Бұл мақалада өндірістің инновациясын зерттеумен айналысқан отандық ғалымдардың еңбектері сараланды. Инновациялық даму ел экономикасына оның ішінде өндіріске тікелей қатыстығы талданды. Сонымен қатар, ғалымдардың ғылыми еңбектерін сараптау арқылы, Қазақстандағы өндірістің инновациялық дамуының негізгі зерттелу бағыттары айқындалды.
Түйін сөздер: өндіріс, инновация, өндіріс факторлары, жаңа өнім, технология.
В данной статье проанализированы труды казахских ученых, занимающихся исследованием инноваций производства. Было проанализировано прямое отношение инновационного развития к экономике страны, в том числе к производству. Кроме того, проанализировав научные труды ученых, были определены основные направления исследования инновационного развития производства в Казахстане.
Ключевые слова: производство, инновации, факторы производства, новая продукция, технология.
Инновацияны тар көлемде жүргізуді жақтаушылар тек ғылыми-техникалық аспектіні, яғни жаңа технологияны пайдаланып жаңа өнімді өндіруді есептейді.
Өндipic фaктopлapының «жaңa кoмбинaциялapын» жүpгiзy бapыcындa, oл иннoвaцияғa aлып кeлeдi. Өндipic фaктopлapының «жaңa кoмбинaциялapы» кeлeciлep:
– жaңa өнiмдi шығapy, дaйындay;
– өндipicтe жaңa тexнoлoгиялapды қoлдaнy;
– жaңa өндipicтi ұйымдacтыpyды қoлдaнy;
– жaңa тұтынy нapықтapын aшy;
– жaңapecypcтap көздepi мeн түpлepiн aшy.
Texнoлoгиялық иннoвaцияның мaқcaты өнiм caпacын жoғapылaтy eceбiнeн бәceкeлecтiк көтepy, өзiндiк құнды төмeндeтy жәнe шығapылaтын өнiм accopтимeнтi мeн нaмeнклaтypacын кeңeйтy бoлып тaбылaды.
Соныменен технологиялық инновация салалар мен өндірістерде жаңа өнімдер шығару, жаңа технологиялар мен материалдар меңгеру жабдықтарды модернизациялау, өндірістік желілерді қайта құру және қоршаған ортаны қорғау бағдарламаларын іске асыру.
Өндірістерде жаңа өнімдер құру өнеркәсіп нарыққа кеңейеді, тұтынушыларын көбейтеді, сонымен қатар өнеркәсіптің бәсекелестігі мен табысы жоғарлайды.
Жаңа технологияны меңгеру өнеркәсіптің шикізатты және электроэнергияны үнемдейді, өнімділік жоғарлайды, жұмыс жағдай жақсарады және қоршаған ортаны қорғайды. Технологиялық инновация өнеркәсіптің табысын, сонымен қатар бәсекелік қаблеттілігін жоғарлатады.
Өнеркәсіптік инновация өндіріс құрлымын өзгерту негізінде өніріс күшін жоғарлатуға бағытталған. Экономикалық инновация өнеркәсіптің іс-әрекетін жоспарлау әдісін өзгерту. Әлеуметтік инновация әлеуметтік қамтамассыз ету, еңбектің жағдайын жақсарт. Бұл инновациялар өнеркәсіпте психологиялық климатты және жұмысшылар арасындағы қарым қатынасты немесе бөлімдер арасындағы қатынасты жақсартады. Басқару инновациясы ұйым құрлымын және еңбекті басқаруды жақсарту мақсатында қызмет атқарады. Басқару инновациясына басқарудың жаңа әдістерін жасау, оның орындалуын қадағалау, құжаттар мен ақпаратты жаңа әдістермен өңдеу.
Инновациялар өндірістің жаңа технологиясына, ұйымдастыру мен басқарудың жаңа әдісіне негізделген. Олар өндіріс шығындарының көлемі мен құрылымына әсер етеді, еңбек өнімділігі, тиімділік дәрежесі және экологиялығын өсіруге алып келеді.
Инновациялық қызмет, бұл тәжірибеде инновацияны ендіру үшін жасалынған және іске асыруға бағытталған, қоғамдық өндірістің болашаққа дамуын алдын ала анықтаушы, қызметтің жүйелі түрі. Инновациялық қызметтің қызметі өзгеріс ендіру қызметі болып табылады, ал мақсаты жаңа идеяның пайда болу үшін жағдай жасау, инновацияны құру.
Инновациялық үрдіс ғылыми әзірлемелер, ұйымдастырушылық экономикалық, техникалық немесе технологиялық идеялардың, өндірістің тиімділігін асыруға бағытталған жаңа технологияға әрдайым және үздіксіз түрде ағымдағы айналуын бейнелейді [1].
Үрдістік инновациялар өндірістің жаңа технологиясына, ұйымдастыру мен басқарудың жаңа әдісіне негізделген. Олар өндіріс шығындарының көлемі мен құрылымына әсер етеді, еңбек өнімділігі, тиімділік дәрежесі және экологиялығын өсіруге алып келеді.
АӨК-де инновациялық қызметті дамыту өз алдына инновациялық үрдістің тиімді құрылымын жасаудың, өндіріс пен ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеудің аймақтық жағдайға бейімделуі болып табылады.
