Бұл мақала жоғары оқу орындарында оқитын жас мамандар арасында сыни ойлауды қалыптастыру мәселесіне арналды. Мақала сыни ойлаудың заманауи тұлғаны дамыту мәселесіне арналған. Жоғары білікті маман болудағы тұлғаның сыни ойлау қабілеттілігінің маңызды ролі жайлы жазылған.
Кілт сөздер: сыни ойлау, жеке тұлға, білім, қабілет, дағды.
Данная статья посвящена вопросу формирования критического мышления среди студентов вузов. Анализируется важность роли личности и критического мышления в становлении высококвалифицированного специалиста.
Ключевые слова: критическое мышление, личность, знания, способности, навыки.
This article was devoted to the problem of critical thinking among young professionals in higher education institutions. The article focuses on the development of modern thinking in critical thinking. An important role in the critical thinking ability of a highly qualified specialist is described.
Keywords: Critical thinking, personality, knowledge, abilities, skills.
Қазіргі заманғы әлем — әр тұлға үшін белгілі бір орынды алатын динамикалық дамып келе жатқан жүйе екенін ғылымдарда, ғалымдарда растайды. Жеке тұлға ретінде өмірде кәсіби және жеке, шығармашыл және барлық бағытта табысты болу үшін үнемі дамып, жетілуіміз керек.Сыни ойлау дағдылары мен қабілеттерінсіз, бұл мүмкін емес.
Ойлау қабілеті жақсы дамыған адам күрделі мәселелер мен проблемаларды тудырады, оларды анық және айқын тұжырымдайды; ақпаратты тиімді жинау үшін дерексіз идеяларды қолданады; ақылға қонымды қорытындылар мен шешімдерге, оларды критерийлер мен стандарттарға сәйкес тексеруге; альтернативті ойлау жүйелері шегінде ашық ойлана отырып, олардың жорамалдарын, қатысуын және практикалық сәйкестігін мойындайды, шешімдер қабылдағанда басқалармен тиімді қарым-қатынас жасайды [1].
Сын тұрғысынан ойлау адамның даму кезеңдерінде әрқашан сабақтасып дамып отырады, бірақ оның дұрыс қалыптасуы үшін адамның жеке тұлға болып қалыптасу кезеңінде уақыт бөлген маңызды пайымдаулар бар. Cын тұрғысынан ойлау дағдылары мен қабілеттерін қалыптастыру қазіргі қоғамда жиі кездеседі, алайда бұл адам жеке тұлға болу кезеңінде, өмірлік позицияны қалыптастырып, білім алуда ерекше рөл атқарады.
Д.Халперндың айтуынша, «болашаққа арналған білім екі абайсыз қағидаттарға негізделуі керек: ақпараттың қарқынды дамып келе жатқандығын тез тауып, ақиқатты тауып, оны түсіну және қолдану қабілеті» Студенттер дамудың жаңа сатысына көшкен кезде, университеттік білім беру сатысында, сыни ойлау қабілеті белсенді түрде қалыптасады. [2].
Жоғарыда айтылған мәлімдемеге келіспеу мүмкін емес, себебі қазіргі заманғы жоғары білім жүйесі және бүкіл оқу процесі елеулі өзгерістерге ұшырауды. Егер бұрын аудиториядағы жетекші рөл мұғалімге ие болса, негізгі ақпарат көзі бола тұра, студенттердің әрекеттерінің үйлестірушісі, қазіргі уақытта бакалавриат жүйесіне көшуіне байланысты оқушыларға оқулықтарды таңдауда, ақпарат іздеуде және оларды өңдеу жолдарында үлкен еркіндік беріледі. Дәл осы жағдайда сыни ойлау дағдыларына ие болу қажет, бұл «не болып жатқанына мұқият қарау» дегенді білдіреді [3].
