Мақалада өнеркәсіптік кәсіпорындағы экологиялық менеджменттің мәні мен мазмұнытуралы зерттеу мәселесі қарастырылған.
Түйін сөздер: Өнеркәсіп, кәсіпорын, экология, менеджмент.
В статье рассматривается вопрос изучения о сущности и содержании экологического менеджмента на промышленном предприятии.
Ключеыве слова: промышленность, предприятие, экология, менеджмент.
Адамзат дамуының қазіргі кезеңінде экологиялық және әлеуметтік-экономикалық өсіп келе жатқан қысым қоршаған ортаны басқару мен қоршаған ортаны қорғаудың жалпы механизмінің өзгеруіне әкеледі. Маңызды өзгерістердің бірі — тұрақты даму принциптерін енгізу.
Осы мақсатта 1989 жылы ЮНЕП таза өндіріс бағдарламасын іске қосты, ол кейінірек ХХІ ғасырдың күн тәртібінде болды. Содан кейін, 1992 жылы Рио-де-Жанейрода өткен кездесуде ISO 14000 сериясының стандарттарын әзірлеу туралы шешім қабылданды. Стандарттардың үлгісі 1992 жылы жарияланған британдық BS 7750 стандарттары болды, қазір 500-ге жуық компания оларды жүзеге асыруға өз еріктерімен қатысуда. 1991 жылы Халықаралық стандарттау ұйымы Экологиялық стратегиялар тобын құрды. Кейін, 1993 жылы ISO/TS 207 экологиялық менеджмент жөніндегі техникалық комитет құрылды. Қазіргі уақытта Маргарет Керр ханым басқаратын ISO/TC 207 комитеті ISO 14000 экологиялық менеджмент стандарттарының сериясын әзірлеуде. ISO 14000 сериясындағы алғашқы стандарттар ресми түрде 1996 жылы қабылданды және жарияланды. ISO сериясы сапа менеджментінің халықаралық стандарттарын (TQM) белгілейтін бұрын шығарылған ISO 9000 сериясымен тығыз байланысты.
2001 жылдан бастап Қазақстан Республикасы басқарудың заманауи жүйелерін әзірлеу және енгізу саласындағы кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметін жандандыра бастады.
Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2004 жылғы 6 ақпандағы N 28 және 2006 жылғы 27 маусымдағы № 175 Қазақстандық кәсіпорындардың халықаралық стандарттарға жедел өтуі туралы жарлықтар қабылданды, олардың республикада іске асырылуы халықаралық стандарттарды енгізу үшін басқару саласында қажетті инфрақұрылымдық, нормативтік-әдістемелік негіз жасайды. Менеджмент жүйесінің халықаралық стандарттары Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарттары ретінде қабылданды: ISO 9000 сериясы, ISO 14000 сериялы экологиялық стандарттары және т. б. [1].
Осы үрдіске назар аудара отырып, экономикалық менеджмент қажеттілігі сапа менеджментіне қарағанда әлдеқайда жоғары деп айтуға болмайды. Бұл өнімнің сапасы қаншалықты маңызды болса да, әдетте, екі жаққа да әсер етеді: өндірушіге (жеткізуші) және тұтынушыға. Қоршаған ортаның сапасы біздің ғаламшарымызда тұратындардың барлығына әсер етеді, өйткені шығарындылар, ағындар шекараны білмейді, сондықтан бір жерде ластану басқа аумаққа әсер етуі мүмкін. Осылайша, қоршаған орта есебінен «сапалы» өнім шығару азғындық болып табылады.
