Мақалада қазақ фольклорының еуропалық фэнтезимен ортақантикалық сарындары қарастырылған. Еуропалық фэнтезидегі мифтік образдардың қазақ халық ауыз әдебиетінде прототиптері бар екендігі нақты мысалдармен келтірілген. Сонымен қатар, бүгінгі Еуропа мен Азияда кеңінен тараған фэнтезидің субстанциясы — фольклордан тарайтындығы айқын дәлелденіп, түрлі ғылыми гипотезалар аксиома ретінде ұсынылды.
Кілт сөздер: фэнтези, антикалық, мифтік, прогресс, фольклор.
В статье рассмотрены античные мотивы казахского фольклора, общие с Европейским фэнтези. На конкретных примерах показано, что мифические образы в Европейском фэнтези имеют прототипы в устном казахском языке. Кроме того, в качестве аксиомы были выдвинуты различные научные гипотезы, наглядно доказавшие, что фольклор — субстанция фэнтези, широко распространенной сегодня в Европе и Азии.
Ключевые слова: фэнтези, античность, миф, прогресс, фольклор.
Фэнтези — фольклорлық дүниетанымның прогрессивті жалғасы ретінде
Ұлы жібек жолындай өзінің жауһар туындысын тасыған қазақ әдебиеті ешқашан да әлем оқырмандарын жалықтырған емес. Оның асыл керуені тар да тайғақ жолдарға тап болғанымен, уақыттың сынағынан мүдірмей өтетін еді. «Судың да сұрауы бар», — деп халық бекер айтпағандай, өзге жұрт ат арбаны пойызға ауыстырғанда, біздің әдебиет көшпелі өмірдің жан рахатынан бас тартуға асықпады. Ол бар ғұмырын көшпелік салтқа арнауды жөн көрді. Алайда уақыт бұны құптамады. Бір ғана ұстаныммен, яки, калокагатиямен өмір сүрудің мәнісі түптің түбінде жоғалатынын, катарсистік идеяның үстемдігі зор болатынын ескертті. Осылайша, сахара шөлін һәм оңтүстіктің қаһарлы аязын кешкен қазақ әдебиеті — еуропалық фэнтезиге мимесис (грек тілінде «мимесис» еліктеу) жасап, әлем әдебиеті сахнасында жаңа қырынан көріне бастады. Мұқым әлемді дүр сілкіндірген «Ренессанстік» (Қайта өрлеу) дәуір қазақ әдебиетіне орнағандай болды. Бұрын сонды құлақ естіп, көз көрмеген «кілембус» (Рүстем Сауытбайдың «Шоко әлем және Тылсым Элипсаһар» туындысындағы ұшатын кілем), «Шококент», «шокохан» және т.б (Рүстем Сауытбайдың «Шоко әлем» көркем шығармасындағы топонимикалық, антропонимикалық атаулар) жаңа әдеби терминдер қазақ әдебиетінде көрініс тапты. Сонымен қатар, өзімнің де еуропалық сарынмен жазылған «Таңғажайып автобус» атты көркем шығармамда сиқыршы сөзінің баламасы ретінде «Жаду» ұғымын, «жан коллекционері» тіркесін қолданғанымды атап өткенім жөн болар.
Фэнтезидің алтын шашағы өзге әдебиеттану салаларына қарағанда әлдеқайда кең. Оның түп тамыры біз ойлағанан да тереңде жатыр. Ал фэнтези дегеніміз не? Фэнтези — фольклористика ғылымының әдебиеттегі айнасы. Фэнтези — мифология мен ғұрыптық-ғибраттық фольклодың тоғысқан жері. Ұлттық кодты заманауи түсінікпен жеткізуші де дәріптеуші — фэнтези. Былайша айтқанда, халықтық сипаттың, этнологияның жаңа замандағы жаршысы — фэнтези.
