Жыл сайын ауыл шаруашылығын, тұрғын үй-коммуналдық саласын, көлік саласын қолдауға мемлекеттік бюджеттен берілетін ағымдағы шығыстар мен субсидиялар көлемі ұлғаюда. Бұл ретте кіріс базасының өсуімен қатар жүрмейтін салық салу саясаты перспективада өсіп келе жатқан міндеттемелерге барабар болмауы мүмкін. Ұзақ мерзімді кезеңде бұл мемлекеттік қаржының теңгерімсіздігіне әкелуі мүмкін. Бюджеттік ресурстарды тиімді басқару, сондай-ақ іске асырылуы әртүрлі мемлекеттік органдарға бекітілген бағдарламалардың үлкен санымен де қиындайды. Мақалада Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті, мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстары, сондай-ақ Қазақстан Республикасының кәсіпкерлігіне салық салу сияқты мәселелер қарастырылады.
Түйінді сөздер : мемлекеттік бюджет, кәсіпкерлік, салық салу, бюджет кірістері, бюджет шығыстары
Ежегодно увеличиваются текущие расходы и объемы субсидий из государственного бюджета на поддержку жилищно-коммунальной сферы, транспортной отрасли, сельского хозяйства. При этом политика налогообложения, не сопровождающаяся ростом доходной базы, в перспективе может оказаться неадекватной возрастающим обязательствам. В долгосрочном периоде это может привести к разбалансировке государственных финансов. Эффективное управление бюджетными ресурсами затрудняется также большим количеством программ, реализация которых закреплена за различными государственными органами. В статье рассматриваются такие вопросы как государственный бюджет Республики Казахстан, доходы и расходы государственного бюджета, а также налогообложение предпринимательства Республики Казахстан
Ключевые слова: государственный бюджет, предпринимательство, налогообложение, доходы бюджета, расходы бюджета.
Қазақстанның қазіргі экономикасы үшін шағын және орта бизнес басым салалар болып табылады. Сондықтан, олардың кәсіпкерлік субъектілеріне салық салудың тиімді, қарапайым және мақсатты жүйесін құру бірінші кезектегі қаржылық міндет болып табылады.
«Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексіне сәйкес шағын бизнес субъектілері салықтарды есептеу мен төлеудің, сондай-ақ олар бойынша салық есептілігін табыс етудің төменде көрсетілген тәртіптерінің біреуін ғана дербес таңдауға құқылы:
1) жалпыға бірдей белгіленген тәртіп;
2) біржолғы талон негізіндегі арнаулы салық режимі;;
3) патент негізіндегі арнаулы салық режимі;;
4) оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимі [1].
Жалпыға бірдей белгіленген тәртіп бойынша бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асыратын шағын және орта бизнес субъектілері салық міндеттемелерінің орындалуына байланысты салық салу объектілерін және онымен байланысты объектілерді айқындауға, салық кезеңі үшін айқындалған салық салынатын базадан белгіленген салық ставкалары бойынша салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін жасауға және оны салық органдарына ұсынуға міндетті.
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде және жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттардың ережелерінде заттай төлеу нысаны немесе шетел валютасымен төлеу көзделген жағдайларды қоспағанда, салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі салық міндеттемесі теңгемен орындалады.
Арнайы салық режимдерін қалыптастырудың әдіснамалық негізі — бірыңғай салық тұжырымдамасы болып табылады, ал бірыңғай салық идеясы әділеттілік, тиімділік, бейтараптық және қарапайымдылық сияқты салық салудың маңызды принциптерін жүзеге асыру әрекеті ретінде пайда болды. Салық салу принциптерінің саны мен құрамы туралы мәселенің пікірталастығына қарамастан, жоғарыда аталған негізгі талаптар белгілі бір дәрежеде теориялық және іс жүзінде бірыңғай салық тұжырымдамасына енгізілген.
Салық төлеушілердің белгілі бір санаттары үшін барлық типтегі арнайы салық режимдерінің негізінде салық салуды барынша оңайлату, қолданыстағы салық заңнамасында белгіленген салықтар санын қысқарту (жалпы салық режиміне сәйкес) және салық төлемдерінің көп бөлігін қандай да бір нысандағы жиынтық төлеммен (бірыңғай салықпен) ауыстыру қағидаттары жатыр, мысалы, шағын бизнес үшін жиынтық табысқа бірыңғай салық, бірыңғай ауыл шаруашылығы салығы және т. б. Бұл ретте арнаулы салық режиміне өткен салық төлеушілер жалпыға бірдей белгіленген жекелеген салықтарды: жинақтаушы зейнетақы қорларына жарналарды, акциздерді, кедендік баждарды және т. б. төлеуден босатылмауы мүмкін.
