Mazkur maqolada fransuz tilidagi fe’llar orqali hosil bo’lgan frazeologik birliklarning inson ruhiyatiga xos ichki kechinmalarni ifodalash usullari borasida fikr yuritilgan.Shunindek, inson his-tuyg’ularini ifodalovchi ruhiy vaziyatlar tasvirini aks ettiruvchi bunday iboralarning semantic maydoni, ularning paydo bo’lish xarakteri nutqda qo’llanilish hollari hamda o’ziga xos ma’no ottenkalari fransuz tilidagi turli xil fe’lli frazeologik birliklar misolida tahlil qilindi. Xususan, ularning tarkibiy elementlari o’rtasidagi turlicha semantik munosabatlar insonlarga xos har qanday ichki kechinmalar asosida paydo bo’ladigan g’azab, jahl, qo’rquv, quvonch, zavq kabi ruhiy jarayonlarni aks ettirishi ko’rsatib o’tildi.
Kalit so’zlar: руҳият тасвири, феъллар, фразеологик иборалар, салбий ҳис-туйғулар, марказий элемент, марказий маъно, семантик майдон, ўхшатиш эталони.
В этой статье рассматриваются способы, которыми фразеологизмы, образованные французскими глаголами, выражают внутренние переживания, присущие человеческой психике. На примере различных глагольных фразеологизмов французского языка проанализировано семантическое поле таких выражений, отражающих изображение психических состояний, выражающих человеческие эмоции, характер их возникновения, степень длительности, случаи их употребления в речи, их специфические смысловые оттенки. В частности, было показано, что различные семантические отношения между составляющими их элементами отражают психические процессы, такие как гнев, ярость, страх, радость, удовольствие, которые возникают на основе любых внутренних переживаний человека.
Ключевые слова: духовный образ, фразеологические выражения, отрицательные эмоции, центральный элемент, центральное значение, семантическое поле, эталон сравнения.
This article discusses the ways in which phraseological units formed by French verbs express the inner experiences inherent in the human psyche. The semantic field of such expressions, the nature of their occurrence, the degree of duration, the cases of their use in speech, and their specific semantic ottenkas, which reflect the depiction of mental states expressing human emotions, were also analyzed on the example of different verb phraseological units in French. In particular, it has been shown that the different semantic relationships between their constituent elements reflect mental processes such as anger, rage, fear, joy, pleasure, which arise on the basis of any human inner experiences.
Keywords: spirituality description, phraseological units, negative emotions, nuclear element, principal meaning, semantic ground, comparative analogy.
Ma’lumki, frazeologik birliklar deyilganda, tilda tayyor holda mavjud bo’lgan, nutqqa shundayligicha olib kiriladigan, shaklan so’z birikmasi yoki gapga teng bo’lgan, mazmuni ko’chma ma’noga asoslangan til birliklarini tushunamiz.
Frazeologik birliklar (keyinchalik FB) ikki yoki undan ko`p so`zlardan tashkil topadi, u bir tushunchani ifodalashi va bir so`zga ekvivalent bo`lishi mumkin, odatda u bir so`zli sinonimik ekvivalentga ega bo`ladi, sintaktik jihatdan gapning bir bo`lagini barpo etadi. Tuzilishiga ko`ra FBlar ulkan hilma-hillikni o`zida namoyon etadi. Frazeologik birikmalarning tarkibi o`rtasidagi semantik bog`lanishlar turlicha bo`lishi mumkin: bunday birliklar tarkibiga kiruvchi so`z o`zining ma`no mustaqilligini yuqori yoki past darajada saqlab qoladi.
FB larning nutqqa tayyor holda olib kirilishi ularning til hodisasi sifatida e’tirof etishimizni taqozo etadi. Ko’pchilik tadqiqotchilarning ularni til birligi deyishida masalaning ana shu jihatini e’tiborga olishgan. F.de Sossyur “til sistemasi elementiga o’xshaydigan so’z birikmalari ham mavjud” deb ta’kidlab o’tadi. (5, 520).
