Бұл мақалада ақпараттық білім беру ортасын жасаудың маңыздылығы талқыланады, инклюзивті білім беру үшін ақпараттық білім беру ортасын жасаудың пайдасы айқындалады, инклюзивті білім беру үшін ақпараттық білім беру ортасын жасауда кездесетін негізгі қиындықтар мен оны шешу жолдары көрсетіледі.
Кілт сөздер: инклюзивті білім беру, интеграция, ақпараттандыру, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, ақпараттық білім беру ортасы.
В данной статье обсуждается важность создания информационной образовательной среды, раскрывается польза создания информационной образовательной среды для инклюзивного образования, указываются основные трудности и пути их решения, возникающие при создании информационной образовательной среды для инклюзивного образования.
Ключевые слова: инклюзивное образование, интеграция, информатизация, информационно-коммуникационные технологии, информационная образовательная среда.
This article discusses the importance of creating an information educational environment, reveals the benefits of creating an information educational environment for inclusive education, identifies the main difficulties and ways to solve them that arise when creating an information educational environment for inclusive education.
Keywords: inclusive education; integration; informatization; information and communication technologies; information educational environment.
Қазіргі уақытта мектептегі заманауи білім беруді дамытудың негізгі міндеті жаңа нәтижелерге қол жеткізу үшін оның мазмұны мен оқыту әдістерін жаңарту болып табылады. Бүгінгі таңда білім беру саласындағы мемлекеттік саясат оқушылардың жеке басына бет бұрды. Сондықтан қазіргі білім берудің мәні мен мақсаты — тұлғаны дамыту. Бұл жағдайда баланың жеке басының толыққанды дамуы мен келесі сатыда білім алуды табысты жалғастыру мүмкіндіктерін қамтамасыз ету үшін қажетті және жеткілікті деңгей ретінде қоғамда конвенцияға (шартқа) қол жеткізілетін жаңа стандарттармен белгіленетін білім деңгейін айқындауға өзге тәсілді табу өзекті болып табылады.
Білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі қағидаттарына баршаның сапалы білім алуға құқықтарының теңдігі; әрбір адамның зияткерлік дамуы, психикалық-физиологиялық және жеке ерекшеліктері ескеріле отырып, халықтың барлық деңгейдегі білімге қолжетімділігі жатады [1].
Инклюзивті білім беру дегеніміз — барлық оқушыларға жауап беру, қабылдау, құрметтеу және қолдау арқылы олардың әр түрлі қажеттіліктерін тиімді қанағаттандыру арқылы сапалы білім алуға қол жетімділікті қамтамасыз ету. Оқушылар білім беру бағдарламасына жалпы білім беру ортасында қатысады, алып тастауға әкелуі мүмкін кедергілер мен тосқауылдарды азайтуға және жоюға қолдау көрсетеді.
Инклюзивті тәжірибені барлық оқушыларға негізгі білімге қол жеткізуге мүмкіндік беретін қатынастар мен әдістер ретінде анықтауға болады. Барлығы барлық оқушылардың өзін қалаулы және құнды сезіну үшін, сонымен қатар олардың таланттарын дамытуға және мақсаттарына жетуге көмектесетін дұрыс қолдау алу үшін жұмыс істейді. Білім шынымен инклюзивті болған кезде, ол тек білім алуда ерекше қажеттіліктері бар балалар үшін ғана емес, барлық балаларға да пайдалы болады. Инклюзивті білім беруде әр оқушының алуан түрлілігі мен оқуға қосқан ерекше үлесі бағаланады. Шынайы инклюзивті ортада әр бала өзін қауіпсіз сезінеді және өзін ортада қажетті сезінеді. Оқушылар мен олардың ата-аналары оқу мақсаттарын қоюға қатысады және оларға қатысты шешімдерге қатысады. Мектеп персоналында барлық оқушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру және ынталандыру үшін дайындық, қолдау, икемділік пен ресурстар бар [2].