Қазақстан Республикасында арнаулы салық режимін келесі субъектілер қолдана алады:
1) шағын бизнес субъектілері;
2) шаруа (фермер) қожалықтары;
3) ауыл шаруашылығы өнімін өндіруші заңды тұлғалардың;
4) Кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлері [2].
Шағын бизнес субъектілері үшін қолайлы салық салу режимдерін белгілеу салық салу тетіктерін жеңілдету және салық төлеушілердің осы тобы үшін салық жүктемесін азайту арқылы оларды көлеңкелі экономикадан барынша шығаруға ұмтылуға байланысты болды.
Қазақстан Республикасының Салық кодексі арнаулы салық режимінің бірнеше түрін (біржолғы талон, патент немесе оңайлатылған декларация негізінде) көздейді, олар шағын бизнес субъектісінің алатын табыстарының көлеміне және ұйымдық-құқықтық нысанына қарай қолданылады.
Арнаулы салық режимін қолдануға келесі субъектілер құқылы емес:
1) филиалдары, өкілдіктері бар заңды тұлғалар;
2) филиалдар, өкілдіктер;
3) заңды тұлғалардың еншілес ұйымдары және тәуелді Акционерлік қоғамдар;
4) әртүрлі елді мекендерде өзге де оқшауланған құрылымдық бөлімшелері бар салық төлеушілер.
Шағын кәсіпорындардың қалыптасқан салалық құрылымы соңғы жылдары іс жүзінде өзгермейді. Шағын кәсіпкерліктің белсенді субъектілерінің жалпы санынан сауда, автомобильдерді және үйде пайдаланылатын бұйымдарды жөндеу салалары басым жағдайға ие-шағын кәсіпкерлік саласындағы белсенділердің жалпы санының 40,5 % — ы, жұмыспен қамтылғандардың жиынтық саны 163,6 мың адам (шағын кәсіпкерлікте жұмыспен қамтылғандардың жалпы санының 31 % — ы).
01.02.2020 ж.жағдай бойынша шағын бизнес кәсіпорындарының құрылымы 1-суретте анық көрсетілген.
Сурет 1. 01.02.2020 жылғы жағдай бойынша шағын кәсіпорындардың құрылымы [3]
01.02.2020 жылғы жағдай бойынша өңірлер бөлінісінде шағын бизнес кәсіпорындарының сандық құрамы 1-кестеде ұсынылған.
1 кесте
Шағын бизнес кәсіпорындарының саны
|
Тіркелген, бірлік |
Қолданыстағы |
||
|
Барлығы, бірлік |
Оның ішінде белсендісі***, бірлік |
||
|
Қазақстан Республикасы |
173629 |
109743 |
49606 |
|
Акмола облысы |
5492 |
3414 |
1758 |
|
Актөбе облысы |
6741 |
4956 |
2071 |
|
Алматы облысы |
7404 |
4316 |
2243 |
|
Атырау облысы |
4632 |
3624 |
1849 |
|
Шығыс Қазақстан облысы |
10714 |
7584 |
3770 |
|
Жамбыл облысы |
4671 |
3138 |
1481 |
|
Батыс Қазақстан облысы |
3390 |
2852 |
1187 |
|
Қарағанды облысы |
10738 |
7072 |
3249 |
|
Қостанай облысы |
6218 |
3816 |
2257 |
|
Қызылорда облысы |
3200 |
2378 |
1403 |
|
Маңғыстау облысы |
4933 |
4224 |
2154 |
|
Павлодар облысы |
7900 |
4469 |
2095 |
|
Солтүстік Қазақстан облысы |
3838 |
2474 |
1518 |
|
Түркістан облысы |
15221 |
9476 |
4609 |
|
Нұр-Сұлтан қаласы |
17285 |
10714 |
4384 |
|
Алматы қаласы |
61252 |
35236 |
13578 |
Шағын кәсіпкерлік нарық конъюнктурасының өзгеруіне жедел ден қоя отырып, экономикаға қажетті икемділік береді. Шағын компаниялар тұтынушылық сұраныстың өзгеруіне тез жауап бере алады және осыған байланысты тұтынушылық нарықта қажетті тепе-теңдікті қамтамасыз етеді. Шағын бизнес бәсекелестік ортаны қалыптастыруға айтарлықтай үлес қосады, бұл біздің жоғары монополияланған экономикамыз үшін өте маңызды. [4]
Шағын және орта бизнесті дамыту бәсекеге қабілетті нарықтық тетіктің күрделі синтезі мен ірі, орта және шағын өндірісті мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын икемді аралас экономиканы қалыптастыруға, меншіктің әртүрлі нысандарын және экономиканың оларға барабар моделін біріктіруге жаһандық тенденцияларға жауап береді. Егер ірі бизнес-бұл қаңқа, қазіргі экономиканың осі болса, онда орта және шағын кәсіпкерліктің барлық алуан түрлілігі бұлшықет, экономикалық ағзаның тірі ұлпасы болып табылады. Бұл көбінесе экономикалық өсу қарқынын, халықтың жұмыспен қамтылу жағдайын, жалпы ұлттық өнімнің құрылымы мен сапасын айқындайтын жетекші секторлардың бірі.