Фэнтезидің іргетасы фольклодан бастау алады. Өйткені, фэнтезидің қалыптасуына, дамып, жетілуіне себепкер болған — фольклор. Фольклор — әлемдік фэнтезидің ұстазы. Бұны қайталап айтуымыздың мәнісі мынада: әдебиеттен алшақ жұрт фольклоды фантастиканың атасы деп біледі. Біздіңше, олай айтуыларына: қияли әлемнің мотивтері дәлел болса керек. Расында, фольклор мен фантастикада да таңғажайып образдар бар. Бірақ, бұл екі әлемнің бір екендігін білдірмейді. Әрі, фольклодың шәкірті — фэнтези екендігін жоғарыда қозғаған болатынбыз. Егер, фантастика — ғылым мен білімнің басты объектісі болса, фэнтези — фольклорлық дүниетанымның прогрессивті жалғасы. Фэнтези мен фолькор арасындағы аналогияны парақтап қарамастан бұрын ең алдымен фольклорлық теорияның бағыты мен бағдарына тоқталып өтейін.
Фольклорлық скептицизм — өте күрделі құбылыс. Фольклордың геносеологиясы — синкретті келеді. Белгілі орыс фольклорисі А. Н. Веселовский айтқандай, оның өн бойынан халықтың тұрмыс-салтын, театрлық, әншілік, бишілік өнерін бір-бірінен дараланбай, тұтас күйінде көруге әбден болады. Әуелбек Қоңыратбаев «Қазақ фолькорының тарихы» еңбегінде фольклордың «халық ауыз әдебиеті» ұғымымен әсте мағыналас екенін айтқан болатын. «Халық ауыз әдебиеті» термині фолькордың халық этнологиясынан қол үзбегендігін дәлелдейді. Расында, фолькордың жалпыдан жалқыға, дерексізден деректі категорияға көшуіне — этнология әсер етті емес пе? Фолькорды жеке ғылым, арнаулы сала қылған да — этнология мен этнография. Кезінде философия ұясынан түлеп шыққан ғылым салалары іспетті фольклор әдебиеттегі өз жолын таңдады. Фолькордың жеке дербес сала болуы — этнологиядан мүлдем қол үзгендігін айғақтамайды. Фольклор мен этнология синонимдес, егіз ұғымдар. Халықтық сипаттың асыл үлгілері әрқашан да фольклордың жанашыры болары хақ. Мәселен, қазақтың космологиялық, эсхатологиялық антропогондық мифтерінде этнологиялық түсініктер жиі ұшырасады. Әсілінде, қазақ халқының зергерлік, бақташылық, әншілік, күйшілік, ұлттық спорт өнері фольклордың полисіне ерте бейімделіп кетке керек.
Қазіргі қазақ фольклортану ғылымы қалыптасқанға дейін қазақ әдебиеті түрлі тарихи кезеңдерді бастан өткерді. Аталмыш кезеңдер ежелгі дәуір әдебиетінде танылу арқылы қазіргі фольклортану ғылымының жаңа қырынан ашылуына негіз болды. Бұған фолькортанушы ғалымдарымыздың ерен еңбектері айқын дәлел болмақ. Ғұламалардың ғұмырлы еңбектерін парақтап өтуге рұқсат етсеңіздер: Немат Келімбетовтың «Ежелгі дәуір әдебиеті», Мәлік Ғабдулиннің «Қазақ халқының ауыз әдебиеті», Әуелбек Қоңыратбаевтің «Қазақ фольклорының тарихы», Риза Әлмұханованың «Қазақ фольклорындағы антикалық сарындар», Шәкір Ыбраевтің «Қазақтың мифтік әңгімелері» және т.б
Еуропалық фэнтезидің қазақ фольклорындағы жауһар көріністері
