Қазіргі дамыған заманда аудармашылар екі мемлекетті байланыстыратын “көпір” рөлін атқарады. Сонымен қатар, кейінгі жылдары лингвистер мен аударматанушылардың назары лингвистикадағы жаңа бағыт “когнитивистикаға” көптеп аударуда. Бұл мақалада біз медицинадағы терминдердің ағылшын тілі мен қазақ тіліндегі ерекшеліктерін анықтап, олардың когнитивті эквиваленттікке жету мәселелерін қарастырамыз.
Түйін сөздер: когнитивті лингвистика, аударма, эквивалент, медициналық терминдер.
В современном мире переводчики являются «мостом», соединяющие две страны. К тому же последнее время лингвисты и переводоведы начали всерьёз исследовать «когнитивистику», новое направление в лингвистике. В данной статье мы определим особенности медицинских терминов в английском и казахском языках, а также рассмотрим проблемы когнитивной эквивалентности.
Ключевые слова: когнитивная лингвистика, перевод, эквивалент, медицинские термины.
Аударма адамдардың мәдениетаралық коммуникациясындағы іс-әрекеттердегі аспектілерінің алғашқысы және негізі болып табылады. Сондықтан адамның когнитивті дағдыларын “түпнұсқа мен аударма тілдерінің когнитивті құрылымдарын біріктіретін, интеграциялық құрылымдарының құрылуын қамтамасыз ететін, механизмдер жиынтығы” ретінде түсіну қажет [1; 12].
Аударманың когнитивті мәселелері — аудармашының белгілі әлеуметтік-мәдени және тарихи тәжірбиесі бар болуы. Бұндай тәжірбиелердің әртүрлілігі және айырмашылығы интеллектуалды, эмоционалды, әлеуметтік бейнелерін және стереотиптерін, әлеуметтік-мәдени және этномәдениеттік қағидаттарын, сонымен қатар тілдесудің дискурсивті стратегияларын құруға өз үлесін қосады.
Лингвистика саласында когнитивизм жаңа бағдарлардың бірі және қазіргі уақытта көптеп лингвисттердің назарын аударуда. Ал, аударма барысында когнитивті эквиваленттікке жету мәселелері аударматануда әлі де өзекті болып қалуда. Сонымен қатар, “Аударманы” зерттелінетін -қолданбалы жұмыстарда функционалды-мақсатты бағыт бойынша сараланған “интеллектуалды” қызмет ретінде тану және аударманың әдістері мен тәсілдерін айқындау, түпнұсқадағы мәтіннің коммуникативті-интенсионалды векторларын сақтау және тілдің өзіндік стильдік түрін және аударылып жатқан мәтіннің ұлттық-мәдени ерекшелігін аударудағы қиындықтарды өткеріп, түпнұсқа мәтініндегі ақпаратты аударма мәтініне құрылымдау кезінде рационалды компрессияны қамтамасыз ететін — аудармашының классификациялар формаларының әдістері мен тәсілдері қолданылған жұмыстары өте аз. Сонымен бірге, көптеген жылдар бойы аударма аясындағы зерттеулер тек лингвистика шеңберінде жүргізілген, тек 80-жылдардың басында ғана ғалымдарда “Аударма кезінде аудармашының қандай миында қандай процесстер орын алады?” деген сұрақ туды. Осы орайда ғалымдар когнитивті лингвистикаға назарларын бөле бастады.
Дж. Холмс “Біз аударма кезінде біздің санамызда бастапқы мәтіннің көрінісі және сол уақытта аударма мәтіннің көрінісі орын алады.” [2; 96].
Әлемдік глобализациялық үрдістер адамзаттың алдыңда кәсіби білім мен шеберлікті дамытуды талап ететін жаңа қиындықтар мен міндеттерді қоюда. Қазіргі заманда медицина және денсаулық сақтау саласында халықаралық тәжірбие алмасулар мен белсенді серіктестіктер жүзеге асуда. Медициналық тіл адам әрекетінің категориялауының құралдары ретінде және ғылыми әлем жайлы ойлаудың вербалды тәсілі ретінде түсіндіріледі. Когнитивті терминтанымның антропоөзектілік бағыты танымның объектісін ғана емес, сонымен қатар танымның субъектісін ескеруін талап етеді.
