi: acheap ticket — arzon chipta, an expressive word — ifodali so`z.
  2. Ingliz ot+ot shaklida kelgan ibora ham huddi yuqoridagidek tarjima qilinadi, bunda o`zbek tilidagi iboraga bir nechta ibora to`g`ri kelishi mumkin: opposition leader — muxolifat lideri, oppozitsiya lideri.
  3. Otni aniqlab kelgan inglizcha iboralar o`zbek tiliga bog`lovchilar yordamida tarjima qilinadi: youth unemployment — yoshlar o`rtasidagi ishsizlik.
  4. Ingliz tilidagi aniqlanmish va ot o`zbek tiliga izohlovchi orqali tarjima qilinishi mumkin: his millionaire friend — uning millioner do`sti.
  5. Ba`zan ingliz iboralaridan bir qismi tasviriy yo`l bilan, ya’ni bir necha so`z yordamida tarjima qilinishi mumkin: abargain counter — narxi tushurilgan mollar do`koni.
  6. Ingliz tilini tarkibida aniqlovchi bo`lgan iboralarni tarjima qilishda aksariyat hollarda ibora tarkibidagi muayyan so`zni yoki otni boshqa otga o`zgartirish zarur va tavsiya etiladi. Masalan, free educational institutions o`zbek tiliga “bepul o`qiladigan oily o`quv yurtlari” deb tarjima qilinishi lozim, chunki free so`zi institutions otini emas, balki educational so`ziga aloqasi bor. Huddi shu fikrParliamentary Labour Party birikmasiga ham aloqador. Bu iborani o`zbek tiliga “Leyboristlar partiysining parlament fraksiyasi” deb tarjima qilish o`zbek tili grammatikasining qoidasiga to`liq muvofiq keladi.Tarjimani to`liq berish maqsadida ba`zi hollarda aniqlovchini ayni shu gapda qo`llangan boshqa ot bilan tarjima qilish maqsadga muvofiq bo`ladi. Misol tariqasida dismal array of titles birikmasini ko`rib chiqaylik. Bu iborani o`zbek tiliga so`zma-so`z tarjima qilish ma’noga putur yetkazadi, shuning uchun uni dismal so`zining aniqlovchisi titles otini emas, balki array otini aniqlab kelganligi uchun birikmani eng yomon (eshitiladigan yoki quloqqa yoqmaydigan) laqablar yig`indisi deb tarjima qilishga to`g`ri keladi.
  7. Aksariyat hollarda ingliz tilidagi aniqlanmishli iboralar o`zbek tiliga ravishli iboralar bilan tarjima qilinadi:

to be

to have

to give + A + N phrase

to take

Yuqoridagi namunalarga quyidagi misollarni keltirish mumkin: to have a good sleep — yaxshi tiniqib uxlamoq, to take a deep breath — chuqur nafas olmoq, to give a loud whistle — qattiq hushtak chalmoq, to have a good lunch — yaxshi, mazali taom yeb tushlik qilmoq va shu kabilar.

  1. Ingliz tilidan o`zbek tiliga tarjima qilishda shunday hollar uchraydiki, turli ekstrolingvistik omillar ta’sirida tarkibida fe’lli iboralar mavjud gaplar va ularning tuzilishi butunlay o`zgarib ketadi. Masalan, “He had “I don’t know expression” in his face.” — Uning yuzi, hech narsa bilmasligini ifodalab turardi.

Ko`chma yoki obrazli turg`un birikmalar tarjimasi alohida e’tiborni talab etadi. Bunday iboralarning asosiy xususiyati ularning komponentlari yig`indisidan anglab olish qiyinligi bilan xarakterlanadi. Turg`un birikmalar ma’nosi alohida olingan so`zlardan emas, balki ularning yig`indisidan kelib chiqadi. Obrazga asoslangan turg`un birikmalar matnni ifodali hamda stilistik jihatdan bo`yoqdor bo`lishini ta’minlaydi. Asliyat matnining bo`yoqdorligi tarjimada ham o`z aksini topishi va ifoda vositalarining to`liq saqlanishini talab etadi. Tarjimon matnning ifodali va bo`yoqdorligini ta’minlash maqsadida tarjima matnida ham adekvat va obrazli turg`un birikmalarning variantini topishi lozim bo`ladi.

Tarjima nazariyasi bo`yicha nashr etilgan adabiyotlarda bunday birikmalarni tarjima qilishning to`rtta usuli borligi haqida ma’lumot beriladi. Ular quyidagilardan iborat: 1) obrazni qanday bo`lsa shundayligicha saqlash; 2) obrazni qisman o`zgartirish; 3) obrazni butunlay boshqa obraz bilan almashtirish; 4) tarjimada butunlay obrazni saqlamaslik yoki uni tushirib qoldirish.