Әлмұханова Риза Тасқынғалиқызы «Қазақ фольклорындағы антикалық сарындар» атты көлемді монографиялық еңбегінде қазақ мифологиясындағы кейіпкерлердің образдары әлі де зерттеуді қажет ететіндігін айтқан болатын. Ғалымның тұшымды пікірі бүгінде фольклортану ғылымының басты мәселесіне айналды. Жоғарыдағы мәселені негізге ала отырып, біз еуропалық фэнтезидің мотивтерін қазақ халық ауыз әдебиетінен іздеуді жөн көрдік. Айымыз оңынан туғандай, зерттеу-жұмысымыз басталмай жатып өзінің оң нәтижесін берді. Еуропалық фэнтезидің сарындары қазақ фольклорында айтарлықтай мол болып шықты. Мәселен, Джон Рональд Руэл Толкиннің «Жүзік әміршісі», Джоан Роулингтің «Гарри Поттері», Льюис Кэрроллдің «Алиса ғажайыптар әлемінде» көркем шығармаларына аналогия жасау барысында айтылған тұжырымның аксиома екенін анық байқадық. Сөзімізді жаңғырта түсу үшін әр мифологиялық образға салғастырмалы-салыстырмалы талдау жасап көрелік:
Ежелгі грек мифологиясын қазақ халық ауыз әдебиетімен салыстыра зерттеген бірден бір ғалым — Мұхтар Омарханұлы Әуезов. Мұхтар Әуезов грек мифологиясына құлшыныс таныту арқылы қазақтың тәңіршілдік сенімінен біраз ұқсас дүниелерді тапқан еді. Ғалымның «Жалпы театр өнері мен қазақ театры», Л.Соболовпен бірігіп жазған «Эпос и фольклор казахского народа» атты жауһар еңбектері жасаған гипотезамыздың дәлелі болары анық. Мәселен, Қорқытты антикалық грек мифологиясының кейіпкері Прометеймен салыстырған ғұлама ғалым өз еңбегінде:
«Қорқыт жайындағы аңыздың тақырыбы — құдаймен алысу туралы тақырып. Қорқыт жазмыш, тағдыр даярлап қойған талайына қарсы алысады. Қазақ арасында таралған Қорқыт жайындағы нұсқалардан басқа халықтардың ежелгі ғасырлардағы көне эпосының образдарымен кейбір ұқсастығы, сарындастықты сеземіз. Прометей жайындағы аңыз, осетиндердің Әміран жайындағы аңызындағы құдаймен алысу тақырыбы қазақтың Қорқыт жайындағы аңызында өз шешімін тапқан» [1,9б]., — деп пікір білдіреді. Ғұламаның пікірінің астарынан біз мынаны ұқтық: Қорқыттың грек мифологиясындағы прототипі — Промотей. Сіздерде «неге Зевс емес?» деген сауалдың туы заңды. Оның себебі мынада: Грек мифологиялық түсінігі бойынша Зевс — әлемді жаратушы. Ал қазақ әдебиетіндегі мифологиялық концепция мүлдем басқа принцептерге сүйенеді. Ежелгі түркі мифологиясында: Көк Тәңір — ғаламның иесі деп айтылады. Түркі мифологиясындағы антикалық сарындар қазақ әдебиетімен ортақ болғандықтан, Көк Тәңірі — Зевстің қазақ әдебиетіндегі образы деген пікіріміз ақиқат болмақ. Бірақ осы жерде Қорқыттың грек «мифологиясындағы образы — Промотей, ендеше, оны байыны барудың қажеті қанша?» деген абсурдтық көзқарас туындамуы шарт.
Ұлық Түрік (Қорқыт) Оғыз Қаған жырында: ақ сақалды, көк көзді, абыз адам ретінде бейнеленеді. Мұндай суреттеулер Қорқыттың еуропалық фэнтезидегі өкілі — Мерлин (кельттық мифологияда «Merlin» — сиқыршы, көріпкел») болуын аңғартады. Дегенмен, Д.Рональд Руэл Толкиннің «Жүзіктер әміршісі» көркем шығармасындағы Гэндальфтің образы әлдеқайда Қорқытқа келіңкіретін сияқты. Сіздерге өтірік, бізге шын — Мерлин қазақтың діни мифологиясындағы Мұхамбет пайғамбардың нақ образы. Бұлай деуіміздің себебі: Зұлфұқар — діни аңыздарда Мұхамбет пайғамбардың батыры Ғалидың қылышын солай деп атаған. Кейін асыл болаттан соққан қылышты осылай атап кеткен (Жанындағы зұлфұқар) [2, 301б]., — деп Қазақ халық әдебиеті «Батырлар жыры» кітабында жазылған анықтама Мерлиннің Артурға қылышты табыстау сюжетімен өте ұқсас келетінін көрсетеді. Әрине, бұл ой көптеген адамдардың ашуын, тіпті намысын шақырып, даулы мәселе тудыры мүмкін. Сондықтан, біз алдын ала үстіртін шешім қабылдағанымызды мойындап, кешірім сұраймыз. Аталмыш пікірдің «талион» шақырмасына сенеміз.