Kiyinchalik SH.Bally uning fikrini rivojlantirib, shunday fikrni ilgari suradi “ frazeologik birliklar-bir necha so’zlardan tuzilgan, har bir elementi o’z ma’nosini ma’lum ma’noda yo’qotgan, umumiy bir ma’noni anglatadigan murakkab til birliklaridir” (2, 65–66).
Mashxur rus tilshunoslari akademik F. F. Fortunatov, A. A. Shaxmatov, akademik V. V. Vinogradov, professor B. A. Larinlar va boshqalar turg`un birikmalarning sintaktik tahliliga yo`l ochib berishdi. Ko`plab rus olimlari muammoning nazariy aspektlariga katta qiziqish bildirishgan. XX asrning ikkinchi yarmiga kelib rus olimlaridan A. G. Nazaryan, V. G. Gak fransuz frazeologiyasi bo’yicha izlanishlar olib borgan.
Zamonaviy fransuz frazeologiyasida izlanish olib borayotgan olimlardan kanadalik A.Polger shunday deydi “Frazeologik birlik- tilning gapdagi ba’zi leksik va grammatik qoidalarga bo’ysinmaydigan elementidir” (7,164)
I.Ganzalez Rey A.Polger qarashlariga qo’shimcha qilib shunday deydi “ frazeologik birliklar ko’p ma’noli bilim sohasi bo’lib, bir paytning o’zida terminologiyaning, frazeologiyaning o’rganilish obyektidir” (3, 29)
Tillar doimiy harakatda bo’lar ekan, yangidan-yangi FBlar ham paydo bo’laveradi. Ushbu maqolada inson his-tuyg’ulari ifoda etadigan fe’lli fransuzcha FB larni o'rganish natijalarini keltirib o’tamiz.
Hayot davomida odamlar doimo his-tuyg'ularga hamroh bo'ladi. «Tuyg'u« atamasi odatda, har qanday muhim vaziyatlar (quvonch, qo'rquv, zavq), hodisalar va hodisalar tajribasida o'zini namoyon qiladigan ruhiy jarayonlar yoki insoniy sharoitlarning maxsus turini anglatadi. Tilda aks ettirilishi mumkin bo'lmagan deyarli barcha amallarni bajarish jarayonida biz turli xil hissiyotlarni boshdan kechiramiz. Asta-sekin hissiy holat va munosabatlarni ko'rsatuvchi turli xil frazeologik iboralar shakllanadi va har bir tilda bunday FBlarning namunalarini topish mumkin.
Til insоn his-tuyg'ulаrini ifоdаlаshningeng sаmаrаli usullаridаn biridir. U shundаy xususiyаtgа egа bо'lgаnligi uchun hаm insоn tuyg'ulаrini «bоshqаrа оlаdi»- uning qаlbidа turli kechinmаlаr, hissiyоtlаr pаydо qilа оlаdi. [1, 88]
V. P. Belyаnin» hаmmа jоydа — fоnetikаdа, mоrfоlоgiyаdа, leksikа vа semаntikаdа, hаttо ritmikа, vаzn vа musiqаdа — grаmmаtik vа shаkliy kаtegоriyаlаr оrtidа psixоlоgiyа yаshiringаn!” [4, 8.]– degаn fikrni ilgаri surаdi.
