Мазкур мақолада болалар ҳуқуқларини ҳимоялашнинг ҳуқуқий — тарихий манбалари ёритилган.
Калит сўзлар: бола ҳуқуқи, тарихий тараққиёт, бола тушунчаси.
В статье описаны юридические и исторические источники защиты прав детей.
Ключевые слова: права ребенка, историческое развитие, понятие ребенка.
Ҳуқуқ тушунчаси инсон тафаккурининг маҳсули сифатида пайдо бўлган даврдан буён доимий ўрганиш, ривожланиш, таснифланиш, тадқиқ қилиш, такомиллашиш каби жараёнларнинг таъсирида янада янгича мазмунга эга бўлиб бормоқда. Дастлаб умумий тарзда талқин қилинган ҳуқуқ муҳим ижтимоий қадрият сифатида тарихий тараққиёт босқичида такомиллашиб, табиий ва позитив шаклларга, позитив ҳуқуқлар эса ягона ва мустақил ҳуқуқ тизимларига, ҳуқуқ тизимлари эса ижтимоий ҳаёт жабҳаларига мослашган ҳолда ҳуқуқ соҳалари ва ҳуқуқ институтларига бўлиниш тенденцияси давом этмоқда. Шу нуқтаи назардан бола ҳуқуқлари ҳуқуқ ривожланишининг давомийлиги жараёнида инсон ҳуқуқларининг бир қисми, айни вақтда ҳуқуқ тизимининг алоҳида соҳаси сифатида шаклланаётганлигини қайд этиш мумкин.
Инсон ҳаётини, унинг катта ёшдаги инсон ёки бола эканлигидан қатъи назар, ўз моҳиятини ташкил этган ҳуқуқ ва эркинликлардан холи тасаввур этиб бўлмайди. Бола ҳам, катталардан кам бўлмаган даражада, ўз ҳуқуқ ва эркинликлари эътироф этилишига муҳтож. Шунга қарамай, у асрлар давомида бундай эътирофдан маҳрум бўлиб келди. Бола ҳуқуқларига «инсон ҳуқуқлари»га нисбатан кўпроқ «инсон эҳтиёжлари» нуқтаи назаридан қаралганлиги тўғрисидаги фикрга қўшилмасликнинг иложи йўқ [1]. Бола эҳтиёж ва манфаатлари қанчалик ўзига хос бўлмасин, улар туб моҳиятига кўра инсон табиатига оид эҳтиёжларнинг айнан ўзидир. Шу нуқтаи-назардан бола ҳуқуқларини инсон ҳуқуқларидан айри ҳолда кўриб чиқиш тўғри эмаслигини таъкидлаб ўтиш лозим. Бу борада юридик адабиётларда қайд этилган қуйидаги ёндошувга қўшиламиз, яъни «...бола ҳуқуқларини инсон ҳуқуқлари умумий концепциясидан айри ҳолда кўриб чиқиш мумкин эмас. Бунинг устига, бола ҳуқуқлари инсон ҳуқуқлари концепциясининг ажралмас таркибий қисми ҳисобланади. Бола ҳуқуқлари концепцияси — мазмунан инсон ҳуқуқлари тўғрисида концепция, лекин ҳали улғаймаган инсон — шу сабабли ўз ҳуқуқлари ва эркинликларини кучлироқ ҳимоя қилинишига айниқса муҳтож инсон тўғрисида концепциядир». [2] Дарҳақиқат, бола ҳуқуқ ва эркинликлари ўз моҳиятига кўра алоҳида эътибор ҳамда кучлироқ ҳимояга муҳтож. Бу борада профессор Ф.Муҳитдинова болалар ёшлиги, қабул қилиш қобилияти ривожланиши, унинг ҳали мустақил ҳаётга тайёр эмаслиги туфайли улар ҳар томонлама ғамхўрлик ва ҳимояга, шу билан бир қаторда ҳуқуқий ҳимояга муҳтож эканлигини қайд этиб ўтган. [3]
Бола ҳуқуқлари ва болаларнинг ҳуқуқ ҳамда қонуний манфаатларини таъминлаш, ушбу соҳадаги ҳуқуқий нормаларни такомиллаштириш билан боғлиқ илмий изланишлар, энг аввало, бола ҳуқуқи, унинг мазмун-моҳияти, ижтимоий табиати, ҳуқуқий мақоми каби тушунчаларни чуқур илмий тадқиқ этиш билан узвий боғлиқ.