Ғаламтордың ресми ақпараттарында: Сұр Гэндальф — хоббиттер әлеміндегі маңызды тұлға. Оның сиқырлы аса таяғы және бойында таусылмас күш бар. Бойы шамамен 168 см, көзі көмірдей қара, ақ қасы қалың, кең жауырынды Гэндальф — басқа сиқыршылардан әлсіздерге көмектесу, көріпкелдік қасиетімен ерекшеленеді, — делінген. Тұтас эпопепияның басты қаһарманына айналған Гэндальфтің образына қазақ фольклорынан бір емес, бірнеше кейіпкерді сәйкестендіре қарастыруға болады. Мәселен, Ұлыс жырларының субстанциясы саналатын — Қыдыр (Қызыр) ата бейнесі сыртқы бітімі мен ішкі жан дүниесі жағынан Гэндальфтің синонимдік тұлғасы іспеттес. Сіздерде «Логомахия» (Логомахия — пікірталас кезінде оған қатысушылардың, талас тудырған ұғымды анықтай алмауларына байланысты, бір түйінге келе алмауы) қалыптастырмас үшін Қыдыр атаға біраз шолу жасап өтерлік: Қыдыр ата — ынтымақ пен бақытты дарытушы мифтік бейне. Қазақтың ұлыс жырларында Қыдыр атаның аса таяғы, ақ шапаны бар делінеді. Бұның барлығы Гэндальфтің архитипі — Қыдыр ата екендігін танытады.
Зерттеу жұмысы кезінде Джоан Роулингтің «Гарри Поттер» көркем туындысындағы кейбір образдардың қазақ мифологиясында барын білдік. Мәселен, өлім себуші — Волан-Де-Морт мифтік тұрғыда қазақтың көне эпостық аңыздарындағы Ерліктің (Еркіліктің) бейнесін танытады. Риза Әлмұханова айтқандай, Еркілік — антикалық мифологиядағы Аидтың көшірмесі. Яғни, ол да Аид сықылды жанды алады, я болмаса, жасаған әрекеттерінің жазасы ретінде қинайды. Алайда антикалық мифологиялық сарындар мен фэнтези туындылар арасындағы байланысты ескере келе, біз Еркілікті қазіргі еуропалық фэнтезидегі — Волен-Де-Мортың өзі болмаса дағы, оның прогрессивті (өңделген, жаңарған, дамыған) нұсқасы деген шешімге келдік. Сонымен қатар, Джоан Роулингтің туындысындағы: Альбус Дамблдор, Рубеус Хагрид, Феникс, жылан (Василиск), су перісі және тағы басқа кейіпкерлердің қазақ халық ауыз әдебиетіндегі мифтік қаһармандармен ұқсас белгілерін таптық. Мәселен, Вейла (Veela) тұқымынан шыққан Флёр Делакурдың ата-тегі қазақ фольклорындағы «Пері», «Перизат» сынды мифтік кейіпкерлердің прототипі болып табылатындығын дәлелдейді. Ал дәу Грохх (Хагридтің бауыры) түр-тұлғасы жағынан қазақтың төбекөздеріне ұқсас.
Бұнымен зерттеу жұмысымыз бітпейді. Өздеріңіз білетіндей, ғылым — еркіндік пен уақытты аса қажет етеді. Сондықтан, зор қимастықпен талдауымызды аяқтай отыра, ғылыми жұмысыңыздың келешекте жалғасы табарына нық сенім мен үміт білдіреміз.
Әдебиет:
- Қазақ фольклорындағы антикалық сарындар / Риза Әлмұқанова. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2009. — 320 бет.
- Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық / Құрастырып, түсініктерін жазған М. Құмарова. — Алматы: Жазушы. — Тақырып алдында: Қазақ ССР Ғылым академиясы М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты. Т. З: Батырлар жыры / Жауапты шығарушы Ж.Әбішев. — 1987. — 304 бет., суретті.
- Шоко әлем / Рүстем Сауытбай. — Алматы: «CD print» баспасы, 2019. — 264 бет.
- Шоко әлем және Тылсым Элипсаһар / Рүстем Сауытбай. — Алматы: «Алматы» баспасы, 2020. — 362 бет.
- Таңғажайып автобус / Алтыншаш Курманаева. — Ресей, Екатеринбург қаласы: «Ридеро» баспасы, 2020. — 56 бет.
- Хәрри Поттер және пәлсапалық тас / Д. К. Роулинг. — Алматы: «Steppe&World Publishing» баспасы, 2020. — 324 бет.