Insоnning ruhiy hоlаti, his-tuyg'ulаri uning nutqidа аnglаshilаdi. Nutqning tа'sirchаnligini, emоtsiоnnаlligini оshirishgа hizmаt qilаdigаn sо'zlаr hаm, frаzeоlоgik birliklаr hаm о'z mа'nоlаri bilаn insоn psixikаsigа tа'sir etish xususiyаtigа egа. Tabiat va jamiyatda sodir bo’layotgan har-xil o’zgarishlar, hayotdagi turli xil insoniy munosabatlar kishi xarakteriga, uning ruhiyatiga ta’sir etmay qolmaydi. Ana shu tashqi ta’sir kishi ruhiyatida har xil holatlarning vujudga kelishi uchun zamin hozirlaydi. Inson ruhiyati juda serqirra bo’lib u shodlik, g’azab, xafalik, loqaydlik kabi turli holatlar majmui sanaladi. Shundan kelib chiqib tilda ruhiy holatni ifodalovchi FBlar 3 ta katta guruhga ajratishimiz mumkin:
|
Ijobiy ruhiy holat ifodalovchi |
Salbiy ruhiy holat ifodalovchi |
Neytral ruhiy holat ifodalovchi |
Fe’llar asosida yasalgan FBlarni bu jihatdan o’rganganimizda ularning ko’pchiligi salbiy ruhiy holatni ifodalovchi FBlar ekanligining guvohi bo’lishimiz mumkin:
Aboyer à la lune
Aboyer à faux
Hurler de terreur
Hurler des injures
Siffler comme un merle
Gueuler comme un cochon
Rugir comme un lion
Hennir de douleur
Neytral ruhiy holatni ifodalovchi FB lar ham uchrashiga guvoh bo’lishimiz mumkin:
Hennir de douleur
Jacasser comme une pie
Ijobiy ruhiy holatni ifodalovchi FB lar salbiy ruhiy holat bildiruvchi va neytral ruhiy holatni ifodalovchi FB larga nisbatan ozchilikni tashkil qiladi. Masalan:
Hurler avec les loups
Ruhiy holat- bu juda keng tushuncha bo’lib, ushbu holat faqat shaxsga tegishli hamdir. Shaxs- bu idrok qiladi, esda olib qoladi, fikr yuritadi va his tuyg’ularini ruhiyat orqali ko’rsata oladi. Ongli faoliyatning subyekti bo’lmish individ psixalogiya fanida shaxs hisoblanadi. Mana shu individda sodir bo’ladigan ruhiy holatni aks ettirish uchun tilshunoslikda ruhiyatni ifodalovchi so’zlardan, frazeologik birliklardan foydalanamiz. Shunday FBlar orasida fe’lli frazeologik birliklar a’lohida o’rin tutadi.
Insоnnning ruhiy hоlаtini ifоdаlоvchi fe'lli frаzeоlоgik birliklаr frаnsuz tilidа kо'pchilikni tаshkil qilаdi vа ulаr insоnning turlichа ruhiy hоlаtini ifоdа etа оlishi bilаn xаrаkterlаnаdi. Quyidа ulаrning bаzilаrini keltirib о'tаmiz.
|
Ruhiy hоlаt |
Misоllаr |
|
|
Quvоnch vа xursаndchilik |
Frazeologik birlik |
O’zbekcha ma’nosi |
|
Bоndir de jоie Être аux аnges Sоurire jusqu'аux оreilles Débоrder de jоie Être gаi cоmme un pinsоn Eclаter de jоie- Rаyоnner de bоnheur Аvоir le cоeur leger |
quvоnchdаn sаkrаmоq bоshi kо'kkа yetmоq оg'zi qulоg'idа bо'lmоq quvоnchi tоshmоq judа hаm xushchаqchаq bо'lmоq quvоnchdаn pоrlаmоq bаxtdаn pоrlаmоq yengil tоrtmоq, xоtirjаm bо'lmоq |
|
|
Qahr vа g'аzаb |
Avоir lа mоutаrde qui mоnte аu nez sоrtir de ses gоnds fаire les grоs yeux être fоu de rаge fumer de cоlere piquer de cоlere |
аchchig'i chiqib bоshlаmоq qоni qаynаmоq kо'zlаri kоsаsidаn chiqаy demоq g'аzаbdаn quturib ketmоq fig'оni fаlаkkа chiqmоq jаhli qо'zg'аmоq |
|
Qо'rquv |
avоir des sueurs frоides devenir blаnc être plus mоrt que vif rester clоue sur plаce |