Бола ҳуқуқи тушунчаси ўзининг мазмун-моҳиятига кўра бола ҳамда ҳуқуқ тушунчаларининг бевосита бирикувидан ташкил топган. Юридик ва бошқа тегишли адабиётларда бола ҳамда ҳуқуқ тушунчалари мутахассислар томонидан ёритиб ўтилган. Айри ҳолда мазкур тушунчаларнинг ҳар бири алоҳида мазмун моҳият касб этса, бир бутунликда ҳуқуқ тизимининг муҳим соҳаси, яъни бола ҳуқуқлари сифатида тушунилади. Қуйида бу ҳақида батафсилроқ тўхталиб ўтамиз.
Ўзбек тилида «бола» сўзига луғавий жиҳатдан янги туғилган, ҳали кўкракдан, она бағридан ажратилмаган гўдак; ёш, вояга етмаган одам сифатида таъриф берилган3. Мазкур таъриф орқали «бола» деганда инсон ҳаётининг маълум бир даври тушунилади.
Халқаро ва миллий ҳуқуқий ҳужжатларда ҳамда юридик адабиётларда, хусусан, бир қатор ҳуқуқшунос олимларнинг илмий асарларида «бола» ва «бола ҳуқуқи» тушунчалари турли шаклларда баён қилинган.
Юридик фанда «бола» тушунчасига берилган таърифлар, ёндашувлар турли-туманлиги билан фарқланади1. «Бола», «вояга етмаган», «ўсмир» каби кенг қўлланиладиган атамалар кўпроқ инсон ёш ҳолати турли кўринишларининг субъектив идрокини акс эттиради. Мисол тариқасида «бола» тушунчаси оддий турмуш даражасида боланинг гўдаклик ҳолатини билдирса, «ўсмир» унинг нисбатан каттароқ, яъни 14–15 ёшлик даврини англатади. Вояга етмаганлар эса тегишли адабиётларда ўн саккиз ёшга етмаган фуқаролар сифатида таърифланган.
Таъкидлаш жоизки, узоқ вақт давомида ҳуқуқшуносликда «бола» тушунчаси эътибордан четда қолиб келди. Ушбу тушунчага таъриф бериш билан боғлиқ дастлабки қадамлар бола ҳуқуқлари соҳасида халқаро андозалар ривожи билан бевосита боғлиқ. Бу борада халқаро ҳуқуқ нормалари кучига эга бўлган ҳамда келажакка қаратилган энг тўла ва биринчи ҳужжат сифатида Бола ҳуқуқлари тўғрисида конвенцияда «бола» атамасига илк бор ҳуқуқий жиҳатдан таъриф берилди. Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияда «18 ёшга тўлмаган ҳар бир инсон зоти, агар болага нисбатан қўлланиладиган қонун бўйича у эртароқ балоғатга етмаган бўлса, бола ҳисобланади3», — деб белгиланди. Мазкур Конвенцияда қайд қилинган «бола» тушунчасига асосланиб кейинги қабул қилинган халқаро ҳужжатларда ҳам «бола» атамасига изоҳлар келтирилди. Хусусан,Болалар меҳнатининг энг ёмон шакллари тўғрисидаги 182-КонвенциясигаЖамиятда мавжуд ҳар бир ижтимоий муносабат ўзининг келиб чиқиш асоси, тарихига эга. Баъзи ижтимоий муносабатлар жамият учун алоҳида янги воқеълик сифатида яқин ўтмишда ҳуқуқий тартибга солинган бўлса, баъзиларининг келиб чиқиши инсоният тамаддуни билан узвий боғлиқ. Кишилик жамиятининг тараққиёти билан уйғун тарзда ривожланиб келаётган ижтимоий муносабатлар «ҳуқуқ» деб аталадиган тартибга солиш воситаси орқали тартибга солинади. Бу жараёнда ижтимоий муносабатга ном берилади, тааллуқлилигига қараб гуруҳларга, соҳаларга ажратилади.
