Мақалада тұлғаның дамуындағы түрлі ситуацияда жанжал, күйзеліс, шектеу мәселелерінің туындауы себептері туралы жазылған.
Кілт сөздер: жанжал, күйзеліс, тұлға, шектеу, ситуация
В статье рассказывается о причинах возникновения конфликтных, стрессовых, ограничительных проблем в различных ситуациях развития личности.
Ключевые слова: конфликт, стресс, личность, ограничение, ситуация
Жанжалды игеруде әлеуметтік-психологиялық құбылыстардың екі принциптік кластардың бөлінуіне сәйкес екі аспектісін атап өтуге болады: 1-ден жанжал әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде, 2-ден оның мүшелерінің субъективті кескіні — жанжал жағдайында екі жақтың күйзелісі және мойындауы.
Жанжалды игеруде соңғы аспектінің маңызы зор: егер көптеген әлеуметтік психологиялық құбылыстар топтық қатынастар мүшелері қабылдауы мен күйзелісіне тәуелсіз түрде жүзеге асырылса, мүшелерінің көзқарастары әртүрлі болуы мен позициясының қарсы бағытта екенін сезінуінен, т.б. жағдайлардан жанжал басталады. Сондықтан жанжалдың болуы әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде оқиға мүшелерінің субъектівті кескініне байланысты. Жанжалдық қарым-қатынас кескіні мен қабылдауына байланысты мәселелерді оның тұлғасын толықтай «оппонент» мүмкіндігі мен өз мүмкіндігі, жалпы «күшін қалпына келтіру», адамның қарсы тұру толық кескініне қарай көрсетіледі, жанжалда адам тәртібінің реттеушісі болатынситуация образын қарастырамыз.
Батыс психологтарының зерттеулері көрсеткендей, ситуация образы олардың жеке элементтері мен ситуациялық қасиеттер кескіні ретінде ғана емес, образдардың «адамдар-ситуацияда» өзіндік амальгамы ретінде ұсынылады. Д.Магнуссон түрлі мамандар ұсынған (1927 жылғы Томас жұмысынан бастап) ситуацияларға сипаттама беріп, ситуация мүшелерімен байланысты (мақсаттар, қабылданатын бақылау, күту, қажеттіліктер мен уәждер, аффектілі тондар мен эмоциялар)өзекті ситуациялық қасиеттерді (қиындық, айқындық, күш, қабілет/шектеу, рөлдер, міндет, ереже, физикалық шарттар, басқа адам) ерекшелеген. «Жанжалдың когнитивті аскептісіне үлкен мән берілсе де, ситуацияны қабылдаудың аффектілік түрі — жалжалдық ситуацияда жалпы образдың бір бөлігіне айналған эмоцияналдық жағдай мен сол немесе басқа сезімдегі жанжал мүшелерінің күйзелісінде көрінеді. Негізі жанжалдың эмоцияналдық компонентін көрсететін авторлар жауласу, агрессия, үрейлену, мазасыздану сезімдерінің пайда болу мүмкіндігін растайды. Көңіл-күй психологиясы бойынша зерттеулеріне сүйене отырып, Л. В. Куликов (1997, 67 б.) мотивациялық сезімдерді (куаныш, сергектік, құмарлық), тензионды сезімдерді (ашу, үрей, абыржу), өзін-өзі бағалау сезімдері (қайғы, айыптау, абыржу, ұят) бөлуді ұсынады. Бұл сезімдерді бастан кешіру жанжалдың жағдайына, жеке ерекшеліктерге байланысты болатыны белгілі. Н. А. Батуриннің зерттеулерінде сәтсіздіктің эмоционалды мазмұны сәттілікті бастан кешіруге қарағанда күрделі, әрі қарама қайшылықты екені көрсетіледі. Сәттілікті эмоционалды түрде бастан кешіру, қуанышты эмоционалдық тұрғыда бастан өткізумен пара-пар, тек жынысына қарай айырмашылық болады. Сәтсіздік болса, ержігітте — ол түңілу, наразылық, ашумен (автордың ойынша, күйзелістің экстрапунитивті бағыты), қыздарда — ұялу, айыптаусезімдері арқылы (интрапунитивті бағытқа сәйкес) көрінеді» [1.115].