Сыни тұрғыдан ойлау қабілеті бар студент ақпараттық хабарламаны түсіндіру мен бағалаудың әртүрлі әдістеріне ие, ондағы құрылымдардың қайшылықтары мен түрлерін айқындауға, өздерінің көзқарастарын дәлелдеуге, логикаға ғана емес, сонымен қатар әңгімелесушінің көзқарасына сүйенуге қабілетті. Мұндай студент ақпараттың әртүрлілігімен жұмыс істеуге сенімді, түрлі ресурстарды тиімді пайдалана алады. Мәндер деңгейінде сыни тұрғыдан ойлау қабілетті студент ақпараттық кеңістіктермен өзара әрекеттесе алады, қоршаған әлемнің көп полярлықты түбегейлі қабылдай алады, жалпыға ортақ адами құндылықтар шеңберінде түрлі көзқарастардың өмір сүру мүмкіндігін растайды және қабылдайды.
Сыни ойлау теориясының беталып, дамуына елеулі үлес қосқан, танымал американдық психолог Д.Халперн өзінің «Сыни көзқарас психологиясы» атты жұмысын жариялады. Онда Д.Халперн критикалық ойлауға мынадай түсіндірме береді — бұл «қажетті нәтиже алу ықтималдығын арттыратын танымдық техниканы немесе стратегияларды қолдану». Аталған анықтамада ойлауды басқару қабілетіне, негізділігіне және мақсаттылығына қарай ерекшеленетін нәрсе ретінде сипаттайды. Д.Халпернның пікірінше, бұл «мәселені шешуде, тұжырымдарды қалыптастыруда, ықтималдық бағалауда және шешім қабылдауда қолданылған» деген ойдың түрі [2]. Бұл жағдайда ойшыл нақты жағдай мен шешілетін мәселенің түрі үшін негізделген және тиімді болатын дағдыларды пайдаланады.
Сын тұрғысынан ойлау тұжырымдамасы Д.Клустердің еңбегінде терең сипатталған, өз еңбегінде Д.Клустер сыни ойлаудың бес таңбалық белгілерін қарастырады [5].
Ең алдымен, автор сыни ойлаудың тәуелсіздігін көрсетеді. Бұл сипаттама сыни ойлаудың жеке сипатын білдіреді, сонымен қатар «сыни ойлаудың түпнұсқа болуы міндетті емес: біз басқа адамның идеясын немесе наным-сенімін өзіміздікі ретінде қабылдауға құқығымыз бар» дегенді білдіреді.
Екіншіден, ақпарат сыни ойлаудың соңғы нүктесі емес, бастапқы нүктесі болып табылады. Сыни ойлаудың нәтижесінде жаңа идеяларды шығару кейбір фактілерге, мәтіндерге, теорияға, деректерге негізделгендігін бекітеді.
Үшіншіден, сын тұрғысынан ойлау сұрақтарды қоюдан басталады және шешілуі керек мәселелерді түсінеді. Алайда кез-келген кезеңде шынайы когнитивтік процесс проблемаларды шешуге және өз мүдделері мен қажеттіліктерінен туындайтын сұрақтарға жауап беретін когнитивті ұмтылумен сипатталады.
Төртіншіден, сыни ойлау дәлелдемелерді дәлелдейді. Сыни ойшыл бұл мәселеде өз шешімін табады және бұл шешімді негізді, ақылға қонымды дәлелдермен қолдайды. Сондай-ақ, ол бір проблемаға басқа шешімдердің мүмкін екенін түсінеді және ол таңдаған шешімнің басқаларға қарағанда қисынды және ұтымды екенін дәлелдеуге тырысады.
Бесіншіден, сыни ойлау — бұл әлеуметтік ойлау. Ең соңында, кез-келген сын ойшыл белгілі бір қоғамда жұмыс істейді және өз жеке басын қалыптастырудан гөрі кең проблемаларды шешеді делінген.
