Мақалада автор кәмелетке толмаған қылмыс құрбандары туралы, қылмыс құрбанына айналу себептері туралы, оның ішінде интернеттің әсері туралы, қылмыс құрбандарының сипаттамасы туралы мәселелерді қарастырады.
Түйін сөздер: жасөспірімдер, кәмелетке толмағандар, кәмелетке толмаған қылмыс құрбандары, зорлық-зомбылық қылмыстары, құрбан.
В статье автор рассматривает вопросы о несовершеннолетних жертвах преступлений, о причинах становления жертвой преступления, в том числе о влиянии интернета, о характеристиках жертв преступлений.
Ключевые слова: подростки, несовершеннолетние, несовершеннолетние жертвы преступлений, насильственные преступлений, жертва.
Бүкіл әлемдегі балаларға қатысты зорлық-зомбылық күрделі мәселеге айналды: миллиондаған балалар физикалық және жыныстық зорлық-зомбылықтың құрбаны болады және көбінесе осы зұлымдық салдарынан зардап шегеді. Өкінішке орай, Қазақстан бұл тұрғыда басқа елдерден артта қалып отырған жоқ. Біздің мемлекет балалардың құқықтарын қорғауға қатысты көптеген халықаралық шарттар мен конвенцияларға қосылды, бірқатар ұлттық құқықтық актілер қабылданды, сондай-ақ балалардың құқықтарын қорғаудың үш деңгейлі жүйесі жұмыс істейді.
Бірақ, осының бәріне қарамастан, біздің балаларымыз шын мәнінде қорғалмаған.
2017 жылы кәмелетке толмағандарға қатысты жасалған қылмыстық құқық бұзушылықтар саны 29,3 % — ға азайған (2014 қарсы 2605), алайда аса ауыр қылмыстар саны 11,2 % — ға және ауыр қылмыстар 4,7 % — ға артқан.
Аталған деректер кәмелетке толмағандардың құқықтары әлі де бұрынғысынша бұзылатындығын куәландырады.
Көптеген қылмыс құрбандары — балалар үйден немесе балалар мекемелерінен шығып кетеді де, қатыгездікке, зорлық-зомбылыққа, ұрлыққа бейімділік таныта отырып, бейәлеуметтік мінез-құлыққа тартылады, алкоголь немесе есірткі қолданады.
Кәмелетке толмағандар құрбандары болып табылатын қылмыстардың құрылымында меншікке, жеке тұлғаға, қоғамдық тәртіпке, халықтың денсаулығы мен имандылыққа қарсы қылмыстар басым.
2017 жылы бала өлтіру 44,4 % — ға (27-ден 39-ға дейін) өскені байқалады. 39 кісі өлтірудің 22-ін жақын туыстары (анасы, әкесі, әжесі, атасы, ағасы) жасаған. Мұндай кісі өлтіру тәсілдері мен әдістері, негізінен өртеу, тұншықтыру және суық қаруды қолдану арқылы ерекшеленеді.
Мысалы, Солтүстік Қазақстан Облысында, Мамлют ауданының Дубровное ауылында 06.11.2017 жылы Л. П. Русалеева мас күйінде өзінің немересін тұрғын үйдің жылыту пешінде өртеп жіберген. Сотталушы Л. П. Русалееваның берген жауаптарынан жылыту пешіне орналастырғаннан кейін бала жылай бастаған, алайда ол от жағатын бөліктен шығып, есікті жауып кетіп қалған, бұл балаға қатысты қатыгездік, жамандық, садизм белгілерін көрсетеді.
Сондай-ақ, 30.03.2017 жылы Жамбыл облысында 1985 жылы туған А. Д. Әбілхасимова өзінің 2010 жылы туған ұлын сандыққа жауып, басқа бөлмеге кетіп қалған. Нәтижесінде бала ауа жетіспеуінен көз жұмған.
2017 жылы кәмелетке толмағандарға қатысты жасалған мынадай қылмыстар айтарлықтай өскен: денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (106-б.) 51,4 %; зорлау (120-б.) 123-тен 130-ға 5,7 % — ға; жыныстық сипаттағы күш қолдану әрекеттері (121-Б.) 10,7 % — ға; қарақшылық (192-б.) 7-ден 14-ке 100 % — ға дейін; азаптау (110-б.) 2-ден 3-ке 50 % — ға дейін.