Жыл сайын медициналық лексика жүздеген жаңа атаулармен толықтырылады, ал бұрында қолданылған сөздер жаңа мағына беруі мүмкін. Дамып келе жатқан терминологиялық жүйе бөліктерін, соның ішінде медициналық терминдерді зерттеу маңызды және өзекті болып келеді. Себебі, бұл тіл ғылымындағы білімнің жалпы заңдылықтарының бейнесін қазіргі кезеңде қадағалауға және тілдік терминдерінің даму хронологиясын байқауға мүмкіндік береді.
Медициналық қысқартылған сөздер мен аббревиатураларды аудару мәселесімен Комиссаров В. Н., Рецкер Я. И., Арнольд И.В, Бархударов Л. С., Косериу Е., Борисов В. В., Лекант П. А., Гальперин И. Р. айналысқан.
Медициналық терминдерді аудару тәсілдері жайлы сөз қозғайтын болсақ, А. В. Федоровтың тәсілдерін айтуға болады. Ол түпнұсқа тілі мен аударма тіл бірліктерінің арасындағы қарым-қатынасын төмендегідей сипаттады:
1) Аударма тілде сол немесе басқа түпнұсқа сөзінің сәйкестігі жоқ;
2) Сәйкестік толық болмайды, басқа тіл сөздерінің мәнін тек жартылай береді;
3) Түпнұсқаның көп мағыналы сөздердің түрлі мағыналары аударма тілдегі түрлі сөздердің сол немесе басқа дәрежелеріндегі мағыналарына сәйкес [3].
Медициналық терминдерді дұрыс түсініп, аудару үшін терминдердің морфологиялық құрылысын, семантикалық ерекшеліктерді, негізгі термин-сөз тіркестерін олардық құрылысдық ерекшеліктерін және қолдану ерекшеліктерін жетік білу қажет. Көптеген Үндіеуропа тілдері мен Грек және Латын тілдерімен түбірлері ұқсас медициналық терминдер кездеседі. Мысалы, префикс — терминбөлшек peri- жанындағы, periapical — периапикалдық, апикал жанындағы; терминбөлшек ante- алдында орналасқан бір зат, anterior — алдыңғы, фронтальді, anteposition — алдыға қарай қозғалту; суффиксті терминбөлшектер -ectomy — резекция, толықтай алып тастау, pulpectomy — пульпэктомия; -itis — қабыну, stomatitis — стоматит (ауыздың сілемейлі қабығының қабынуы), adenitis — аденит (лимфотүйіндердің қабынуы).
Медициналық терминдердің жасалуы келесі ерекшеліктермен байланысады:
1) Тілдік құралдармен (грек және латын кірме сөздері, ұлттық тілдің бірліктері);
2) Терминжасам арқылы (семантикалық, морфологиялық және синтактикалық);
3) Өзі қатысты терминжүйенің ерекшеліктерін білдіретін, терминнің құрылымдық және семантикалық ерекшеліктерімен.
Мысалы, ағылшын тіліндегі медициналық терминдері көбінесе аффиксация арқылы жасалынатын болса, қазақ тілінде сөз тіркесі арқылы жасалады. Мысалы: pancreas — грек тілінен аударғанда — pan — барлық, kreas — тән дегенді білдіреді. Ал қазақ тілде бұл — ұйқы безі деп аталады. Corneas — латын тілінен енген, cornu — мүйіз дегенді білдіреді. Ал қазақ тілінде бұл- қасаң қабақ деген термин ретінде қолданылады. Бұл тығыз дәнекер ұлпасынан тұратындықтан қасаң қабақ деп атайды.
Лейчик В. М. теориясына байланысты терминдер “терминнің тұлғалық сипаты” бойынша төмендегі топтарға бөлінеді [4].
