Ushbu maqolada uzluksiz ta’lim tizimida barkamol shaxsni tarbiyalashda о‘qituvchining tarbiyachi sifatidagi faoliyati mazmuni yoritilgan. Bо‘lajak о‘qituvchilarda tarbiyachilik malakalarini tarkib toptirishning nazariy-amaliy jihatlari haqida fikr yuritilgan.
Kalit sо‘zlar: о‘qituvchi, tarbiyachi, о‘qituvchi-tarbiyachi, kasb faoliyati, ta’lim, tarbiya, uzluksiz ta’lim, uzluksiz tarbiya, uzluksiz ta’lim tizimi, ma’naviy-axloqiy tarbiya.
В данной статье освещается содержание деятельности учителя в качестве воспитателя гармонично развитой личности в системе непрерывного образования. Освещаются теоретические и практические стороны формирования воспитательных навыков у будущих учителей.
Ключевые слова: учитель, воспитатель, учительвоспитатель, профессиональная деятельность, образование, воспитание, непрерывное образование, непрерывное воспитание, духовно-нравственное воспитание.
This article covers the content of the activities of the teacher as an educator of a harmoniously developed personality in the system of continuous education. The theoretical and practical aspects of the formation of educational skills of future teachers are covered.
Key words: teacher, educator, teacher-educator, professional activity, education, upbringing, continuous education, continuous upbringing, spiritual and moral education.
2017–2021-yillarga mо‘ljallangan “О‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bо‘yicha Harakatlar strategiyasi”, О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarni ma’aviy-axloqiy va jismoniy barkamol etib tarbiyalash, ularga ta’lim-tarbiya berish tizimini sifat jihatdan yangi bosqichga kо‘tarish chora-tadbirlari”ga muvofiq, ta’lim bosqichlarining uzluksizligi va izchilligini ta’minlash, ta’lim-tarbiyaning zamonaviy metodologiyasini yaratish, о‘quv adabiyotlarining yangi avlodini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish hamda pedagog xodimlarni tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish taqozo etiladi. Mamlakatimizda shakllanayotgan milliy ta’lim-tarbiya nazariyasi va amaliyotida innovatsion yondashuvlar, izlanishlar, tadqiqot muammolariga oid yechimlar, ilmiy-amaliy tavsiyalar yaratildi. Oliy ta’lim tizimi uzluksiz ta’lim tizimiga — maktabgacha ta’lim, umumiy о‘rta ta’lim, о‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi, malaka oshirish va qayta tayyorlash, maktabdan tashqari ta’lim tizimi uchun mutaxassislar tayyorlab berar ekan, ularning kasbiy tayyorgarligi, ma’naviy-axloqiy qiyofqasiga, о‘qituvchilarning tarbiyachilik darajasiga alohida talablar qо‘yilmoqda. Uzluksizta’lim tizimida ishlaydigan har bir mutaxassis kasbiy pedagogik ma’lumotga ega bо‘lish bilan cheklanmasdan, aynan shu yoshdagi о‘quvchilarga ta’lim va tarbiya berishga maxsus tayyorgarlik kо‘rgan bо‘lishi maqsadga muvofiqdir. Bо‘lajak mutaxassislar о‘zini о‘qituvchi sifatida emas, ixtisoslik sohasida kasbiy kamol topishga ko‘proq e’tibor qaratmoqda. Natijada bunday kadrlar pedagogik faoliyat yuritganda ixtisoslik fanidan chuqur bilim berishga harakat qiladi, lekin tarbiya jarayonining о‘ziga xos qonuniyatlari, tamoyillari, mazmun-mohiyati, metodlari, vositalari va shakllarini professional darajada tatbiq etishga qiynaladi. Ular uzluksiz ta’lim tizimida yoshlarga ustoz-murabbiy bо‘la olishi, har tomonlama ibrat-namuna kо‘rsatishi davr talabiga aylandi. Shuning uchun ham uzluksizta’lim tizimi uchun о‘qituvchi tayyorlashda bir qancha jihatlarga alohida e’tibor qaratish talab etiladi:
− о‘z fanini mukammal darajada bilish va amaliy faoliyatda tatbiq etishi;
− psixologik-pedagogik bilimlar bilan qurollangan bо‘lishi, milliy urfodat, an’ana, qadriyatlardan xabardor bо‘lishi;
− о‘zidagi shaxsiy-kasbiy bilim, kо‘nikma va malakalarni о‘quvchilarga yetkaza olishi; о‘qituvchi faqat bilim beruvchi emas, tarbiyachi hamdir.
