Мақалада құқықтық мәдениет мәселесі — қазақстандықтардың дүниетанымына құндылық мән беретін және халықтың құқықтық санасын қалыптастыру үшін негіз жасайтын «мінсіз құбылыс» ретінде қарастырылады. Мақалада құқықтық, азаматтық қоғамның жалпыұлттық мәніне және осы негізде жаңа құқықтық қоғамдық мұраттарды, нормалар мен ережелерді дамытуға баса назар аударылады, сонымен қатар қазіргі Қазақстанның құқықтық мәдениетінің негізгі проблемалары мен қайшылықтары зерттеледі.
Кілт сөздер: мәдениет, құқық, саясат, құқықтық мәдениет, құқықтық сана, құқықтық нигилизм, норма, әділдік, Қазақстан халқы.
В статье рассматривается проблема правовой культуры как «идеального явления», придающего ценностное значение мировоззрению казахстанцев и создающего основу для формирования правосознания населения. В статье делается акцент на общенациональную сущность правового, гражданского общества и на развитие на этой основе новых правовых общественных идеалов, норм и правил, а также исследуются основные проблемы и противоречия правовой культуры современного Казахстана.
Ключевые слова: культура, право, политика, правовая культура, правосознание, правовой нигилизм, норма, справедливость, народ Казахстана.
Қазіргі Қазақстандағы демократиялық мемлекетті нығайту үдерісіне құқықтық саясаттың әсер ету дәрежесін ғылыми тұрғыдан негіздеу үшін біздің елдің тұрғындарының құқықтық мәдениетінің қалыптасуы мен дамуын қоғамдық-саяси құбылыс ретінде, сол байланыстар мен қатынастар жүйесіне енгізілгенін түсіну қажет.
Осы жөнінде тұңғыш президент Н.Ә. Назарбаевтың қазақстандықтарға арнаған конституциялық реформалар жөніндегі Үндеуінде ерекше маңызды мәселелерге басымдық беріп кеткен болатын. Елбасының келтірген үндеулері қазақстандықтардың құқықтық мәдениетінің конституциялық негіздерінің одан әрі дамуы үшін оның өзегі бола алатын бағдарламалық құжат болып табылатындығы шүбәсіз.
Сонымен, құқықтық мәдениет дегеніміз не? Құқықтық мәдениет — әлеуметтік-саяси құндылықтарды нығайтатын құқықтық-саяси жүйедегі адамдардың шығармашылығының үрдісі мен нәтижесі болып табылады. Қазақстан Республикасындағы құқықтық мәдениет әлеуметтік тәжірибеге еніп, жалпы адамзаттық аспектілердің біріне айналған. Қазақстанның құқықтық мәдениетінің жасаушысы да, ұйымдастырушысы да — тұлға болып табылады. Құқықтық мәдениет қызметіндегі жеке тұлға құқық пен саясат саласын меңгерген, әрі Қазақстан мемлекеті мен оның қоғамына қатысты заңдық кәсіби этикадан тұратын құқықтық мәдениетті білу маңызды. Қазақстан қоғамының құқықтық мәдениетінің оңтайлы шешіміне жету үшін Қазақстан Республикасының құқықтық мәдениетінің құндылықтары мен жүзеге асыру ережелері зерттелуі тиіс. Сонымен қатар, құқықтық және әлеуметтік-саяси жүйені жаңалау барысында біз адамдардың жеке тұлғалығы мен ұлттық мәдени ерекшеліктерді ескеруіміз қажет [1].
Құқықтық мәдениетке мынадай кіреді: құқықтық сана-сезім, құ- қықтық психология, құқықтық идеология, құқықтық білім, құқықтық эмоция және құқықтық нигилизм мен зандық идеолизм. Қазақстанның құқықтық мәдениеті әлеуметтік-саяси болмыс феномені ретінде жекелеген және оқшауланған құбылыстардан тұрмайды, бірақ біршама тұтас құрылымды білдіреді. Бұл жүйенің компоненттері ретінде жеке компоненттерге тән интегралды қасиеттерді анықтайтын тұтастық. Қазақстанның құқықтық мәдениетін әлеуметтік-саяси феномен ретінде айқындайтын көрсеткіштер мен эмпирикалық индикаторлар жүйесін құру саяси зерттеу проблемасын шешудің тұжырымдамалық құралы болып табылады деп айтуға болады. Бұл жеке тұлғаның экономикалық еркіндігі, яғни, жеке шаруашылық қызметінің кез-келген саласымен айналыса алуы деген сөз. Бұл ұғымға тұтыну еркіндігі мен жекеменшікке қол сұқпаушылық та жатқызылады.