Бүгінгі таңда көптеген зерттеушілер экологиялық менеджментті зерттеп жатыр. Халықаралық стандарттардың ережелеріне сүйене отырып, кәсіпорындарда экологиялық менеджментті заманауи ендірудің және қолданудың әдістемелік негіздері мен практикалық мәселелерін қамтыған көптеген оқу-әдістемелік құралдар шығарылды, отандық өнеркәсіпте қолдану ерекшеліктері мен проблемалары ұлттық заңнама мен нұсқаулық-әдістемелік құжаттардың талаптарын ескере отырып көрсетілген. Экологиялық менеджменттің механизмдері мен принциптерін зерттеуді С. Ю. Дайман, И. Аронов, Е. А. Жидко, Л. А. Мочалова, Н. Пахомова, К. Рихтер, С. В. Дохолян сияқты авторлар жүргізген. Студенттерге арналған оқулықтардан басқа, экологиялық менеджмент, оны кәсіпорында қалай ұйымдастыруға болатындығы және қызметкерлерге түсінікті түсіндіруге қатысты көптеген материалдар жарық көрді. И. Аронов, С. П. Корнилов, И. Х. Никитина, Е. А. Жидко, Л.И, Мухортова, Т. А. Трифонова, Н. Пахомова және тағы басқа зерттеушілер экологиялық менеджмент бойынша практикалық оқу құралдарымен жұмыс жасады.
Бұл бағыттағы жұмыстардың көптігіне қарамастан, зерттелген әдебиеттерді талдау оның зерттеулері толық емес деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді, бұл осы саланың жақында қалыптасуы мен жаңашылдығын көрсетеді. Қазірдің өзінде бар материалдарды мұқият зерттеу көптеген ғалымдардың экологиялық менеджмент мәні мен оны кәсіпорындарда іске асыруы туралы көзқарастары бірдей екенін көрсетеді, бірақ оған қарамастан, көптеген адамдар бұл тұжырымдаманы мүлдем басқаша түсіндіреді.
Экологиялық менеджмент — экологиялық саясатты жасау, іске асыру, енгізу және экологиялық аспектілерді басқару үшін пайдаланылатын ұйымның басқару жүйесінің бөлігі [2].
«Экологиялық менеджмент» ұғымы алғаш рет 1992 жылы Британдық BS 7750 стандартында нақты анықталған және нақтыланған. Менеджментте жаңа бағыт пайда болды. Осы стандарттарда енгізілген қағидаттар бүкіл әлемге ұсынған ISO 14000 стандарттарының қатарына аударылды.
Экологиялық менеджмент осы стандарттар сериясының негізгі қағидаты — Деминг цикліне негізделген үздіксіз үнемі жетілдіру.
Экологиялық менеджмент барлық іс-шараларды және стратегиялар мен бәсекеге қабілеттілікке қатысты мәселелерді қамтиды. Ұйымның осы стандартты сәтті жүзеге асырғаны, мүдделі тараптардың экологиялық менеджменттің тиісті жүйесіне ие екендігіне көздері жеткізіледі [3].
Экологиялық менеджмент туралы көптеген идеялар бар. «Экология — тірі организмдер мен қоршаған орта арасындағы қатынастар туралы ғылым» деген көзқарас «экологиялық менеджмент» ұғымдары тұрғысынан тірі организмдерге әсер ететін барлық нәрсе ретінде түсінуге болады. Осылайша, кәсіпорынның кез-келген әрекетін қоршаған ортаға тигізетін әсеріне, теріс немесе жағымды болуына қарамастан, «экологиялық» деп сипаттауға болады. Бұл жағдайда қоршаған ортаның сапасын сақтауға ықпал ететін іс-шаралар мен оның деградациясына әкелетін іс-әрекеттерді ажырата білу қажет.
Бірлескен өндірістік қызмет жоспарлауды, үйлестіруді және бақылауды қажет ететіндігіне негізделген, яғни менеджмент және қазіргі заманғы жағдайлар тиімді қызметті жүзеге асыруда басқарудың үлкен рөлін мойындайды, жалпы өндірістік қызмет туралы емес, қоршаған ортаға зиян келтіретін немесе табиғатты қорғаушы болуы мүмкін кәсіпорындарды басқару туралы айту керек.
Біріншісі тартылған табиғи ресурстарды көбейту арқылы өндірісті ұлғайтуға, екіншісі экономикалық мақсаттарға ғана емес, сонымен бірге табиғи ортаның сапасын сақтауға да назар аударады. Екінші түрі — ол экологиялық, өйткені оның экологиялық аспектісі бар [4].