Егер инновациялық цикл нарықтық негізде нақты субъекттің идеясын қолдану кезеңімен аяқталса, онда өмірлік цикл, өндірісте жаңашылдықты ендіру кезінен басталып, оның толық қолданылуымен аяқталады. Сонда да, П.Завлин инновацияның өмірлік циклына иновацияны құру, оны қолдану, тарату және оны қолдануды тоқтату кезеңдерін жатқызады.
Ауыл шаруашылық өнеркәсіптік кешенге тиісті инновациялық үрдіс қажетті сапалы өнімді алуға, оның жоғалуын қысқартуға және өндірістің тиімділігін арттыруға бағытталған ғылыми әзірлемелердің, ұйымдастырушылық-экономикалық, техникалық немесе технологиялық идеялардың жаңа технологияға үздіксіз айналу ағымы болып табылады. Оның негізгі қатысушылары ауыл шаруашылық, ғылыми және оқу ұйымдары, ауыл шаруашылық өндірісін басқару ұйымдары, агросервис ұйымдары, сонымен қатар, тікелей ауыл шаруашылық тауарөндірушілері болып табылады [2].
«Қазақстан -2050» қалыптасқан мемлекеттік саяси бағыты» стратегиясында мейлінше нақты инновациялық дамыту ұсынылған [3].
Аймақ өнеркәсібін инновациялық дамуы циклдық сипатқа және келесі тізбекті құрылымдық элементтерге ие: фундаменталды зерттеулер; қолданбалы зерттеулер; технологиялық және тәжірибелік-құрастырушылық әзірлемелер; тәжірибелік және эксперименталды өндіріс; сынақтан өткізу және игеру; сериялық өндіріс; маркетинг және инновациялық өнімді сату.
Инновацияны жіктеудің әзірлемесі негізіне келесі қағидалар қойылуы мүмкін:
– жіктеу белгілерінің кешенділігі және жан-жақтылығы;
– алынған белгілердің сапалы және сандық сипаттама беру мүмкіндігі және шектелуі;
– жіктеу белгілерінің ғылыми және тәжірибелік мәні;
– инновациялық үрдістің едәуір мәнді және маңызды жақтарының бейнеленуі.
Қазақстан Республикасында инновацияның барлық түрлері бойынша кәсіпорындардың инновациялық белсенділік деңгейі 2018 жылы 10,6, 2017 жылы 9,6, 2016 жылы 9,3, 2015 жылы 8,1, 2014 жылы 8,1, 2013 жылы 8,0 ді құраған, 2018 жылды 2013 жылмен салыстырғанда кәсіпорындардың инновациялық белсенділік деңгейі 132,5 % құрап 32 пайызға жоғарлағанын байқаймыз.
Мемлекетте иннова циялық өнімдер (тауарлар, көрсетілетін қызметтер) көлемі 2018 жылы 1 179 150,2 млн. тенге өнімі өндіріліп 2013 жылмен салыстырғанда 2 есеге артқан [4].
Қазіргі кездегі экономикалық әдебиеттерде инновацияны жіктеуге әртүрлі жанасулар ұсынылған, олар жіктеу белгілерінің санына қарай, және топ пен ішкі топтарға бөлінуіне қарай бір-бірінен өзгешелігі бар. Белгілердің кейбір бөлігі құбылысты бір жақтама бейнелесе, жеке кейбіреулері мәні төмен екінші деңгейдегі немесе сол құбылыстың негізгі мәніне байланысты емес жағынан көрініс табады.
Кәсіпорындағы инновацияны кәсіпорынның дамуына мүмкіндік беретін ұйымдастырушы ретінде жіктеуге болады деп санайды: техникалық өндірісті дамытумен байланысты; өнімділік (тауарлық — өнімнің әртүрлігі, сапа); материалға, басқару әдісіне, адам факторындағы инновация; маркетингтік; әлеуметтік тұтынушы үшін пайдалылықты сипаттаушы; кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын жақсарту бойынша ұйымдастырушылық-экономикалық және қаржылық. Мәні бойынша бұл жерде жіктеу белгілері жоқ, инновациялық қызметтің тек негізгі салалары көрсетілген.
Технополистер бұл ғылыми-техникалық орталықтар, университеттер өнеркәсіптермен тығыз байланыста жаңа технологияларды дамыту үшін немесе жаңа үддемелі өнімдерді өндіру үшін құрылған ғылыми-өнеркәсіптік кешен. Сонымен қатар, технополисте маңызды іргелі зерттеулер — атап айтқанда академиялық саланы дамыту технополистің ғылыми-зерттеу кешенінің негізі болады.
Әдебиеттер:
- Сабден Оразалы. Инновационная экономика. Монография — Алматы, ИД «Эксклюзив», 2008. -492с.
- Abyllkasymov Yerbossyn, Myrzaliyev Borash. Prospects of agricultural management on the basis of creation of the Kazakhstan innovative venture system in agroindustrial complex. Life Science Journal 2014;11(4), рр:433–437.
- Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2020–2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. http://dep-strateg.miid.gov.kz/en/node/40265
- https://stat.gov.kz/, https://old.stat.gov.kz/ Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі. Статистика комитеті