Қазақстандық қоғамда құқыққа бағынудың белгілі бір дәрежесі, оның беделі, саяси-құқықтық жүйенің әрекетін қолдайтын немесе әлсірететін түрлі бағалаулардың, моральдық және әлеуметтік-саяси ұстанымдардың, әдет- ғұрыптардың белгілі бір жалпы билігі бар екенін айту керек. Саяси-құқықтық жүйені мақұлдаумен, бағалауға, сынға алуға және жүзеге асыруға байланысты дағдылар мен құндылықтардың осы жалпылығы қазақстандық қоғамның жалпы құқықтық мәдениеті ретінде анықталуы мүмкін. Бұл құқықтық мәдениет азды- көпті дамыған болуы мүмкін, ал оның жекелеген бөліктері бүкіл мәдениетке сәйкес әр түрлі деңгейде болуы мүмкін. Сонымен қатар осы жалпы құқықтық мәдениеттің негізгі қағидаларынан белгілі бір ауытқуларда кездесетіні де бар [2].
Демек, Қазақстандықтардың құқықтық мәдениеті мен құқықтық санасының мазмұны негізінен құқық пен саясатты білуге тәуелді, бұған қоса оларға нақты саяси-құқықтық сенімділік берілуі мүмкін. Алайда, құқық пен саясатты білу заңды мінез-құлықтың шешуші факторы емес. Бұл факторларға тек жағымсыз санкциялар, құқықтық білім ғана емес, сонымен бірге қазақстандықтың әлеуметтік-спецификалық, әрқашан қолайлы емес объективті жағдайларындағы құқықтық қатынастарының қалыптасуына әсер ететін ұлттық мемлекеттік-құқықтық идеология кіруі керек деп есептейміз.
Бүгінгі таңда ұлттық мәдени құқық пен құқықтық ділге деген қызығушылық артуда. Бұл құбылысты зерттеушілер батыс еуропалық философия тұрғысынан жан-жақты қарастырып жүр. Қазақстанның үлгісін құруда ұлттық құқықтық мәдениет пен мемлекеттік ерекшеліктер, құқықтық сабақтастық мәселелері тұр. Бүгінде құқықтық мәдениет үлгісі ұтымды құрылған Еуропадағы қоғам мен жеке тұлғалардың арасындағы құқықтық қарым-қатынас мәдениетінің жоғарылығы: өмір сүру құқығы, еркіндік, жекеменшіктік, мемлекеттік басқаруда либерализм жүйесінің болуы айқын байқалады. Құқықтық мәдениет халықтық мәдениеттің бір бөлігі болып табылады. Қазақстанды модернизациялау мәселесі құқықтық мәдениеттің әдіснамалық тәсілдерінен бастау алады [3].
Қазақстанның модернизациялау қағидаларының болашағын қалыптастыру алдымен, азаматтық қоғам қағидаларының қалыптасу деңгейі мен дайындығына байланысты болады деп есептейміз. Тәжірибеден өткен тарихи еуропалық қағидаларды енгізу мәселені жеңілдеткенмен, Қазақстан халқы үшін шешім бола алмайды. Осылайша, Қазақстанның құқықтық мәдениетін модернизациялауды азаматтық сана-сезімін қалыптастыру мен тұлғалардың қоғам өміріне араласуынан бастау керек. Құқықтық мемлекеттің ең басты элементі — еркіндік құқығы болып табылады. Қайта өрлеу кезеңінен кейін азаматтардың тек жеке бас бостандықтары ғана емес, сонымен қатар, әлеуметтік топтардың бостандықтары да жапа шеккен болатын.