Бұдан әрі «басқару» және «менеджмент» ұғымдарын өзара байланыстыру қажет. Қазіргі уақытта олар бірдей қолданылады және бұл негіздердің негізі осы ұғымдардың мәні болып табылады. Қазіргі экономикалық сөздік «басқару» сөзін субъектілердің, органдардың адамдарға және шаруашылық объектілеріне қасақана мақсатты әсер ету ретінде қарастырады, олардың әрекеттерін бағыттау және қажетті нәтижелерге қол жеткізу мақсатында жүзеге асырылады.
Менеджментті нарықтық экономика жағдайында жұмыс істейтін және кәсіби дайындалған мамандар жүзеге асыратын кәсіпорын аясында белгілі бір нәтижеге тиімді қол жеткізуге бағдарланған басқару түрі ретінде қарастырған жөн. Сонымен қатар, басқару объектісі осы кәсіпорында жұмыс істейтін адамдар болып табылады [5].
Сурет 1. Басқару құрал түрлері. Ескерту — әдебиеттер көздерін талдау негізінде автормен құрастырылған [2]
Менеджмент басқарудан қазіргі кездегі әсер етудің үш құралын қолдану деңгейімен ерекшеленеді: иерархия, мәдениет және нарық (сурет 1). Иерархия-мәжбүрлеу арқылы жоғарыдан объектіге қысым жасау арқылы көрінеді. Мәдениет — бұл қоғам, ұйым мойындаған құндылықтар, әлеуметтік нормалар, мінез-құлық үлгілері, адамды басқаша емес, осылай істеуге мәжбүр етеді. Нарық дегеніміз — экономикалық тауарларды сатып алу-сату, сатушы мен сатып алушының тең мүдделері мен жеке меншіктің үстемдігіне негізделген тең қатынастардың көлденең желісі. Егер иерархияға артықшылық берілсе, онда ол басқару туралы, егер нарықтық құралдар қолданылса, онда ол менеджмент туралы болады. Мәдениет — бұл ең инерциялық және тиімді әсер ету құралы.
Оқулық авторларының арасында экологиялық менеджмент (ЭМ) анықтамасына әр түрлі көзқарастар берілген. Экологиялық менеджмент — табиғатты басқару. Экологиялық менеджмент — қоғамдық сана, мәдениет және қоғаммен байланыс саласындағы менеджмент. Кәсіпорынның экологиялық аспектілері, міндеттері мен қызметтері экологиялық менеджменттің қалыптасуы мен дамуы туралы айту керек, қоршаған ортаға әсерді басқару мәселелері ең ұтымды болып көрінеді [6].
1999 жылы Мемлекеттік Экологиялық сараптама «кәсіпорындарды экологиялық таза басқару» терминін енгізу қажеттілігі туралы шешім қабылдады, ол экологиялық менеджмент тұжырымдамасына жақын болып келеді.
Экологиялық менеджментті қалыптастыру осы жүйенің кәсіпорынның экологиялық саясатының бағыттары, мақсаттары мен міндеттеріне сәйкестігін растайтын функционалдық бақылаумен аяқталады. Біріншіден, технологиялық және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелері қадағаланады. Осыған байланысты мониторинг пен экологиялық аудит экологиялық менеджменттің негізгі элементтері ретінде анықталуы мүмкін.
Мониторинг экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін кәсіпорынның экологиялық параметрлерінің нормативтік құқықтық актілердің талаптарына сәйкестігін бағалау үшін ақпарат беруі керек. Мониторингтің негізгі міндеттері: қоршаған орта объектілерінің сапасын бақылау, ластану көздерін анықтау, табиғи объектілерге зиянды ластаушы заттардың шығарындылары (төгінділері) динамикасы, оларды болжау. Мониторинг нәтижесінде алынған ақпарат кәсіпорында қоршаған ортаның ластануын азайту және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану жөніндегі іс-шараларды жоспарлау, қызметтің басым бағыттарын анықтау, қоршаған ортаны қорғау шараларының тиімділігін бақылау үшін қажет. Мониторингтің деректері негізінде қоршаған ортаға және адамдардың тіршілігіне зиянды әсерді азайту бойынша кешенді, экологиялық бағытталған стратегиялық және жедел шаралар әзірленуде, экологиялық нормалар мен стандарттардың сақталуы бақыланады. Нәтижелері үнемі талданып отыруы керек, кәсіпорынның экологиялық проблемаларын шешудің алғышарттарын жасау керек.