Кесте 1
Лейчик В.М. Медициналық терминдер түрлері)
|
Жай термин |
Күрделі термин |
Көпсыңарлы термин |
Термин-сөз тіркесі |
|
Ulcer — ойық жара |
immunofluore- scence method — иммунофлюоресценттік әдіс |
saccular aneurysm of aorta — аортаның қаптық аневризмасы |
cerebelloponto- dorsal tract — мишықтық дорсалды жол |
|
Neural — жүйкелік |
health benefits — денсаулығына байланысты жәрдемақы |
omega 3 fatty acids — омега 3 тектес майлы қышқылдар |
near-total thyroidectomy — тотальды тиреоидэктамия |
|
Virus — вирус |
cancel cell — қатерлі ісік жасушасы |
necrotizing ulcerative gingivitis- некротикалық ойық жаралы гингивит |
hypertrophic cicatrix — гипертрофиялық тыртық |
|
Infusion — құю |
immune system — иммундық жүйе |
near-total thyroidectomy — тотальды тиреоидэктомия |
hyperparathyroid crisis — гиперпаратиреоидтық криз |
Бұл ретте бізге көпсыңарлы және сөз тіркесінен құралған терминдерді салыстырсақ болады. Мысалы, көпсыңарлы терминдер әр лексикалық бірліктің эквивалентін салаға сәйкес тауып, қазақ тілдің құралдары арқылы аударылады. Сонымен қатар термин сөз тіркестерін аудару кезінде біз түпнұсқа және аударма тілдің лексикасын ғана емес, аударылып жатқан тілдің медициналық жағдайы жайлы ақпараттар болу керек.
Мақалада медициналық терминдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудағы когнитивті ерекшеліктеріне талдау жасап, олардың себептерін түсіндірмекпіз. Зерттелінетін материалдардың түпнұсқасы “National Geographic” журналынан, ал аудармасы “National Geographic Қазақстан” журналынан алынды.
Дәстүрлі медицинада атаулары бар болғанымен, халық арасында қолданылатын ауру аттары арқылы аударылған сөздерді келесі мысалдарда көрсетілген.
Кесте 2
Аурулардың аттары
|
Ағылшын тілінде |
Дәстүрлі медицинадағы атауы |
Халық арасындағы атауы |
|
cholera |
холера |
тырысқақ |
|
hepatitis A |
Боткин ауруы, гепатит А |
сары ауру |
|
appendicitis |
аппендицит |
соқыр ішек |
|
asthma |
астма |
деміпке |
Apps and sensors can enable a phone to take electrocardiograms to check for dangerous arrhythmias; software and a microphone can equip it to “listen” to a cough and diagnose pneumonia. To improve treatment of hypertension—a leading risk factor associated with early death—sensors now in development would take continuous blood pressurereadings (no cuff needed).
Микрофонның көмегімен жөтелді «тыңдауға» бағдарланған жасақтама арқылы өкпенің қабынуын да анықтауға болады.Уақытынан бұрын өлімге әкеп соқтыратын ең басты қауіп көзі болып табылатын жоғарғы қан қысымын емдеуді жақсарту үшін қазір жасалып жатқан сенсорлар қан қысымын үздіксіз өлшеуден өткізіп отыратын болады (ешқандай манжеттің керегі жоқ).
Пневмония және гипертония терминдері қазақ тілде де қолданатыныа қарамастан, аудармашы бұл ауруларға дәстүрлі медициналық терминдерді қолданбай, дефиниция беру арқылы аударды. Мысалы, пневманияны халық арасында көбінесе терминмен емес, өкпенің қабынуы деп атайтындықтан аударманың бұл тәсілін қолданды.
He thinks his lifestyle adjustments forestalled the problem.
Оның ойынша өмір салтындағы өзгерістер проблеманың ұшықтырмай келген.
Scientists at the Broad Institute in Cambridge, Massachusetts, recently unveiled a personal risk scorecard of sorts—algorithms that calculate the odds you’ll develop five serious, common ailments:heart disease, breast cancer, type 2 diabetes, inflammatory bowel disease, and atrial fibrillation.
Бұл бес ауыр әрі жалпыға ортақ кесел — жүрек ауруы, омырау қатерлі ісігі, 2-типтегі қант диабеті, ішек қабынуы мен жүрек фибрилляцияның (Atrial fibrillation) пайда болу ықтималдығын есептейтін алгоритм.
Бұл сөйлемдердің түпнұсқа мен аударма тілдеріндегі айырмашылықтарды байқай аламыз. Бұл ағылшын тіліндегі ауру аттары, медициналық процедураларға қатысты лексикалық бірліктердің қазақ тілде эквиваленттері бар болғанын көрсетеді.