Жанжалдың әлеуметтік-перцептивті аспактілері жанжалдық ситуацияның кескінің баламалығына қарай, «басқа» образдың көзқарасымен қарастырылады.
Жанжалдық ситуация кескінінің адекваттығы. Орыс әдебиеттерінде ең алғаш рет жанжалдық ситуацияның образдары туралы мәселені Л. А. Петровская (1997)көтерді. «Жанжалдық ситуацияны мойындау мәселесін қолдануда ол объективті ситуация мен мүшелерінің оны бағалауының қатынасы; сонымен қатар бірнеше келесі варианттар болуы мүмкін.
- Адекватты қабылданған жанжал, «ситуацияны толығымен, бір-бірін, өздерін дұрыс бағалайды».
- Жанжалдың адекватты емес түсінігі шындықтан алшақ болады.
- Объективті жанжалдық ситуация бар, бірақ оның мүшелері жанжал деп танымайды; бұл жағдайда психологиялық жанжал жоқ, және жанжалдық қарым-қатынас болмайды.
- Жалған жанжал объективті түрде жанжал болмай, бірақ екі жақ өздерінің қатынастарын жанжалдық деп танып қателеседі.
- Объективті түрде жанжал жоқ, субъективті түрде мүшелері ситуацияны жанжалдық емес деп таниды.
Осыған Дойч көрсеткен объективті ситуация қатынасына және оны жанжал мүшелерінің қабылдауына негізделген жанжал типтерін қоса аламыз:
1) «шынайы жанжал», объективті түрде болатын, адекватты түрде қабылданады.
2) «кездейсоқ, немесе шартты жанжал», тез өзгеретін жағдайларға байланысты;
3) «аралас жанжал», «нағыз жанжал» артында шынайысына негізделген басқа жанжал жатады;
4) «бұрыс қабылданған жанжал», екі жақтың қате түсінуіне байланысты мәселені теріс түсінуге әкеліп соғады;
5) «беймәлім жанжал», екі жақтың түсінбеуінен жүзеге асып жатқан жанжал;
6) «жалған жанжал», түсінбеушілік күшінде объективті негіздің болмауынан пайда болады» [2.13].
Басқаның образы. Жанжалдағы серіктестің функционалдық образы — біржақтылық. Егер әлеуметтік-перцептивтік образдар жанжалдық ситуацияда біржақты болса, (бір-біріне қарама-қарсы бағытта, ұстанымдағы адамдардың қатынасы) қарсы адамға екінші жақ «қарсылас» болып, оның жас шамасы оның біржақтылығы болады. Оның көрінуінің объектісі — басқа образдың кез-келген зонасы тәртібінің, уәжінің, жеке ерекшеліктерінің интеграциясы бола алады.
Ситуацияның жалпы шиеленушілігі, серіктестің наразылығы, адамда кері байланысты күтуін көрсететін, зерттеу бойынша, тұлғаның қорғаныш механизмін белсендіруіне, беті қайтқан, конструктивті ақпаратты қабылдамауына әсер етеді. Адам серіктестің жауапты теріс реакциясын шығаратын теріс бағалауларға интуициялық тұрғыда күдіктенеді, сондықтан өз қатынасын көрсетуде сақ болады.
Сондықтан жанжалдық ситуацияда тұлғаралық таным процестері — серіктестің психологиялық образының адекватты құрылымында жоғары қызығушылықпен, тәртіпті түсіндіру және болжау, серіктеске «біржақтылық» жоғары дәрежесімен, серіктестің «тұйықтығы» — шынайы немесе күдіктену бойынша жіті жұмыстар арқылы сипатталады.
Әлеуметтанушы А. Шюца түсінуді үш типке бөледі.
1) Түсіну өзін-өзі түсіну секілді — «өзіндік» терминдерде өзіндік күйзелісін түсіну;
2) Басқаның субъективтік мәнін түсіну, немесе
Әдебиет:
- Климов Е. А. Психология профессионального самоопределения.-М.: Издательский центр «Академия», 2004.
- Акбиева С. Профессиональное развитие в контексте жизненного пути и психического развития человека // Известия Российского государственного педагогического университета им.А. И. Герцена,2008