Ал 2018 жылдың 3 айында денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (106-бап) 55,6 %; қорқытып алу (194-бап) 8-ден 14-ке 75 %; бұзақылық (293-бап) 27-ден 39-ке 44,4 % — ға дейін өскен.
Аталған статистика қоғамның кәмелетке толмағандардың психикасына және адамгершілік бейнесіне, сондай-ақ олардың денсаулығына орны толмас зиян келтіретін аса қауіпті құбылыстары туралы куәландырады.
Сонымен қатар, 2017 жылы кәмелетке толмағандарға қатысты жасалған 5728 қылмыстық құқық бұзушылықтардың 586-ы кәмелетке толмағандар жасаған. Балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың салдары балалардың бір-біріне қатысты қатыгездікке ұшырайды [1].
Мысалы, Тараз қаласында 17.11.2017 жылы 7 сынып оқушысы төртінші сынып оқушысын зорлап, өлтірген. Қылмыс кезінде оқушы 14 жасқа толмаған. Адам өлтіру кезінде оқушылар қатты мас күйінде болған.
Кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылығына қарсы қылмыстарға қарсы күрестің халықаралық практикасын зерделеу мұндай қылмыстары үшін сотталған адамдардың барлық елдерінде өмір бойы немесе қауіпті деп танылған жағдайда кейіннен мамандандырылған медициналық мекемелерде ұстау арқылы белгілі бір мерзімге оқшаулайды деп көрсетті. Жекелеген мемлекеттерде осындай қылмыстарды жасағаны үшін өлім жазасы көзделген (Оңтүстік Корея, Иран, Ирак, Сауд Арабиясы, Қытай, сондай-ақ Таяу Шығыстың басқа да елдері).
Бұл ретте көптеген елдерде мерзімді өтеуден кейін дәрігерлер мен сот оның қоғам үшін қауіпті болуын тоқтатқанын шешкенше адам бостандыққа шыға алмайды. Францияда тағы бір балама — электрондық білезікті алып жүру рұқсат етіледі. Сонымен қатар АҚШ пен Польшада педофилдердің химиялық кастрациясы міндетті болып табылады, басқа еуропалық елдерде — ерікті.
Қазіргі уақытта жыныстық қылмыстардың дәрі-дәрмектік алдын алу АҚШ-тың көптеген штаттарында (Калифорния, Флорида, Джорджия, Техас, Луизиана, Монтана), Канадада, Израильде және бірқатар еуропалық мемлекеттерде (Ұлыбритания, Франция, Германия, Дания, Швеция, Польша, Норвегия) қолданылады. Мысалы, зорлаушыларға хирургиялық кастрация жасайтын Чехияда 2000 жылдан 2009 жылға дейін ерікті негізде 300 сотталушы кастрацияланған.
Осылайша, әлемнің барлық елдерінде кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылығына қарсы қылмыстары үшін баламасыз санкция — бас бостандығынан айыру көзделген.
Статистикалық мәліметтерге сәйкес 2017 жылы 2016 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда осындай құқық бұзушылықтар 20,2 % — ға (851-ден 679-ға дейін) төмендеген. Бұл ретте зорлаудың, сексуалдық сипаттағы күш қолдану әрекеттерінің тіркелген жағдайларының саны 5,7 %- ға (123-ден 130-ға дейін) — 10,7 % — ға (112-ден 124-ке дейін) өскен.
Бүгінгі күні осы санаттағы құқық бұзушылықтарды формальды түрде екі топқа бөлуге болады — бұл күш қолданып (қылмыстық кодекстің 120, 121 — баптары — зорлау, Сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттері) және күш қолданбай (122, 124 — баптары — он алты жасқа толмаған адаммен жыныстық қатынас немесе сексуалдық сипаттағы өзге де әрекеттер жасау және жас балаларды азғындық жолға түсіру).
Жалпы алғанда 62,5 % (2013 ж. — 47 %, 2014 ж. — 52 %, 2015 ж. — 58 %, 2016ж.-72,3 %) кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылығына тіркелген қол сұғушылықтар Қылмыстық кодекстің 122 және 124-баптарында көзделген зорлықтық емес қылмыстарға тиесілі.