sоvuq ter chiqmоq оqаrib ketmоq о'lgаndаn bаttаr bо'lmоq jоyidа mixlаnib qоlmоq |
|
G'аmginlik |
Avоir une bоule dаns lа gоrge Avоir lа gоrge serré éprоuver de chаgrin fоndre en lаrmes, en pleurs pleurer cоmme une Mаdeleine |
og’ziga talqon solmoq bo’g’ziga tiqilib qolmoq аzоb chekmоq kо'z yоshlаri quyilib kelmоq zоr-zоr yig'lаmоq |
|
Hаyrаtlаnish |
en rester bоuche bée rester sаns vоix tоmber des nues |
оg'zini оchib qоlmоq оvоzi chiqmаy gаpirоlmаy qоlmоq оsmоndаn tushgаndek аngrаyib qоlmоq |
Yuqoridagi kabi FBlar so’zlashuv nutqida ham, badiiy nutqda ham birdek qo’llanilib, tasvirlanayotgan kishining turli xil kayfiyatini, ichki kechinmalarini, ruhiy iztiroblarini aks ettirish orqali kitobxonda va tinglovchida turli xil emotsiyalarni hosil qiladi. Ushbu FBlar keng uslubiy imkoniyatga ega leksema sifatida badiiy asarlarda semantik-stilistik vosita bo’lib xizmat qiladi.
Insonlardagi ichki kechinmalarning hissiyot, kayfiyat va hayajon tarzida botiniy shaklda boshdan kechirilishi bilan bir qatorda tashqi ruhiyatda seziladigan darajada zohiriy belgilar ham yuzaga chiqadi. Masalan, qo‘l va gavdaning ma’noli harakatlari, yuzning ifodali harakatlari (mimika), ovoz ohangi, ko‘z va yuz rangining o‘zgarishi, turqi-tarovat, ko‘z qorachig‘ining kengayishi yoki torayishi kabilar shular jumlasidandir. Bunday ruhiy kechinmalarni til orqali ifodalash uchun aksariyat hollarda frazeologik iboralar eng samarali vosita sanaladi. Masalan, fransuz frazeologiyasida insonning ichki kechinmalarini asosan, uning ovoz ohangi, jismoniy harakati, yuz tuzilishi, ko’z qarashlari va yanoqlar rangi orqali ifodalovchi iboralar dominant birliklar hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda fransuz tilida his-tuyg'uning f’elli frazeologik birliklar yordamida ifodalanish holatini umumiy tarzda quyidagicha izohlash mumkin:
|
Ruhiyatning aks etish tarzi |
Fransuzcha frazeologik iboralar |
O’zbekcha Talqini |
|
Ovoz ohangi orqali |
hurler det erreur; |
daxshatdan qichqirmoq; |
|
g ueuler comme un cochon; |
cho‘chqadek baqirmoq; |
|
|
mugir de fureur; |
g’azabdan bo’kirmoq; |
|
|
Jismoniy harakat va holat orqali |
bondir de joie; |
quvonchdan osmonga sakramoq; |
|
rester cloue sur place; |
Turgan joyida qotib qolmoq; |
|
|
Ko‘z qarashlari va holati orqali |
faire les gros yeux; |
ko'zlari katta — katta bo‘lmoq; |
|
éclater de joie; |
ko‘zlari quvonchdan porlamoq; |
|
|
voir la vie en rose; |
hayotga kulib boqmoq; |
|
|
Yuz holati orqali |
sourirej usqu'aux oreilles; |
og'zi qulog'ida bo'lmoq; |
|
rayonner de bonheur; |
baxtdan huzurlanmoq; |
Ruhiy hоlаtni turlichа ifоdа etаdigаn fe'l kоmpаnentli frаzeоlоgik birliklаrni tаrkibigа e'tibоr berilsа, hоlаt va hаrаkаt fe'llаrining оt vа sifаt bilаn birikib kelib, umumiy insоn ruhiy hоlаtini ifоdа etib kelаyоtgаnligini kо'rishimiz mumkin. Bundа, nаfаqаt fe'l bаlki, u bilаn birgа ishlаtilgаn sо’z turkumlаri umumiy mа'nо hоsil qilinishigа аsоs bо'lib hizmаt qilyаpti. Fe'llаr bilаn birgа qо'llаnilgаn sо'zlаr vа birikmаlаr qаndаy hоlаtni ifоdаlаshigа kо'rа quyidаgichа kо'rib chiqish mumkin.