  1. Odatda universal yoki internatsional obrazlar tarjimada to`liq saqlanadi. Bunday frazeologik birikmalar tarixiy, afsonaviy, diniy, mistik, mifologik va shu kabilarga asoslangan bo`ladi. Masalan, in the seventh heaven — yettinchi osmonda. Bunday frazeologik birikmalar asliyatning tarjima tilidagi ekvivalentlari deb ataladi. Tarjimada to`liq ekvivalentga ega frazeologik birikmalar deyarli hech qanday muammo tug`dirmaydi, chunki ular stilistik hamda pragmatik jihatlardan bir xil qiymatga, ma’noga, ifoda usuli va ta’sir kuchiga ega bo`ladi. Ba’zan asliyatdagi obrazli frazeologik birlikni tarjima tilida muqobili bo`lmasa ham saqlab qolish imkoniyati bo`ladi. Bunga kalkalash yo`li bilan erishish mumkin. Masalan, nothing comes out of the sack but what was in it — qopda nima bo`lsa, shu chiqadi yoki qozonda bori cho`michga chiqadi. Bu usul obrazli frazeologik birlikning ma’nosi shaffof bo`lgan taqdirda, ya’ni uni hamma oson tushungan holdagina qo`llash mumkin. Frazeologik birikmalar tarkibidagi so`zlar ko`chma ma’noda qo`llanilgan bo`lsa-da, ularning lug`aviy ma’nosi aniq bo`lsa, uni tarjima qilishda kalkalashdan foydalanish matnni, matndagi informatsiyani hamda matndagi g`oyani tushunishni osonlashtiradi, tarjima muqobilligini ta’minlaydi. Kalkalash aksariyat hollarda obrazli frazeologik birikmalarni oddiy frazeologik, ya’ni, erkin birikmalarga aylantirib qo`yadi. Bu usulning qanchalik to`g`ri tanlanganligini tarjima sifati ko`rsatadi. Aksincha, frazeologik birikma tarkibida qo`llangan so`z ma’nolari shaffof bo`lmasa, kalkalash usulidan foydalanish matnda qo`llangan ko`chma ma’noli so`zlarni qisman, ba’zan esa to`liq tushunmaslikka olib keladi. Masalan, ingliz tilidagi to send somebody to Coventry turg`un frazeologik birligini tushunish uchun undagi so`zlar ma’nosi yoki ma’nolar yig`indisi yetarli bo`lmaydi, chunki bu frazeologik birlik na yubormoq va na Koventri so`zining ma’nosiga bog`liq. Bu iboraning tarjimasi “baykot qilmoq” fe’liga to`g`ri keladi.
  2. Aksariyat hollarda asliyat va tarjima tillarida bir xil fikr ifodalanadi, biroq ular obrazlari bilan bir-biridan farq qiladi. Ularning har ikkisi bir xil ko`chma ma’noga ega bo`ladi. Bunday hollarda obrazlar o`rtasida mavjud ozgina farq hisobga olinmasligi lozim. Bunda tarjima qilinayotgan frazeologik birlikdagi obraz tarjimada ba’zi bir, aniqroq aytadigan bo`lsak, qisman o`zgarishga uchraydi. Shunday bo`lsa-da tarjima adekvat hisoblanadi: afine suit does not make a gentleman — kiyim odamni bezamaydi, aburnt child dreads the fire — og`zi qaynoq sutda kuygan, qatiqni ham puflab ichadi. Ikkinchi misolda ingliz va o`zbek frazeologik birikmalari o`rtasida muqobillik yo`qdek ko`rinadi. Chunki birlikning birorta so`zi bir-biriga to`g`ri kelmaydi, biroq frazeologik birlikda ifodalangan obraz deyarli bir xil — olovdan va qaynoq narsadan qo`rqish ma’nosi berilgan. Ikkala turg`un birlikda berilgan ma`no umumlashtirilgan. Yana birikkita misolni tahlil qilib chiqaylik: look not a gift horse in the mouth — berganning betiga qarama, to lay by a rainy day — qora kunga saqlamoq/qoldirmoq va hokazo.
  3. Har bir xalqning til boyligi, jumladan frazeologik birikmalari uning tarixi, madaniyati, urf-odatlari, turmush tarsi, mentaliteti va xarakterli xususiyatlari aks ettiradi. Hamma uchun bir xil fikrlar turli xalqlar tomonidan turlicha ifodalanadi: o`zbeklar “tuyaning dumi yerga tekkanda”, “qizil qor yoqqanda”, “xapshanba kuni” deganda inglizlar “when pigs fly” frazeologik birligini qo`llashadi. Ikkala frazeologik iboradagi leksik birliklar birbiriga, ayniqsa “tuya”, “qizil qor” hamda “xapshanba” butunlay to`g`ri kelmasada, hech qachon sodir bo`lmaydigan ish-harakat, voqea asosiy fikr hisoblanadi. Frazeologik birikmalar tarkibidagi aksariyat so`zlar esa ikkinchi darajali unsur sifatida qo`llangan. Bu yerdagi asosiy vazifa asliyatdagi frazeologik birikmalar tarjima tilida xuddi shu fikrni ifodalagan va xuddi shunday stilistik ma’noga ega bo`lgan turg`un birikma topish. Misollardan ko`rinib turibdiki, aksariyat hollarda asliyatdagi frazeologik birikmalarning ekvivalentlari yo`q bo`lganda, ayni obraz qo`llanmaganda, obrazni butunlay almashtirish tavsiya etiladi. Tarjima tilida asliyatdagi frazeologik birlikka ma’no stilistik ifodaliligi oxshash turg`un birikma topish maqsadga muvofiq bo`ladi.
  4. Shunday hollar bo`ladiki, tarjima tilida asliyat tiliga na ekvivalenti va na o`xshash frazeologik birikma topiladi. Asliyatda ifodalangan fikrni aks ettira oladigan birlikni na ekvivalent na o`xshash bo`lganda, frazeologik birlik shaffof bo`lmasa, kalkalash usulidan foydalanishni iloji bo`lmaganda, turg`un frazeologik birikmalar tasviriy yo`l bilan tarjima qilinadi. Tasviriy usul erkin ko`chma ma’noga asoslanmagan frazeologik birliklani qollashni talab etadi: “a skeleton in the cup”- “oila siri”, “in a whole skin” — “bekamu-ko`st, soppa-sog`, sog`salomat, beziyon” va shu kabilar.