Шағын және орта бизнестің дамуы көптеген маңызды артықшылықтарға ие:
– меншік иелерінің санының артуы, демек, орта таптың қалыптасуы — демократиялық қоғамдағы саяси тұрақтылықтың басты кепілі;
– экономикалық тұрғыдан белсенді халық үлесінің өсуі азаматтардың табысын ұлғайтады және әртүрлі әлеуметтік топтардың әл-ауқатындағы сәйкессіздікті тегістейді;
– шағын бизнес өзін-өзі жүзеге асырудың бастапқы мектебіне айналатын ең жігерлі, қабілетті тұлғаларды таңдау;
– әсіресе қызмет көрсету саласында күрделі шығындары салыстырмалы түрде төмен жаңа жұмыс орындарын құру;
– мемлекеттік сектордан босатылған қызметкерлерді, сондай-ақ халықтың әлеуметтік осал топтарының («ыстық нүктелерден» босқын, мүгедектер, жастар, әйелдер) өкілдерін жұмысқа орналастыру);
– жұмыс орнында өз біліктілігіне ие болатын шектеулі формальды білімі бар қызметкерлерді пайдалану арқылы кадрлар даярлау;
– технологиялық, техникалық және ұйымдастырушылық жаңалықтарды әзірлеу және енгізу (бәсекелестікте өмір сүруге ұмтыла отырып, шағын фирмалар көбінесе тәуекелге барады және жаңа жобаларды жүзеге асырады);
– ірі фирмалар жеткілікті сыйымды емес деп санайтын жаңа нарықтарды игеру арқылы ірі компаниялар өндірісінің тиімділігін жанама ынталандыру ірі компаниялар ғана емес, сонымен қатар қазіргі заманғы ғылымды қажет ететін салалар мен өндірістер шағын бизнестің жер қойнауынан жиі өседі);
– монополияны жою, бәсекелестік орта құру;
– қалған материалдық, қаржылық және табиғи ресурстарды жұмылдыру, сондай-ақ оларды неғұрлым тиімді пайдалану (мысалы, шағын бизнес банк жүйесінің қызметтеріне жүгінуге бейім емес, бірақ өз кәсіпорнына ақша салуға дайын азаматтардың шағын жинақтарын жұмылдырады; бұл ретте иелері табысы аз болса да, капиталды үнемдеуге және айналымға шығаруға тырысады);
– көп еңбекті қажет ететін өнімді шығару кезінде қормен жарақтандыруды және капитал сыйымдылығын төмендету, салымдардың тез өтелімділігі;
– экономиканың түрлі секторлары арасындағы өзара байланысты жақсарту.
Осылайша, шағын және орта бизнесті дамытудың біздің еліміз үшін маңыздылығын асыра бағалау қиын, онда ол жергілікті шикізат көздерін қолдана отырып, көптеген тұтыну тауарлары мен қызметтерінің өндірісін түбегейлі және Елеулі капиталсыз кеңейтуге, жұмыспен қамту мәселесін шешуге, ғылыми-техникалық прогресті жеделдетуге және қылмыстық бизнеске оң балама жасауға қабілетті.
Әдебиет:
- Сейдахметова Ф. С.Қазақстандағы салықтар, Алматы; LEM-2002ж. — 160С.
- «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық Кодексі) 2017 жылғы 25 желтоқсандағы № 125-III.-Алматы: «Баспа нормасы-К» ЖШС, 2018ж. — 320С.
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017–2018 жылдарға арналған бағдарламасының орындалу барысы туралы жиынтық талдамалық ақпарат / / Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің жинағы, 06.01.2017 ж. № 1
- М. Т. Рахимжанова салық салудың тиімді жүйесін құру мәселесіне / / ҚазҰУ Хабаршысы. Экономикалық Серия, 2018.-№ 5, 38 бет.