Отандық зерттеулерде сыни ойлау мәселесін А.Алимовтың еңбектерінде
Сыни ойлаудың мынандай жағдайларда болатыны айтылған:
− кез келген проблема не ақпаратпен өздігімен жұмыс жасағанда;
− кез келген проблема не ақпаратты өзіндік тәжірибе (өмірлік, кәсіби) тұрғысынан қарастырғанда;
− кез келген проблема не ақпарат туралы өзіндік (дербес) пікір қалыптастыру барысында;
− өз пікірі мен көзқарастарын тұжырымдап, оларды дәлелдеуде;
− кез келген проблема не ақпаратты жан-жақты тұрғыдан қарастырғанда;
− бірлесе жұмыс жасағанда (топта, жұпта, командада);
− өзгелердің пікірлерін бағалап, қабылдағанда.
Бұл орайда түйіндейтін болсақ, тұлғаның жеке іс-әрекеті, өз тәжірибесіне сүйеніп мәселеге сыни пікір білдіріп, сонымен қатар пайымдарын дәлелді тұырымдармен жан-жақты жеке және топ ішінде басқалардың пікірін ескеріп, бағалап қабылданған шешімдер деп білеміз.
Тұлғаның сыни ойлауының қалыптасу деңгейлерін А.Алимовтың еңбегінде төмендегідей деңгейлерге бөліп қарастырған екен:
Бастапқы деңгей
− өз көзқарасы мен ұстанымын жан-жақты тұрғыдан қалыптастыра алмайды,
− өз ұстанымын толық дәлелдей алмайды, оның артықшылықтарын толық көрсетпейді,
− жан-жақты салыстырмайды,
− ұтымды мысалдар келтірмейді,
− себеп-салдарын дәлелді түрде келтіре алмайды,
− талдау мен синтездеуді толық жасамайды,
− жан-жақты баға бере алмайды.
Орта деңгей
− ойлау қадамдарын ретімен қолданады,
− өз көзқарасы мен ұстанымын қалыптастырғанымен оларды ұтымды түрде дәлелдей алмайды,
− өз ұстанымдарын өзгелермен салыстырады, оның артықшылығы мен кемшіліктерін ажыратады,
− өзіне айтылған сынды сабырмен қабылдай алмайды,
− өзге ұстанымдарды жан-жақты талдамайды, олардың олқылықтарын ажырата алмайды,
− өзге ұстанымдарды өз мақсатында пайдалана алмайды,
− өз ұстанымын икемді түрде өзгерте алмайды.
Жоғары деңгей
− негізгі ойлау қадамдарын ретімен, логикалы түрде және тереңінен қолданады,
− өз көзқарасы мен ұстанымдарын ұтымды түрде дәлелдей алады,
− өзіне өзі нақты баға бере алады,
− өзге пікірлерді бағалай біледі,
− ұсыныстар мен гипотезалар жасай біледі,
− айтылған сынға байыппен қарайды: өз ұстанымдарын икемді түрде өзгерте алады,
− өз жұмысын жақсарту жолдарын іздестіреді.
Жоғары оқу орнының білімгерлері, болашақ мамандар ЖОО тәмәмдағанда сыни ойлаудың жоғары деңгейіне сәйкес болуы шарт. Ал бұл мамандардың осы деңгейге жетіп шығуына жағдай жасау тікелей оқу орнынының профессорлық-оқытушылық құрамына байланысты.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, сыни ойлау арқылы студенттер мен оқытушылардың ғылыми-зерттеу мәдениетінің жоғары деңгейін анықтайтын қасиеттер мен дағдыларды біріктіруді білдіреді.
Әдебиет:
- Мерзлякова Т. Ю. Критическое мышление. Что это? — Режим доступа: URL:http://festival.1september.ru/articles/415219.
- Халперн Д. Психология критического мышления, СПб, 2000–512 с.
- Белогрудова В. П., Кузьминых О. Ю. К критическому мышлению через критическое письмо // Проблемы романо-германской филологии, философии и методики преподавания иностранных языков: Сб. научных трудов. — Пермь: ПГПУ. — 2004. — С. 98–105
- Robert H. Ennis Critical Thinking Dispositions: Their Nature and Assessability. Informal Logic Vol. 18, Nos. 2&3(1996): 165–182, стр. 166.
- Клустер Д. Что такое критическое мышление. — М.: ЦГЛ, 2005.
- Әлімов А. Сыни ойлау туралы.- Алматы,2016ж.
