Спорт ўйинларининг ташкилий асосларида кўп йиллик тайёрлов тизими

Ушбу мақолада спорт ўйинларининг ташкилий асосларида кўп йиллик тайёрлов тизими ва унинг тавсифи келтириади.

Калит сўзлар: спорт, тайёрлов тизими, ўйин, маҳорат, тайёргарлик, бола, мусобақа, босқич.

В данной статье представлена ​​многолетняя система тренировок, дано ее описание в организационных рамках спортивных игр.

Ключевые слова: спорт, система тренировок, игра, мастерство, подготовка, ребенок, соревнование, этап.

Турли туман спорт мусобақалари ўтказиладиган ўиинлар спорт ўйинлари деб аталади. Инсоният тариҳи мобайнида яратилган сон-саноқсиз миқдордаги ўйинларни таққослаганда, уларнинг мазмун ва мураккаб қоидалари ўртасидаги тафовут, деярли чегараланган гуруҳлар ташкил қилишга кўзатилади.

Спорт ўйинларида фаолият мазмуни ягона қоидалар билан белгиланади. Қоида эса мусобақалашувчиларнинг хатти — ҳаракатини тартибга солиб умумий қабул қилинган чегараланишни ифодалайди. У ўйиндаги устунликни белгилашда андоза бўлиб хизмат қилади. Ўйинларнинг бошқа спорт турларидан фарқланиши мусобақалар ғолиблари тўпланган очколар миқдори бўйича аниқланади. Очко эса шартли қуйилган мақсадга эришувига (рақиб химоя қилаётган дарвоза ёки майдонга тўпни тушириш; катта микдорда йиқитилган фигуралар ёки кесиб ўтишлар; рақибдан ўзиб кетиб, ўйининг белгиланган шартини биринчи бўлиб бажариш ва ҳакозолар) қаpa6 берилади [1].

Спорт ўйинларида маҳорат даражаси, ўйнов фаолиятининг техник ва тактик мазмуни ўсади ва мураккаблашади. Спорт маҳоратининг тикланиш жараёнини тадқиқ қилиш спорт ўйинларининг турларида қуйидаги асосий қонуниятларни ўрнатиш имконини беради:

− мунтазам машғулотларни нисбатан эрта (6–8 ёшдан) бошлаш мақсадга мувофиқлиги ва махсус психо-жисмоний сифатини ривожлантириш ва ҳаракат малакаларини эгаллаш;

− илгариги юқори спорт кўрсаткичларига эришишга ҳамоҳанг бўладиган 8–10 йил махсус тайёрлаш;

Юқори спорт маҳорати даражаси 6–8 йил мобайнида сақланади, ундан сўнг аста-секин унинг пасайиши кузатилади. Кўп йиллик тайёрлов тизими ўзаро боғлиқ босқичлардан ташкил топган. Уларнинг ҳар бири олдинга ривожланиш, спорт маҳорати тикланиши ва такомиллашиши, юқори кўрсаткичларга эришиш учун замин яратади.

Ўйин турларида тайёргарлик даври ва мусобақаларда қатнашиш 20 йил атрофида ҳисобланади. Кейинги йилларда мусобақаларда қатнашишлар тасодифий бўлиб, тайёргарликнинг ўзи эса мунтазамлик тавсифини йўқотади. Спортчи-фахрийлар спорт ҳаётида қатнашишни давом эттирадилар, лекин улар учун бош муддао спорт кўрсаткичига эришиш эмас, ҳаётий бонусни ушлаш, жисмоний тайёргарлик даражасини сақлаш бўлиб қолади. Бу босқич етарлича узоқ давом этиши мумкин. Бунга кўп мисоллар мавжуд, чунончи, мусобақаларда ҳатто 60–70 ёшдаги спортчилар ҳам қатнашадилар [2].

Замонавий шароитда спорт ўйинлари билан танишиш анча эрта бўлади. 2–3 ёшдан болалар футбол, хоккей ва бошқа спорт ўйинларини ўйнашга уринадилар. Энг кўп тарқалган ўйин элементларига болаларни уюштирилган ўргатиш зарур. Шундайлардан биринчи навбатда баскетболни мисол қилиш мумкин. Шу туфайли мактабда болаларда ўйинларга етарлича кўтаринки қизиқиш шаклланади, бу бошланғич мактаб ўқувчилари (7–9 ёш) билан ўргатиш ва махсус тайёргарликни бошлаш имконини беради. Ушбу биринчи кўп йиллик тайёргарлик босқич дастлабки тайёргарлик босқичи номини олган. Унинг давомийлиги 3–4 йил бўлиб, асосий вазифалари:

− спорт ўйинлари мунтазам машғулотларига қизиқишни мустаҳкамлаш;

− ҳар томонлама жисмоний ривожланиш ва саломатликни мустаҳкамлаш;

− ўйиннинг асосий техникаси ва тактикасини эгаллаш, тактик фикрлашни ривожлантириш ва спорт мусобақаларида қатнашишнинг амалий малакаларини эгаллашдан иборат.

Бу босқичда спорт ўйинларининг ҳар хил турлари билан мунтазам машғулотлар ўтказиш ниятида лаёқатли болалар махсус танлов асосида танланади. Сараланган болалар ва ўсмирларга махсус спорт мактабларига йўлланма берилади, қолган спорт тайёргарлигини жисмоний маданият жамоалари болалар спорт шуъбаларида ёки ўзларининг умумтаьлим мактаблари спорт секцияларида давом эттирадилар.