Инклюзивті білім беру жалпы білім беру ортасында жүзеге асырылады; яғни әр түрлі ортадан шыққан және әртүрлі қабілеттері бар оқушылар инклюзивті ортада бірге оқитын білім беру ортасы. Жалпы оқу ортасы оқушылардың әдеттегі оқу сағаттарының көпшілігінде қолданылады және оған сыныптар, кітапханалар, спорт залы, театрлар, музыка бөлмелері, асханалар, ойын алаңдары және жергілікті қоғамдастық кіруі мүмкін. Жалпы оқу ортасы — бұл білім алуда ерекше қажеттіліктері бар оқушылардың өз құрдастарынан оқшауланған жерде оқитын орын емес.
Инклюзивті білім беруде жалпыға бірдей оқу ортасын құрудың тиімділігі:
− әр оқушыға құрдастарымен бірге оқу ортасында бірдей білім алуға мүмкіндік;
− позитивті ортаны қалыптастыру, оқушылардың жеке, әлеуметтік, эмоционалды және академиялық мақсаттарға жетуін қамтамасыз ету;
− оқушылардың қажетті білім алуын қаматмасыз ететін оқыту әдістері мен принциптерін қолдану және т. б.
«Қосудың» негізгі идеясы — бұл ерекше қажеттіліктері бар балаларды барлық оқушылар оқитын қарапайым білім беру мекемелерінде оқыту. Инклюзивті білім беру әлемнің көптеген елдерінде арнайы білім беру жүйесін реформалаудың, интеграциялаудың және трансформациялаудың негізгі бағыттарының бірі болып табылады, оның мақсаты — білім алу құқығын кемсітусіз іске асыру.
«Инклюзивті білім беру» ұғымынан басқа, «инклюзивті мектеп» ұғымы жиі ерекшеленеді, ол:
− мәдениеттердің алуан түрлілігін жаңа шындық ретінде қарастырады;
− білімге, дағдыларға және ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз етуі тиіс;
− оқу процесінің даралануын сақтайды;
− топтық жұмыс стилін қолдануды қамтиды;
− отбасылармен, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдармен ынтымақтастықта жұмыс істейді;
− әр оқушыдан оқуда сәттілік күтеді;
− қоғамның әлеуметтік дамуына ықпал етеді.
Білім берудегі интеграцияның негізгі аспектілерінің бірі — баланың жеке даму траекториясын (жеке білім беру бағдарламасы) құру деп айтуға болады. Бұл білім беру бағыты баланың қай жерде оқитынына, қай жерде орналасқанына және қандай формада оқу мүмкіндігіне байланысты болмауы керек-ең бастысы оның дамуы (зияткерлік, психикалық және т. б.).
Бұл тәсіл қарым-қатынастағы шекараларды анық көрсетпейді, барлық балаларды ұжымның табиғи өміріне тартады және болашақ ересек адамның жеке басының қалыптасуындағы қателіктерді жояды [3].
Инклюзивті білім беру ортасын құруда ақпараттық білім беру ортасын жасау маңызды болып табылады. Өйткені, қазіргі білім берудің мақсаты — ақпараттық білім беру ортасын құру, құзыретті тұлғаны қалыптастыру, яғни қолда бар білім мен дағдыларды қолдана отырып, әртүрлі мәселелерді шешуге қабілетті тұлға. Бұл тәсілдегі білім мазмұны әр адамға қажет құзіреттіліктерді бөліп көрсету негізінде таңдалады. Мұғалім ақпаратқа ие болу құқығынан айырылады және оның басты міндеті — оқушының ақпаратын қаруландыру емес, оқушыға осы ақпаратты өз бетінше игеруге көмектесу. Ақпараттық құзыреттілікке ие оқушыны тәрбиелеу керек, яғни ақпаратты іздеуге, түрлендіруге, пайдалануға байланысты әртүрлі мәселелерді шеше алатын тұлғаны тәрбиелеу.
Әр түрлі білім беру ұйымдарында ақпараттық білім беру ортасын құру және дамыту жиырма жылдан астам уақыт бойы жалпы және жоғары білім беруді ақпараттандыру процесінде ең көп талқыланатын мәселелердің бірі болып табылады.