The scientists reproduced the winning lymphocytes by the billions and infused them into Perkins, along with a checkpoint inhibitor, pembrolizumab.
Ғалымдар «жеңімпаз» лимфоциттерді миллиардтап өндіріп, оларды бақылау нүктелерініңингибиторы, сондай-ақ пембролизумабпен бірге Перкинске енгізді.
In some comparisons, digital tools produced more accurate analyses than did human pathologists, dermatologists, or radiologists.
Кей салыстырулар мұндай сандық құралдар патолог, дерматолог пен радиолог мамандарына қарағанда сараптама нәтижесін нақтырақ бергенін көрсеткен.
The diseases include old ones like cholera and flu, plus new ones like AIDS, Ebola, and Marburg.
Олардың арасында тырысқақ пен тұмау секілді ертеден келе жатқандары да, СПИД, Эбола, Марбург секілді жаңа түрлері де бар. Бұл ретте дәрі-дәрмектердің атаулары мен дәрігерлердің аттары өзгертілмей, тек транлитерация және транскрипт аударма тәсілдері арқылы жасалды. ал СПИД аббревиатура ретінде қолданып және термин-сөз тіркесі болғандықтан қазақша эквиваленті берілді.
The work also offers prospects—tantalizing or unnerving, depending on your point of view—for altering genes in embryos and eliminating inherited diseases.
Бұл жұмыс эмбриондағы гендерді өзгерту мен тұқым қуалайтын ауруларды жою мүмкіндігі секілді басқа да перспективаларды ұсынады.
Аударма саласында тек тіл, салт-дәстүр, тарих, тұрмыс тіршілік ғана емес, сонымен қатар екі халықтың әлемнің тілдік бейнесіне, яғни когнитивті процесстеріне назар аударуы қажет. Мысалы жоғарыда inherited diseases сөзітұқым қуалайтын аурулардеп аударылды. Егер біз inherited деген сөздің нақты эквивалентімен аударсақ, мұрагерлік аурулар деп аударылатын еді. Дегенмен қазақ тілде бұл тұқым қуалайтын аурулар деген аударма берілді. Себебі ұлыбритания монархиялық мемлекет және билік мұрагерлік жолмен беріледі. Ал қазақтардың санасында “тұқым” концепті үлкен рөл атқарады. Себебі әке текті есімдерде бұл концепт кездеседі (ата, ауыл-аймақ, айнала, қарындас, тұқым, жұрағат, сүйек, туысқан, ата-баба, тайпа, ел ағасы; ел кicici, жұрт, шаңырақ, үлкен үй, отау). [5]
Сонымен, жоғарыда медициналық терминдердің түпнұсқасы мен аудармасы берілді, біз олардың айырмашылықтры мен ұқсастықтарын анықтап, оларды аудару кезіндегі когнитивті процесстерді зерттедік. Бұл зерттеулердің нәтижесінде медициналық терминдер универсалды болғанымен, халықтың тұрмыс-тіршілігі, мәдениеті, тарихы әлемді тану процессіне өз үлесін қосатынын, ағылшын тілі мен қазақ тіліндегі ерекшеліктерді анықтадық. Қорытындылай келе, мақалада қолданылған мәтіндер медициналық терминдерді аудару кезінде когнитивті эквиваленттікке жету мәселелерін анықтауға арқау болды. Сонымен қатар, бұл эквиваленттерді аудару жолдары мен бұл мәселелердің түп тамырын анықтауға үлкен септігін тигізді және бұл мақаладан болашақ аудармашыларға когнитивті лингвистика мен оның терминдермен байланысы жайлы мағлұматтарды алуға болады.
Әдебиет:
- Лузина Л. Г. Язык и национальная идентичность// Языкознание -М.: ИНИОН РАН, 2005. -80 с.
- Holmes, J. S. Translated! Papers on Literary Translation and Translation Studies. — Amsterdam: Rodopi, 1988. — 96 p
- Фёдоров А. В. Основы общей теории перевода (Лингвистический очерк). — М.: Издательство Высш. шк., 1986.- 100 с
- Лейчик В. М. Проблемы отечественного терминоведения в конце XX века // Вопросы филологии. 2000. № 2
- http://www.zkoipk.kz/qz/smartconf2018/6-section/4348-conf.html