Бошланғич спорт ихтисослиги босқичи 11–14 ёшга мўлжалланган бўлиб, ориентация ва умумий ўйнов тайёргарлик ўрнига ихтисослашган. Унинг асосий мақсади келажакда юқори спорт кўрсаткичларига эришишда тегишли сифатлар, кўникма ва малакаларни эгаллаш имкониятини яратишдан иборат. Бу босқичнинг вазифалари:

− муаян спорт ўйин тури учун ихтисослаштириш зарур бўлган махсус жисмоний сифатларни ривожлантириш ва такомиллаштириш;

− ўрганилаётган ўйинлар техникаси ва тактикасининг асосий мазмунини ўзлаштириш;

− юқори ахлоқий-иродавий ва маънавий сифатларни тарбиялаш, спортчига хос бўлган, энг аввало онгли тартиб интизом, жамоатчилик фаоллиги ва спорт меҳнатсеварлиги;

− келажакда интеллектуал сифатларни тактик фикрлаш ва ижодий қобилиятни такомиллаштириш.

Табиийки, спорт тайёргарлигининг мазмуни ҳам ўзгаради. Агар олдинги босқичда тренировка воситалари ҳар томонлама тайёргарликни таъминлаши керак бўлган бўлса, энди эса асосий эътибор йўналтирилган таъсир кўрсатувчи махсус воситалар танлашга қаратилади.

Спорт маҳорати босқичи (15–18 ёш) ёш организмнинг юқори функционал имкониятнинг фаол шаклланиш даврига тўғри келади. Бу ҳолат юқори спорт маҳоратига эришиш даражасини босқич охирида янада кетма- кетлик билан амалга ошириш имконини беради. Унинг асосий мақсади- спортчини спорт кўрсаткичига эришиш имконияти билан таъминлайдиган даражага олиб келиш, бу босқичнинг асосий вазифалари;

− организмнинг юқори функционал имкониятлари даражасига эришиш;

− спорт курашининг барча воситалар арсеаналини эгаллаш;

− махсус жисмоний ва интеллектуал сифатлари ривожининг юқори даражасига эришиш ва кўникмаларни эгаллаб уларни мусобақа шароитида қўллай билиш;

− келажакда характернинг ижобий томонларини мустақкамлаш ва юқори ахлоқий-иродавий фазилатларни тарбиялаш.

Бу босқич учун фойдаланадиган функциянинг ихтисослашган ривожланишига ва махсус ўйнов малакаларини эгаллашга таъсир кўрсатадиган, белгиланган бурчларнинг самарали бажарилиши учун зарур бўлган воситаларнинг катта ранг-баранглиги характерлидир.

Юқори спорт маҳорати босқичи (19–30 ёш) организм имкониятлари ва кучларининг камолга эришиши айни бир вақтда содир бўлади. Одатда, имкониятнинг энг юқори чуққиси (юксалиш пайти) шу ёш даврининг биринчи ярмига тўғри келади. Босқичнинг мақсади юқори спорт кўрсаткичларига эришиш. Шунинг учун бу ерда қуйидаги педагогик вазифалар ҳал қилинади:

− спорт ўйинларини эгаллашни мукаммалгача етказиш;

− спорт мусобақасининг ҳал қилувчи моментига жисмоний ва маънавий кучларини юқори даражада сафарбар қилиш қобилиятини эгаллаш.

Бу босқич тренировка ва мусобақани режалаштиришда алохида аниқлиги билан бошқариш жараёнининг нозиклиги, тренировка ва тиклашнинг барча воситаларидан фойдаланишнинг тартибга солинганлиги билан ажралиб туради. Бу сўзсиз кўп йиллик тайёргарлик тизимида энг муҳим ва маъсулиятли босқич спортчиларни тайёрлаш ва ўйновчи жамоаларни узоқ вақт дастурини амалга ошириш босқичидир.

Спорт фаоллигини сақлаш босқичи доимий мусобақаларда чиқишлар тугагандан кейин келади. Унинг давомийлиги ва мазмуни индивидуал ҳисобланиб кенг вариантли ва бир қатор шароитларга боғлиқ, уларнинг ўртасида энг муҳим ўринни юқори жисмоний лаёқатлиликни онгли интилиш тутади, сермахсул ижодий фаолият асослари одатда 35 ёшдан сўнг бошланади. Бу даврнинг вазифалари:

− организмнинг соғломлашиши ва доимий юқори функционал имконияти даражасини ушлаш;

− уларнинг кучларига тўғри келадиган мусобақаларда фойдаланиш мақсадида ўйнов харакати малакаларининг барқарорлиги.

Бу вазифаларни ҳал қилишга доимий жисмоний нагрузкаларни (батантарбия, пиёда юриш, лўкиллаб югуриш, сайр ва сафар, велосипедда юриш) бажариш шунингдек, тренировка ва мусобақаларда қатнашиш туфайлигини эришилади. Бундай мусобақаларнинг ажралиб турадиган хусусиятлари ўзини ҳис қилиш ва тайёргарликнинг нисбатан чегараланган воситалари тўпламини тайёрлашдир [3].

Бундай кўп йиллик тайёргарлик тизимининг фаолият кўрсатиши ҳар бир шуғулланувчига жисмоний тайёргарликнинг асосий мақсадига эришишига имконият яратади, гормоник ривожланишнинг шаклланишига, шахснинг ўз фикрини ижодий ифодалай олиш қобилиятига, ниҳоят, ҳуқуқий демократик ва фуқаролик жамияти кишисига таъсир кўрсатади.

Адабиёт:

1. Верхошанский Ю. В. Основы специальной физической подготовки спортсменов. — М.:, 1988.

3. Тўлаганов Р. Х. Спорт ўйинлари ўқитиш услубияти. — Т.:, 2020.