Білім беру жүйесіне ақпараттық және коммуникациялық технологияларды енгізудің маңызды бағыттарының бірі оқу процесінде білім беру мақсатындағы ақпараттық ресурстарды пайдалану болып табылады: электронды оқулықтар, компьютерлік тесттер, мультимедиялық жүйелер және т. б. Егер мұның бәрі белгілі бір ақпараттық-әдістемелік орта түрінде жиналса, оқу процесін қамтамасыз ететін айтарлықтай үлкен дидактикалық әсерге қол жеткізуге болады.
Ақпараттық білім беру ортасы білім беру процесінде қамтамасыз ету керек:
− білім беру процесін ақпараттық-әдістемелік қолдау;
− білім беру процесін жоспарлау және оны ресурстық қамтамасыз ету;
− білім беру процесінің барысы мен нәтижелерін мониторингтеу және тіркеу;
− білім алушылар денсаулығын мониторингтеу; ақпаратты жасаудың, іздеудің, жинаудың, талдаудың, өңдеудің, сақтаудың және ұсынудың заманауи рәсімдері;
− білім беру процесіне барлық қатысушылардың қашықтықтан өзара іс-қимылы білім беру процесін ақпараттық-әдістемелік қолдау;
− білім беру процесін жоспарлау және оны ресурстық қамтамасыз ету;
− білім беру процесінің барысы мен нәтижелерін мониторингтеу және тіркеу;
− білім алушылардың денсаулығын мониторингтеу;
Мектептің ақпараттық ортасы оқыту әдістемелерін дамытуда көптеген жаңа мүмкіндіктер берді. Олардың әртүрлілігі іс жүзінде оқушылардың жеке қажеттіліктерін, балалардың профильдік мүдделерін қамтамасыз етуге, яғни жаппай мектепте баланың даму педагогикасын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Дәстүрлі әдістер оқытудың жаңа қуатты көрнекі құралдарымен (мультимедиялық проектор, интерактивті тақта, графикалық планшет, құжат-камера, сандық микроскоп) байытылды [4].
Инклюзивті білім беру және жалпы білім беру мекемесінің ақпараттық білім беру ортасы электрондық (цифрлық) нысанда мынадай қызмет түрлерін жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етуі тиіс:
− білім беру процесін жоспарлау;
− білім беру процесінің материалдарын, оның ішінде білім беру процесіне қатысушылар пайдаланатын білім алушылар мен педагогтердің жұмыстарын орналастыру және сақтау;
− білім беру процесінің барысын және бастауыш жалпы білім берудің негізгі білім беру бағдарламасын меңгеру нәтижелерін тіркеу;
− интернет желісі арқылы білім беру процесіне қатысушылар арасындағы, оның ішінде қашықтықтан өзара іс-қимыл жасау, білім беру қызметін басқару міндеттерін шешу үшін білім беру процесі барысында қалыптастырылатын деректерді пайдалану мүмкіндігі;
− білім беру процесіне қатысушылардың Интернет желісіндегі ақпараттық білім беру ресурстарына бақыланатын қолжетімділігі (білім алушыларды рухани-адамгершілік дамыту және тәрбиелеу міндеттерімен үйлеспейтін ақпаратқа қолжетімділікті шектеу););
− білім беру мекемесінің білім беру саласындағы басқаруды жүзеге асыратын органдармен және басқа да білім беру мекемелерімен, ұйымдармен өзара іс-қимылы [5].
Сабақтағы басты кейіпкерлер — мұғалім мен оқушылар екендігімен бәрі келіседі. Олардың бірлескен қызметі, қарым-қатынасы сәтті оқу процесінің кілті болып табылады. Оқушының жеке басына мұғалімнің жеке басы үлкен әсер етеді. Ақылға қонымды шектерде қолданылатын электронды құралдар шығармашылық үшін уақытты босатады, оқушылардың оқу материалын игеруіне қолайлы жағдай жасайды. Электрондық көрнекі құралдар сабағындағы рөлі мен орны, сондай-ақ басқа да оқу құралдары мұқият ойластырылып, жобалануы керек.