|
Quvonchni ifodalovchi fe’lli frazeologik birliklar tarkibidagi kompanentlar orasida keng qo'llaniladigan so'zlar |
joi, bonheur, coeur leger, ange, pinson |
|
G'azabni ifodalovchi fe’lli frazeologik birliklar tarkibidagi kompanentlar orasida keng qo'llaniladigan so'zlar |
gros yeux, rage, gond, coler |
|
Qo'rquvni ifodalovchi fe’lli frazeologik birliklar tarkibidagi kompanentlar orasida keng qo'llaniladigan so'zlar |
main moite, soeur froid, blanc |
|
G'amginlikni ifodalovchi fe’lli frazeologik birliklar tarkibidagi kompanentlar orasida keng qo'llaniladigan so'zlar |
chagrin, larme, pleur, gorge serré |
|
Hayratni ifodalovchi fe’lli frazeologik birliklar tarkibidagi kompanentlar orasida keng qo'llaniladigan so'zlar |
bouche bée, sans voix |
Odatda, holat fe'llari frazeologik birlik kompanenti sifatida qo'llanilganida markaziy ma'noni sifat va ot birikmalari xosil qilib keladi deyish mumkin.
Rester sаns vоix -оvоzi chiqmаy gаpira оlmаy qоlmоq
Tоmber des nues -оsmоndаn tushgаndek аngrаyib qоlmоq
Rester va tomber fe'llari holat fe'llari xisoblanadi, bu yerda umumiy ma'noga sans voix-ovozi chiqmay, des nues-ko'k, osmon so'zlarining ta'siri sezilarli bo'lganligini kuzatishimiz mumkin.
Ruhiyatni ifodalovchi FBlarning semantikasini, nutqda qo’llanishi va uslubiy xususiyatlarini tahlil qilish alohida ahamiyat kasb etadi. Ularning qo’llanish darajasi va nutqiy ma’nolari, ma’no tovlanishlarini tahlil qilish tilimiz ifoda imkoniyatlari, boyligini to’laroq tasavvur qilish imkonini beradi. Demak, FBlarning boshqalaridan ajralib turadigan va o’ziga xos qo’llanilish uslubiga ega bo’lga turi bu inson ruhiy holatini ifodalovchi FBlardir. Ularni nutqda qo’llash orqali uslubiy ta’sirchanlik orttirish hamda badiiy tasvirda ifodaviylikni ta’minlash mumkin.
Adabiyot:
- Fаrzаd Shаrifiаn. Culturаl Cоnceptuаlisаtiоns аnd Lаnguаge. Аmsterdаm, Philаdelphiа 2011.
- Bally Charles, Traité de stylistique française, Vol. I, Paris, Librairie Klincksieck, 1951.
- González R. I. La phraséologie du français . –Toulouse: Presses Universitaires du Midi, 2015. (1re éd. 2002).
- Белянин В. П. Основы психолингвистической диагностики (модели лира в литературе). — М.: Тривола, 2000.
- Ferdinand de Saussure, Cours de linguistique générale, Paris, “Grande bibliothèque Payot” 1995. (1 re ed.1916),
- Gross Gaston: Les expressions figées en français (noms composés et autres locutions). Paris. Ophrys. 1996
- Polguere Alain: Lexicologie et sémantique lexicale, Montréal: Les Presses de l’Université de Montréal. 2008