Сонымен қатар, аталған қылмыстардың саны туралы ресми статистикалық деректер істің нақты жағдайын көрсетпеуі мүмкін, өйткені кәмелетке толмағандарға қатысты жыныстық қылмыстардың латенттік дәрежесі жоғары.
Психологиялық тұрғыдан қалыптаспаған балалар қорқынышқа, ұялуға бейім және болған жағдайға объективті баға бере алмайды.
Көбінесе бұл мына жағдайлармен байланысты: кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылығына қол сұғатын қылмыстардың едәуір бөлігін ата-аналар, қорғаншылар, туыстар және басқа да жақын адамдар өзінің жасы мен ақылына байланысты өз құқықтарын қорғай алмайтын жас балаларға қатысты жасайды [2, с 147–149].
Зерттеу ең алдымен зорлық-зомбылық қаупіне ересектердің тарапынан осындай бақылауы жоқ, сәтсіз және толық емес отбасылардың балалары ұшырағанын көрсетті.
Соңғы уақытта маскүнемдік пен нашақорлықпен еріп жүретін қатыгездік пен зорлық-зомбылық қалыпты мінез-құлыққа айналатын және бір ұрпақтан екіншісіне берілетін көптеген отбасылардың белгілі бір өмір салты байқалады. Отбасылық қолайсыздық осындай отбасылық ортада баланың жеке басының қалыпты адамгершілік қалыптасуына кедергі келтіріп қана қоймай, қылмыс жасауға ықпал ететін жағдайлардың бірі болып табылады.
Осы санаттағы қылмыстардың жартысына жуығы жазғы уақытта жасалады, яғни демалыс кезінде жасөспірімдер, әдетте, бос және өз еріктерінде. Осы кезеңде олар ата-аналарының, педагогтардың бақылауынан тыс болсады, бұл оларға қатысты зорлық-зомбылық, оның ішінде жыныстық сипаттағы қылмыстар жасау тәуекелдерін арттырады [3, с — 62,63].
Баланы тәрбиелеу бойынша міндеттерін орындамағаны үшін 2015 ж.-259 (оның 69-ы сотқа жіберілді), 2016 ж. — 79, 2017 ж. — 46, 2018 ж. 3 айында-33 құқық бұзушылық тіркелді, олардың ішінде 46 қылмыстық іс сотқа жолданды және 34 ата-ана қылмыстық жауапкершілікке тартылған.
Өз кезегінде 7 жастан 14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылығына қол сұғушылықтың себептері отбасындағы моральдық-психологиялық ахуал және оның экономикалық жағдайы болып табылады. 14–18 жастағы балаларға жыныстық тиіспеушілікке қол сұғатын қылмыстар жәбірленушіні әлеуметтік желілерде қылмыскермен таныстыру фактілерінің артуымен (14–18 жастағы жас аралығындағы 0 % — дан 11 % — ға дейін), сондай-ақ құрбанның виктимдік мінез-құлқымен (адамның өзіне қатысты қылмыс жасауға мүмкіндік беретін мінез-құлқына бейімділігі) белгіленеді. Бұл қылмыстарды бұрын олармен таныс болған ер адамдар жасаған.
Зорлық-зомбылықсыз қылмыстар, атап айтқанда 16 жасқа толмаған адаммен жыныстық қатынас жасау бойынша жәбірленушілердің жасы негізінен 14-тен 16-ға дейін болып келеді.
Кәмелетке толмағандардың жыныстық өмірге мерзімінен бұрын кіруіне әсер ететін негізгі фактор халықтың белгілі бір бөлігінде адамгершілік идеалдардың төмендеуі, моральдық принциптердің төмендеуі болып табылады.
Он алты жасқа толмаған адаммен жыныстық қатынас жасаған немесе жыныстық сипаттағы өзге де іс-әрекеттер жасаған адамның іс-әрекеттері объективті жағынан жәбірленушінің жыныстық байланысқа ерікті түрде кірісуіне байланысты зорлық-зомбылық болып табылмайтынын атап өткен жөн. Бірқатар жағдайларда осы қылмыстың субъектілері кәмелетке толмағандардың өздері болады, олар жәбірленушімен өзара келісімі бойынша жыныстық қатынасқа түсіп кейіннен олардың кейбіреулері некеге тұруды жоспарлайды. Бұл ретте, әдетте, қылмыстың осы санаты бойынша қылмыстық қудалауға жәбірленушіге ата-аналары тарапынан қысым жасау, сондай-ақ жүктілік салдарынан бастамашылық етіледі.