Экологиялық аудит дегеніміз — қоршаған ортаға әсер ететін, оның ықтимал теріс әсерін азайту үшін ұсыныстар әзірлеу, тәуелсіз, объективті, ведомстволық емес экономикалық қызмет. Экологиялық аудит экологиялық менеджменттің тиімділігін арттыруға, оның ішінде қолданыстағы экологиялық заңдар мен экологиялық қауіпсіздік қағидаларына сәйкестігін бағалауға бағытталған. Экологиялық аудит жүргізу кезінде белгілі бір қызмет түрлерінің экологиялық заңнамаға сәйкестігін бағалау ғана емес, сонымен қатар әртүрлі кеңес беру қызметтері де қажет, атап айтқанда:
– кәсіпорынның, аймақтың экологиялық стратегиясы мен саясатын негіздеу туралы;
– басымдықтарды айқындау және экологиялық іс-шараларды жоспарлау, оны жүзеге асырудың қосымша мүмкіндіктерін анықтау;
– экологиялық төтенше жағдайлардың қаупін азайту бойынша ұсыныстарды әзірлеу туралы;
– экологиялық менеджменттің тиімділігін арттыру саласында;
– экологиялық мониторинг жүйесін дамыту саласында;
– мемлекеттік экологиялық бақылау және басқару органдарымен, жұртшылықпен және тұрғындармен қатынастарды дамыту бойынша ұсыныстарды әзірлеу туралы;
– қызметкерлердің экологиялық білімі бойынша ұсыныстар мен ұсыныстарды әзірлеу туралы;
– экологиялық заңнама, ақпараттық қызметтер және т. б. мәселелері бойынша.
Әлемдік тәжірибе басқарудың әртүрлі деңгейлерінде шешімдер әзірлеу және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қажетті түзету шараларын қабылдау үшін экологиялық аудитті кәсіпорын немесе басқа объект туралы экологиялық ақпарат алу және бағалау құралы ретінде кең қолданыста екендігін көрсетеді. Экологиялық менеджмент мәселелерін шешудегі маңызды бағыт экологиялық сертификаттау — өнімнің сапасы мен экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету шарасы болып табылады. Экологиялық сертификаттау өзінің өмірлік циклінің барлық кезеңдерінде экологиялық таза өнім өндіруге, оның сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал етеді; белгіленген экологиялық талаптарға сай өндірісті ұйымдастыру үшін жағдайлар жасау; шаруашылық және өзге де қызметті басқаруды жетілдіру; сыртқы нарықтың жаңа сегменттерін бағындыру.
Әдебиет:
- https://kadry.mcfr.kz/article/1644-realnaya-sistema-menedjmenta-kachestva-prinosit-predpriyatiyu-tolko-uspeh
- Бабленкова И. И., А. М. Годин, Л. А. Харланова Табиғатты пайдалану: монография.- М.: Ресей Қаржы министрлігінің ВГНА, 2010.- 99 б.
- Масленникова И. С., Кузнецов Л. М., Пшенин В. Н. Экологиялық менеджмент: оқу құралы. — Санкт-Петербург, 2005. — 200 б.
- Дохолян С. В. Өнеркәсіптік кәсіпорында экологиялық менеджмент жүйесін қалыптастыру. — Махачкала: Ғылым, 2008.-167 б.
- Гусева Т. В., Молчанова Е. П., Хачатуров А. Е., Бубнов А. Г. Экологиялық менеджмент: оқу құралы.- М.: РТКУ. Менделеев, 2004.–108 б.
- Задереев Е. С. Қолданбалы экологиялық менеджмент: қағидаттар мен тәсілдер. — Красноярск: КрасМУ, 2005.- 111б.
