Өңірлердің даму параметрлерін, олардың бәсекеге қабілеттілігін бағалау кезінде аумақтың айтарлықтай мүмкіндіктері бар салалар, қызмет түрлері анықталатынын, аграрлық саладағы халықаралық ынтымақтастықты жоспарланған кеңейтуді іске асырудың нақты мақсаттары мен шараларын анықтайтынын айтады. Агроөнеркәсіптік кешенді инновациялық дамытуды қамтамасыз ететін негізгі міндеттердің бірі алынған нәтижелер мен ғылыми-техникалық әзірлемелердің әлеуеті арасындағы айырмашылықтарды тегістеу кезінде инновациялар қорын қалыптастыру және оларды өндірісте игеру үшін қолайлы жағдайлар жасау болып табылады. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының ішкі резервтерін арттыру мен нығайтудың келісілген және дәйекті саясатына қол жеткізу үшін инновацияларға байланысты әртүрлі бағдарламаларға әсер ететін тиімді шетелдік байланыстар қажет екендігі анықталды.
Кілтті сөздер: аграрлық сектор, ауыл шаруашылық кәсіпорындары, мал шаруашылығы, ет өңдеу кешендері, ресурстар, инвестициялар, цифрлық инновациялар, цифрлық технологиялар, бәсекеге қабілеттілік.
При оценке параметров развития регионов, их конкурентоспособности отмечается, что будут определены отрасли, виды деятельности со значительными возможностями территории, определены конкретные цели и меры по реализации планируемого расширения международного сотрудничества в аграрном секторе. Одной из основных задач, обеспечивающих инновационное развитие агропромышленного комплекса, является формирование фонда инноваций при одновременном сглаживании различий между полученными результатами и потенциалом научно-технических разработок и создании благоприятных условий для их развития в производстве. Установлено, что для достижения скоординированной и последовательной политики увеличения и укрепления внутренних резервов сельскохозяйственных предприятий необходимы эффективные зарубежные контакты, влияющие на различные программы, связанные с инновациями.
Ключевые слова: аграрный сектор, сельскохозяйственные предприятия, животноводство, мясоперерабатывающие комплексы, ресурсы, инвестиции, цифровые инновации, цифровые технологии, конкурентоспособность.
Кіріспе
Экономикалық кеңістіктің тұрақты прогрессивті эволюциясына бәсекелі өндірістер, елдегі сапалы өзгерістерге алып келуге қабілетті ірі бағдарламаларды жүзеге асыру негізінде ғана қол жеткізуге болады. Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан өзгерістер өңірлік реформалардың табысына үміт артуға мүмкіндік береді. Осы мақсатта елдің барлық салаларда алдыңғы қатарлы білім, технологиялар, инвестициялар трансферті, қарқынды бәсекелестікті қамтамасыз ету түрінде әлеуметтік-экономикалық құрылымын жетілдіру белгіленген. Өңір экономикасының бәсекеге қабілеттілігіне қол жеткізудің мақсаты — халықтың лайықты өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету және оны тұрақты, ұзақ мерзімді экономикалық өсу мен барлық ресурстарды тиімді пайдалану негізінде тұрақты арттыру.
Әдебиеттерге шолу
Белгород аймағы әлеуметтік салаға ғана емес, сонымен бірге экономиканың нақты секторына, атап айтқанда аграрлық салаға мемлекеттік басқарудың сандық платформасын белсенді енгізетін елдің табысты және тиімді аймағы ретінде танылады. 2020 жылы аймақ жоспарында жалпы сомасы 17,3 млрд рубль болатын 9 жобаның іске қосылуы анықталды. қазірдің өзінде жалпы сомасы 1,6585 миллиард рубль болатын 14 жоба жүзеге асырылды, оның ішінде федералды бағдарламалар аясында фермерлерге 348 миллион рубль көлемінде қолдау көрсетілді, «жаңадан бастаған фермерлерді қолдау» кіші бағдарламасы бойынша 70 ферма жалпы сомасы 135,1 миллион рубль көлемінде гранттар алды., «отбасылық мал фермаларын дамыту» кіші бағдарламасы аясында 61,4 миллион рубль көлемінде 6 грант берілді. «ауылшаруашылық кооперациясын дамыту» бағдарламасы бойынша 5 кооператив 151,5 миллион рубль алды. агробизнестің экономикалық тиімділігін арттыру мақсатында цифрлық технологияларды қолдану материалдық-техникалық базаны дамытуға бағытталған.