Кейіннен, тәжірибе көрсеткендей, осы санаттағы қылмыстардың көпшілігі бойынша қылмыстық қудалау органдары ақталмайтын негіздер бойынша қысқарту туралы шешім қабылдайды.
Соңғы уақытта мұндай қылмыстарды таратуда интернет-ресурстар маңызды рөл атқарады. Әлеуметтік желілер педофилдердің қызметі үшін алаң болды.
Интерактивті желі арқылы ересек пайдаланушылармен хат алмасуға кіретін балаларға порнографиялық мазмұндағы фотосуреттер мен бейнероликтер жиі көрсетіледі. Кейде баланы азғыру интернет желісінде басталып, нақты өмірде кездесулермен аяқталады.
Осылайша, 29 сәуір 2016 жылы Қарағанды облысында жас балаларды азғырғаны үшін 10 жылға бас бостандығынан айырылған Ситников В. жазаланған. Ол «ВКонтакте» әлеуметтік желісі арқылы өзін медициналық қызметкер ретінде таныстырып, бопсалау арқылы балаларды өзінің жыныстық органдарының суреттерін жіберуге мәжбүрлеген.
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, балаларға қатысты жыныстық зорлық-зомбылықтың алдын алу бойынша тиімді шаралардың бірі интернетте тыйым салынған контентті анықтау және оған қол жеткізуді шектеу, сондай-ақ желіде педофилдердің іс-әрекеттерін анықтау және жолын кесу болып табылады.
Мәселен, 2013 жылы АҚШ-тың Федералдық Тергеу Бюросы екі апта ішінде бақылаудағы порносайттан 5,6 мыңнан астам педофилдерді анықтаған.
Өз кезегінде, қазақстандық ішкі істер органдары жедел әзірлемелердің қорытындысы бойынша педофилдерге қатысты сотқа дейінгі тергеуге бастамашылық жасамайды.
Педофилдерді және балалар порнографиясын таратушыларды анықтау үшін Интернет желісінің мүмкіндіктері де пайдаланылмайды.
Аталған қылмыстарды жасауға ықпал ететін негізгі факторлар алкоголь (жыл сайын мұндай қылмыстардың 45 %-ы алкогольдік мас күйінде жасалады) және кәмелетке толмаған құрбандар тәрбиеленген отбасылардың төмен әлеуметтік мәртебесі (ата-анасы ажырасқан немесе қайтыс болған, материалдық мәселелерді шешумен жұмыспен қамтылуына байланысты балаларды тәрбиелеумен айналыспайтын және т. б. қолайсыз отбасылар) болып табылады.
Қорытындылай келе, қазақстандық ішкі істер органдарына да АҚШ полициясының тәжірибесін алған пайдалы болар еді, оның кәмелетке толмағандарға қатысты зорлық-зомбылық қылмыстарының алдын алу жөніндегі жұмысы толыққанды ақпараттық қамтамасыз етуге негізделген.
Осындай тәжірибені ескере отырып, профилактикалық сипаттағы материалдарды баспа, теледидар және электрондық БАҚ-тарда орналастыруды, ішкі істер органдарының интернетсайттары шеңберінде өздері қызмет көрсететін аумақта тұратын азаматтармен тікелей онлайн-қатынас жасау мүмкіндігімен учаскелік полиция уәкілдерінің «электрондық парақшаларын» құруды және белсенді жұмыс жасауды пайдалы деп санаймыз. Көптеген жылдар бойы ақылы және ақысыз негізде құқықтық тәртіпті қорғау бойынша ерікті бірлестіктер табысты жұмыс істейтін Еуропалық Одақ елдерінің тәжірибесі де қызықты. Осындай бірлестіктер жұмысына студенттер мен жастар да тартылады. Мұндай әлеуметтік пайдалы қызмет оларға оң әлеуметтік мінез-құлық дағдыларын және қылмыс жасамауға үйретеді [4 с.26].