Adabiyot:

  1. Кунин А. В. Английская фразеология (теоретический курс). — М.: Издательство «Высшая школа», 1970. — 344 с
  2. Кунин А. В. Курс фразеологии современного английского языка. — Дубна: Феникс, 2005.
  3. Кунин А. В. Основные понятия фразеологии как лингвистической дисциплины и создание англорусского фразеологического словаря: — М., 1964. –38 c.
  4. Muminov O. English Lexicology. Tashkent 2006.-109–116b.
Основные термины (генерируются автоматически): некачественный товар, продавец, гарантийный срок, недостаток товара, президиум ВС РФ, РФ, товар, возврат товара, общее правило, Постановление Пленума ВС РФ.


Ключевые слова

фразеологические единицы, семантическая структура, словосочетание, свободные комбинации, фиксированные связи, идентификатор, транскрипт

Похожие статьи

Kazakh and English names: similarities

В статье рассматриваются сходства казахских и английских имен. Сходства имен выявлены по фонетическим, семантическим признакам.

Выражение концепта «народ» во французском языке

Типы лексических превращений

Перевод фразеологизма непрост и зависит от нескольких факторов: различная сочетаемость слов, омонимия, полисемия, синонимия фразеологических единиц и наличие ложно идентичных единиц, что делает необходимым принимать во внимание контекст. Кроме того, ...

Из истории ядерной группы лексем выражения концепта «обладание» во французской лингвокультуре

Концептуализация синонимического ряда идиом с семантикой «relations» в современном английском языке

Семантические роли при глагольных фразеологизмах с лексемой water

В статье авторы рассмотрели возможное минимальное количество семантических ролей, необходимое для выражения смысла предложения при предикатах, выраженных фразеологическими единицами с лексемой water.

Концепт «обладание» в английской лингвокультуре

Антонимы концепта lie в английском языке

Семантическая структура глагольных префиксов

Неузуальные способы создания новых слов в повседневной разговорной речи

Похожие статьи

Kazakh and English names: similarities

В статье рассматриваются сходства казахских и английских имен. Сходства имен выявлены по фонетическим, семантическим признакам.

Выражение концепта «народ» во французском языке

Типы лексических превращений

Перевод фразеологизма непрост и зависит от нескольких факторов: различная сочетаемость слов, омонимия, полисемия, синонимия фразеологических единиц и наличие ложно идентичных единиц, что делает необходимым принимать во внимание контекст. Кроме того, ...

Из истории ядерной группы лексем выражения концепта «обладание» во французской лингвокультуре

Концептуализация синонимического ряда идиом с семантикой «relations» в современном английском языке

Семантические роли при глагольных фразеологизмах с лексемой water

В статье авторы рассмотрели возможное минимальное количество семантических ролей, необходимое для выражения смысла предложения при предикатах, выраженных фразеологическими единицами с лексемой water.

Концепт «обладание» в английской лингвокультуре

Антонимы концепта lie в английском языке

Семантическая структура глагольных префиксов

Неузуальные способы создания новых слов в повседневной разговорной речи

Задать вопрос