Қоғам қаншалықты дамыған болса да, қазірдің өзінде ақпараттық білім беру кеңістігінің оқу процесіне әсері зор, сондықтан екі бірдей серіктес: мұғалім мен оқушы қатысатын құзыреттілік тәсіл негізінде білім беру маңызды. Ақпараттық қоғамдағы оқу процесін түсіну дәстүрлі дидактикалық идеялардан толық бас тартуды қажет етпейді, бірақ оларды дамытуды, жаңа позициялардан, соның ішінде әртүрлі дидактикалық көзқарастар тұрғысынан қарастыруды талап етеді.
Әрбір білім беру мекемесінде білім алуда ерекше қажеттіліктері бар балалардың толыққанды интеграциялануын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін әмбебап кедергісіз орта құрылуы тиіс. Мұндай кедергісіз ортаны құру құралы ақпараттық білім беру ортасын құру болып табылады.
Инклюзивті білім беруді жүзеге асырудың келесі проблемаларын атап өтуге болады [6]:
− балаларды инклюзивті оқыту процедурасы аймақтық деңгейдегі нормативтік құжаттармен іс жүзінде реттелмеген;
− материалдық-техникалық базаның және қаржылық қамтамасыз етудің жеткіліксіздігі проблемасы;
− бейінді мамандардың: — логопедтердің, психологтардың, дефектологтардың, емдік дене шынықтыру (ЕДШ) мамандарының жетіспеушілігі — оқытуды сүйемелдеу үшін;
− педагогтарды «ерекше» балалармен жұмыс істеуге дайындау мәселесі (арнайы әдістерді, тәсілдерді, оқыту құралдарын меңгермеу, педагогтердың психологиялық даярлығы);
− оқулықтармен, оқу-әдістемелік жинақтармен, әдістемелік құралдармен жеткіліксіз қамтамасыз етілу.
Бұл мәселелерді шешу үшін қажет:
білім және ғылым мамандарының үйлестірілген және тұрақты өзара іс-қимылы;
− бұл процесті мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару органдары тарапынан тиімді қолдау;
− ақпараттық білім беру порталының тұжырымдамасын, құрылымын, оқушылардың тұлғалық дамуының ақпараттық білім беру кеңістігінің өзегі ретінде оның жұмыс істеу сценарийлерін әзірлеу;
− мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытуды, инклюзивті оқытуды қашықтықтан компьютерлік қолдауды қамтамасыз ету.
Сонымен, ақпараттық білім беру ортасы — бұл білім беру субъектісі ретінде адаммен тығыз байланысты ақпараттық, техникалық, оқу-әдістемелік қамтамасыз етудің жүйелі түрде ұйымдастырылған жиынтығы. Ол инклюзивті білім беру сапасын арттыру үшін маңызды болып табылады. Өйткені, қазіргі дамушы заманның талабына сай ақпараттық білім беру ортасы білім беру кеңістігінде үлкен әсерге ие болып табылады.
Әдебиет:
- ҚР «Білім туралы» Заңы, 2007 ж.
- Инклюзивті білім беру жағдайында даму мүмкіндігі шектеулі оқушыларды психологиялық-педагогикалық қолдау қызметінің ұйымдастырылуы// «Открытая школа» журналы. № 7(128) 09. 2013ж.
- Малофеев, Н. Н. Специальное образование в меняющемся мире. Россия: учеб.пособие для студентов пед. вузов. В 2 ч. Ч. 1/Н. Н. Малофеев. — М.: Просвещение, 2013. — 320 с.
- Казаченок В. В. Педагогические аспекты информатизации учебного процесса// Педагогическая наука и образование. — 2013. — № 1. — С. 62–66.
- Казаченок В. В., Русаков А. А. Педагогические аспекты формирования высокотехнологичной образовательной среды// Информатизация образования — 2016: материалы Международной научно-практической конференции /Академия информатизации образования. — г. Сочи, 14–17 июня 2016 г. — С. 227–232.
- Наумов А. А., Соколова В. Р., Сегедова А. Н. Интегрированное и инклюзивное обучение в общеобразовательном учреждении. Инновационный опыт. — Волгоград: Учитель, 2012. — 147с.