Полицияны шұғыл шақыру және бейнебақылау жүйелері де маңызды рөл атқарады. Құқықтық тәртіпті және зорлық-зомбылық қылмыстарын анықтауды, бақылауды қамтамасыз ету мақсатында ҚР-да бағдарлама қабылданған болатын, оған сәйкес мамандар "Қауіпсіз аула» бейнебақылау жүйесін әзірледі, алайда барлық елді мекендер мен қала аудандары онымен қамтылмаған. Мәселен, кейбір криминогендік аудандарда бейнебақылау орнатылмаған. Мысалы, Алматы қаласының Айнабұлақ-1 және 2 қауіпті шағын аудандарында бұл шаралар жүзеге асырылмаған. Көптеген елді мекендердің жергілікті билік орындары тәуліктің түнгі уақытында тиісті жарықтандырылуын қамтамасыз етуді тиісті түрде бақылауды жүзеге асырмайды, оның болмауы көптеген қылмыстардың жасалуына жағдай туғызады. Осылайша, қылмыстың өсуіне ықпал ететін осындай құбылыстарды жою қажеттігін айқындайды. Қылмыстылықтың алдын алудың, оның ішінде жасөспірімдерге қатысты зорлық-зомбылық қылмыстың алдын алудың тиімді әдісі бізге қалалар мен аудандардың аумақтық қылмыс карталарын құру және олардың негізінде жүріп-тұрудың неғұрлым қауіпсіз бағыттарын есептеу деп ойлаймыз. Бірқатар шет елдерде сол жерлерде жасалатын қылмыстардың картасымен ел бойынша қауіпсіз қозғалуға арналған осындай қосымшалар әзірленді және өзін жақсы көрсетті. Мұндай қосымшалар адамсыз жерлер мен жарықтандырылмаған көшелер туралы хабардар ете отырып, жолаушының ең қауіпсіз жүру бағытын таңдайды. Сондай-ақ, мұндай функцияға полиция мен жедел медициналық жәрдемге, тіпті онлайн режимінде автоматты түрде қоңырау шалып, шақыру кіреді. Қазір Қазақстан Республикасында pravstat.kz интернет платформасында орналасқан "қылмыстық құқық бұзушылықтар картасы» жобасы бар. Бұл жобаның мақсаты азаматтардың жекелеген аймақтардағы және жалпы елдегі қылмыстылық жағдайы туралы, криминалдық жағдай туралы хабардар ету болып табылады. Біздің ойымызша, бұл картаны электрондық анықтамалық навигатор сияқты танымал қосымшалармен біріктіру қажет. Адамдар өмірінің динамикалық өзгеріп отыратын жағдайларына қарай, қылмысты, оның себептерін бағалаудың жаңа өлшемдерін жасау, түрлі құбылыстар мен процестердің өзара байланыстарын анықтау, сондай-ақ қылмыскердің жеке басына көңіл бөлу қажет. Кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстардың алдын алудың қолданыстағы жүйесінің тиімділігін арттыру мақсатында құқық қорғау органдарының жұмысына жаңа технологияларды енгізу, учаскелік полиция инспекторларын, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі инспекторларды, патрульдік-бекет қызметкерлерін қайта даярлау қажет. Бұдан басқа, ішкі істер органдарының жұмыспен қамту орталықтарымен және денсаулық сақтау мекемелерімен тығыз жұмс істеулері қажет. Алайда, құқық қорғау органдарының алдын алу қызметінің бұл оң өзгерістері қылмыс деңгейінің төмендеуіне ықпал ететін болса да, бірақ халықтың өмір сүру сапасын жақсарту жөніндегі жалпы шаралар қатар жүзеге асырылмаса, толық тиімді және жеткілікті бола алмайды.
Әдебиет:
1. Анализ состояния преступности в отношении несовершеннолетних за 2017 год и 3 месяца 2018 года электронный ресурс: http://pravstat.prokuror.gov.kz
2. Д. В. Ривман. Криминальная виктимология — СПб.: Питер, 2002. — 304 с. — (Серия «Учебники для вузов»).
3. А. И. Савельев. Несовершеннолетние жертвы преступлений как объект виктимологического исследования. Психопедагогика в правоохранительных органах, 2012, № 1(48).
4. Бабик О. Н. Культурологические аспекты противодействия преступности // Вестник Крас7. нодарского университета МВД России, — 2016 — № 2 (32). — С. 26.