О‘zgalarga tarbiyaviy ta’sir kо‘rsatish uchun о‘zi mukammal tarbiya kо‘rgan, ma’naviy dunyosi boy, axloqiy qiyofasi pok, estetik didi yuqori, о‘qituvchi-tarbiyachi о‘quvchi-tarbiyalanuvchilarga xos namuna bо‘la olishi zarur. Hozirda uzluksiz ta’lim tizimida faoliyat yuritayotgan mutaxassislarning ma’lum bir qismi yuqoridagi talablarga tо‘la javob beradi deb bо‘lmaydi. Ma’lumki, har bir darsning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadi bо‘lib, о‘qituvchi maqsadlar katalogini ishlab chiqishda uning yechimiga amal qilishi zarur. Mamlakatimizda ta’limning uzluksizligi, ayni paytda, tarbiya jarayonining uzluksizligini ham ifoda etadi. Ta’lim jarayonida integratsiya bilim va kо‘nikmalar majmuasini kengaytiruvchi manba vazifasini bajargan bо‘lsa, tarbiya jarayoniga xos integratsiya uzluksiz tarbiya tizimini bog‘lovchi mexanizm vazifasini о‘taydi. Ta’lim-tarbiya jarayonining pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari tatbiqi bilan bog‘liqligi insoniyat tamaddunining avloddan — avlodga uzatuvchi axborot sivilizatsiyasi deb yuritiladi.
Mamlakatimizda ta’limning uzluksizligi, ayni paytda, tarbiya jarayonining uzluksizligini ham ifoda etadi. Ta’lim jarayonida integratsiya bilim va kо‘nikmalar majmuasini kengaytiruvchi manba vazifasini bajargan bо‘lsa, tarbiya jarayoniga xos integratsiya uzluksiz tarbiya tizimini bog‘lovchi mexanizm vazifasini о‘taydi. Buning uchun quyidagi pedagogik vazifalarni hal etish lozim bо‘ladi: — о‘qituvchi-tarbiyachiga kasb faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan shart-sharoitlar yaratish; — shaxsga yо‘naltirilgan ta’lim mohiyatini belgilovchi о‘quv seminarlar, seminar-treninglar tashkil etish (yosh mutaxassislar va professor-о‘qituvchilarga mо‘ljallangan); — pedagogik faoliyatni takomillashtirish borasidagi nazariy bilimlarni amaliy kо‘nikma va malakalarga aylantirish; − uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimida о‘qituvchining tarbiyachilik faoliyati samaradorligini aniqlash. Ta’lim-tarbiya jarayonining pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari tatbiqi bilan bog‘liqligi insoniyat tamaddunining avloddan — avlodga uzatuvchi axborot sivilizatsiyasi deb yuritiladi. Bu о‘rinda tarbiyachi — о‘qituvchining kasbiy pedagogik faoliyatini takomillashtirish tayanch vosita vazifasini о‘taydi. Olib borilgan kuzatishlar natijasi barkamol shaxs tarbiyasi quyidagi talablarni о‘z ichiga olishi aniqlandi. Bular: — yoshlarni kasbga tо‘g‘ri yо‘naltirish va kelajak orzu-rejalarining rо‘yobga chiqishida о‘z hissasini qо‘shish; — tarbiya jarayonini aniq maqsadga muvofiq mazmunli (prosessual) tashkil etish; — pedagogik faoliyatga ijodiy yondashish; — о‘quvchi va talaba yoshlarning ma’naviy-axloqiy hamda estetik shakllanishiga e’tiborni qaratish; — pedagogik jarayonda о‘quvchi va talaba-yoshlarning ijtimoiy faolligini ta’minlash; — yoshlar ong-u shuurini yot va buzg‘unchi g‘oyalardan saqlashning mazmun-mohiyatini ishlab chiqish; — о‘quvchi va talaba yoshlarda kitobxonlik fazilatini shakllantirishga e’tibor qaratish; — “Oila” ilmiy-amaliy