Бола ҳуқуқлари ижтимоий муносабатларнинг ўзига хос гуруҳи, соҳаси сифатида инсоннинг ер юзида пайдо бўлиши, кўпайиши, ривожланиши билан бевосита боғлиқ. Бола ҳуқуқлари тарихий тараққиётнинг аввалидан мавжуд ижтимоий муносабат бўлсада, уни ҳуқуқ воситасида тартибга солиш, алоҳида ҳуқуқ соҳаси сифатида эътироф этиш, кучлироқ ҳимоя қилиниши заруратидан келиб чиқиб эътибор қаратиш масалалари XX асрнинг 20-йилларидан бошланди. Бунга қадар бола ҳуқуқлари доимий такрорланиши натижасида инсон онгида шаклланган урф-одат ва анъаналар, кейинчалик ёзма қонун-қоидалар асосида тартибга солиб келинди.
Фикримизча, бола ҳуқуқларига оид тарихий-ҳуқуқий манбаларни тўрт даврга бўлиб ўрганишимиз мақсадга мувофиқ, яъни:
– энг қадимги тарихий-ҳуқуқий манбалар;
– ўрта асрларга оид тарихий-ҳуқуқий манбалар;
– бола ҳуқуқлари қайд этилган илк халқаро ҳуқуқий манбалар;
– мустақил Ўзбекистонда бола ҳуқуқларига оид қонунчилик.
Бола ҳуқуқларига оид илк тарихий-ҳуқуқий манба, албатта, ёзма манбаларнинг ҳам энг қадимгиси бўлган «Авесто» ҳисобланади. Луғавий маъносига кўра «Авесто» қатъий белгиланган қонун-қоидалар маъносини англатади. Илк қисмлари милоддан аввалги IX-VIII асрларда пайдо бўлган «Авесто»да одамларни эзгуликка даъват этувчи, борлиқдан куч-қувват олиб ўзини жисмонан бардам бўлишга, соғлом турмуш тарзини шакллантиришга даъват этувчи ғоялар мужассамланган. «Авесто» инсоннинг табиатга, жамиятга, ҳукмдорларга, бир-бирига бўлган муносабати, хатти-ҳаракати, феъл-атворини тартибга солувчи қомусий ғоялар мажмуидир.
«Авесто»да зинокорлик, ўғрилик, фирибгарлик, аёлни боласини олдириши, оила бошлиғи эркак оиласини, болаларини ташлаб кетса, яшаб турган ҳудуд — Ватанга сотқинлик жинояти бўлишлиги қайд этилган6.
Юқорида қайд этиб ўтилган фикрлардан кўриниб турибдики, Авесто жамиятдаги ижтимоий муносабатларнинг кенг кўламини, жумладан, бола ҳуқуқ ва манфаатларига оид муносабатларни ўзида мужассам этган.
Адабиёт:
- Давлат ва ҳуқуқ назарияси: Дарслик / Х. Т. Одилқориев, И. Т. Тультеев ва бошқ. –Т.: «Шарқ», 2009. — Б. 343.
- Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Бола ҳуқуқлари кафолатларини янада кучайтиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида» 2019 йил 22 апрелдаги ПҚ–4296-сон қарори. // http://www.lex.uz.