Сонымен, Қазақстанның құқықтық мәдениеті қоғамдық-саяси құбылыс ретінде күрделі құбылыс, әмбебап, ерекше және жеке тұлғаның белгілі бірлігі болып табылады. Қазақстандықтарға әсер етудің жалпы механизміндегі әр элементтің тиімділігі факторларға, соның ішінде уақытқа, әлеуметтік-саяси кеңістікке, экономикалық жағдайға, саяси жағдайға байланысты өзгеріп отырады. Бұл механизмнің әр компоненті әрбір қазақстандық және тұтастай алғанда қазақстандық қоғамның санасы мен құқықтық санасына әсер ететін, анықтаушы элемент бола алады.
Қазақстанның құқықтық мәдениетінің күрделі құрылымы туралы айта отырып, осы ұғымның жеке деңгейде ғана емес, сондай-ақ жекелеген кәсіби топтарға, әлеуметтік топтарға, мемлекеттік және қоғамдық органдар мен мекемелерге де қолданылатынына назар аударған жөн. Мысалы, Қазақстанның мемлекеттік басқару саласындағы құқықтық мәдениетін бағалау және харакеристика үшін заңдылықты сақтау, билікті асыра пайдалануды жою, құзыреттілік, іскерлік, басқара білу, еліміздің азаматтарының заңды мүдделері мен құқықтарын қамтамасыз етуге кепілдік беру және т. б. аса маңызды мәнге ие болады.
Қоғамдағы мәдени қарым-қатынастардың басым көпшілігі заң арқылы реттеліп, басқарылып жатады. Заң — мәдениетінің негізгі мақсат-мүддесін анықтап, оның орындалу бағыттарын реттеп отырады. Заңның дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ететін — заңға тәуелді нормативтік актілер. Сондықтан құқықтық мәдениетті дамыту үшін мемлекет барлық басқарушы аппараттың жұмысын жақсартып, нормалар мен құжаттардың дұрыс екеніне көз жеткізеді, қоғамдағы мәдени процесті реттейді [4, 98–99 бб.].
Жоғарыда келтірілген өзекті мәселелерді қарастыра отырып, біз тек әлеу- меттік-экономикалық құқықтың қалыптасуына ғана емес, сонымен қатар, Қазақстанның ұлттық құндылықтарын ескере отырып, құқықтық мәдениеттің қалыптасуына да ықпал ете аламыз.
Қорытындылай келе, біріншіден, Қазақстан халқының құқықтық мәдениеті — бұл қазақстандық қоғамның кемелденуінің адамгершілік-әлеуметтік негізін құрайтын бастапқы айқындаушы идеялар, талаптар, ұстанымдар; екіншіден, Қазақстан Республикасының құқықтық мәдениетіне қойылатын негізгі талап қоғам мен жеке адамның әлеуметтік-құқықтық өмірінің сапасы мен деңгейін арттыру болып табылады деп айтуға болады. Бұл азаматтар мәртебесінің кепілдігін қамтамасыз етуде, Қазақстанның саяси билігі іс- қимылының келісімділігінде және болжамдылығында көрініс табуы мүмкін. Бүгінгі таңда қазақстандықтардың құқықтық мәдениетінің пісіп-жетілген мәселелерін шешу тұтастай алғанда қоғамның бірігуіне және әлеуметтік прогреске, демократиялық, әділ қоғамның тұрақтылығына ықпал етуі маңызды.
Әдебиет:
1. Абсаттаров Г. Р. Правовая культура: характеристики и специфика (на примере современного Казахстана) // Вестник Российского университета дружбы народов. Серия: Социология. — 2014. — № 2. — С. 181–189.
2. Дуйсенгалиева А. Ж. Политико-правовой анализ ответственности органов местного самоуправления // Вестник КазНПУ им. Абая. Серия «Социологические и политические науки». — 2013. — № 1. — С. 88–90.
3. Абсаттаров Г. Р. Правовой процесс в социально-политической системе казахстанского общества // Известия Национальной Академии Наук Республики Казахстан. Серия общественных наук. — 2008. — № 5. — С. 54–56.
4. Формы общественного сознания. — М., 2011. — С. 98–99.