tadqiqot markazida Yoshlar ittifoqi bilan hamkorlikda talabalarni mustaqil hayotga, oila qurishning о‘ziga xos xususiyatlarini bilishga tayyorlab borish, tegishli maslahat va tavsiyalar berish (yigit-qizlarni oilaviy hayotga tayyorlash klublarini tashkil qilish); — kafedra qoshidagi «ustoz-shogird» maktabi orqali yoshlar muammosini о‘rganuvchi tadqiqot ishlarini samarali olib borish; — bо‘lajak mutaxassislarda о‘z-о‘zini va kasbiy о‘z-о‘zini tarbiyalash uyg‘unligiga erishish; — ijtimoiy gumanitar fanlarni о‘qitish jarayonida talabalarning egallayotgan kasblariga bо‘lgan munosabati va kasbiy kо‘nikmalarining shakllanishiga e’tibor qaratish. Tarbiya bosh mezon sifatida inson xulq-atvori va haq-huquqini uyg‘unlashtiradi, uning majburiyatlarini tо‘g‘ri yо‘naltiradi. О‘qituvchi tarbiyachi bu jarayonning mutaxassisi sifatida uni amaliyot darajasiga olib chiqadi. Mamlakatimizda shakllanayotgan milliy tarbiyashunoslik nazariyasi va amaliyotida innovatsion yondashuvlar, izlanishlar, tadqiqot muammolariga oid yechimlar va ilmiy-amaliy tavsiyalarga bо‘lgan ehtiyojning tobora ortib borayotganligi о‘qituvchi-tarbiyachi kasbiy faoliyatini takomillashtirishni talab qiladi. Taqiqotlar natijalari bugungi о‘quvchi va talaba-yoshlarni ma’naviy-axloqiy qadriyatlarimizni о‘rganishga bо‘lgan qiziqishlari tobora ortib borayotganligini kо‘rsatdi. Shu nuqtayi nazardan kelib chiqib, tarbiyachining kasbiy faoliyatini rejalashtirishga tizimli va shaxsiy faoliyatli yondashuv talab etiladi. Tarbiyashunoslik nazariyasi va uning metodikasi о‘qituvchi-tarbiyachidan ilmiy-nazariy hamda metodik bilim, tajriba egasi bо‘lishni talab etadi. Nazariy bilimlarni amaliyot darajasiga olib chiqa olgan о‘qituvchi-tarbiyachi kasbiy mahorat sirlarini egallash imkoniga ega bо‘ladi. Komil shaxs maqomiga yetishish orzusi, avvalo, oiladan boshlanadi. Insonning yoshi ulg‘aygan sari oilasi va jamiyatda tutgan mavqeyiga bо‘lgan mas’uliyati yanada ortadi. Tabiiyki, har qanday oila va uning vakili mukammal bо‘lish sari intiladi. Tarbiya jarayonining xususiyatlaridan kelib chiqib, о‘qituvchi-tarbiyachining kasbiy faoliyati oila, mahalla va boshqa ijtimoiy institutlar bilan hamkorlikda rivojlanib boradi. Tarbiyashunoslik nazariyasi va amaliyotida ters aloqa mexanizmining ishlab chiqilishi tarbiya samaradorligini oshiradi hamda kafolatli natijaga erishishni ta’minlaydi. Tadqiqotga oid izlanishlar va ilg‘or pedagogik tajribalar о‘qituvchi-tarbiyachi kasbining, о‘z tabiatiga kо‘ra, hamisha ijodiy, yangilik va bunyodkorlikka boy bо‘lgan amaliy faoliyatdan iborat ekanligini kо‘rsatdi. О‘qituvchi-tarbiyachi kо‘z о‘ngida mamlakat fuqarosi shakllanadi.
Adabiyot:
- Nurumbekova Ya. Tarbiyachi kasb faoliyatida innovatsion texnologiyalar. — Guliston: Ziyo, 2012. — B. 22.
- Jalolov J.J Chet tilini o’qitish metodikasi: Chet tillar oliy o‘quv yurtlari (fakultetlari) talabalari uchun darslik. — T.: O‘qituvchi, 2012.
- Кокорин О. С. Развитие коммуникативной компетенции: исторический аспект, URL: http// aspirantura-olimpaida.narod.ru/ondex/0–85. (дата обращения 01.11.2015)