Демек, жоғарыда келтірілген мәліметтерден қорытынды жасауға болады, ауылда шағын және орта бизнесті тиімді дамыту үшін қолайлы жағдайлар қалыптастыру агроөнеркәсіптік кешенді дамыту саласындағы мемлекеттік және өңірлік саясаттың өзекті бағыттарының бірі болып табылады.
Мал шаруашылығында іске асырылатын басқарушылық шешімдерді табысты жүргізудің мысалы ретінде «ақылды фермалар»жобасына IT-технологияларды енгізуді келтіруге болады. IT-технологияларды енгізу моделі шығындар мен тұтынушылық белсенділікті есепке алу негізінде объектінің экономикасын оңтайландырады, сонымен бірге экологиялық және санитарлық-гигиеналық нормаларды сақтайды, сандық инновациялық (ақпараттық технологияларды (жасанды интеллект, заттар интернеті және т. б.) пайдаланады, өсімдіктердің будандары мен сорттарын агроэкологиялық бағалауды, топырақтарға талдауды және т. б. жүргізеді [1].
Зерттеу материалдары мен әдістері
Экономиканың аграрлық секторының дамуы сәйкессіздік пен түсініксіздікпен сипатталатын әлемдік процестердің әсерінен өтеді. Біріншіден, жоғары дамыған елдерде ауылшаруашылық өнімдерін, шикізат пен азық-түлікті артық өндіру және дамушы елдерде дұрыс тамақтанбау. Екіншіден-экологиялық таза өнім өндірісін кеңейту және ГМО қолдану негізінде ауыл шаруашылығы өндірісін өсіру. Үшіншіден, халықтың бір бөлігін биоөнімдерді тұтынуға қайта бағдарлау және сауда желілерінде гендік түрлендірілген тұқымдарды қолдана отырып өсірілген өнімдер туралы ақпаратты жасыру және т. б.
Сонымен қатар, экономикада өндіріс әдісі өзгеріп келеді: индустриалды «ақпаратты өндіру және өнімді қолдану» негізінде ақпаратпен алмастырылады. Мұндай жағдайда ағымдағы жағдайды түсініп қана қоймай, ауылшаруашылық өндірісінің даму перспективасын көре білу, ықтимал қауіптер мен тәуекелдерді бағалау қажет.
Демек, ақпарат өндірістік процестің барлық тізбектеріне әсер етеді, оның сапалық және сандық сипаттамаларын арттырады. Экономиканың аграрлық секторын дамытудың тиімділігін арттыру перспективасы оны жаңа өндіріс әдісіне — ақпараттық жүйеге енгізу болып табылады. Өндірістік процеске цифрлық технологиялар элементтерін жылдам енгізе алатын ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер ұтысқа ие болады.
Аграрлық өндіріске ақылды технологияларға деген қызығушылық артып келеді. 2017 жылдың қараша айында Ганноверде өткен ауылшаруашылық техникаларының әлемдік көрмесіндегі экспонаттар санының өсуі дәлел болып табылады (53 елден 2800-ден астам экспонат). Экспонаттардың көпшілігін дамыған елдер ұсынды: Италия — 370 компания, Қытай — 110, Нидерланды — 109, Франция — 102, АҚШ — 46. Ұсынылған экспонаттарда ауылшаруашылық өндірістік процестерде автоматтандырудың одан әрі даму тенденциясы, машиналарды басқарудың ақылды жүйелерімен, логистикамен, фермадан/өрістен (өндірушіден) тұтынушы үстеліне дейінгі өнімнің сапасы мен «қадағалануын» қамтамасыз ету және т. б.
Озық агротехнологияларды табысты енгізіп жатқан елдер өсудің тұрақты қарқынын көрсетіп отыр. Мысалы, Израильдің агросекторы әлемдегі тиімділердің бірі болып табылады (азаматтардың азық — түлікке деген қажеттілігінің қамтамасыз етілуі — 95 %; ауыл шаруашылығы өндірісіне жарамды жердің болуы — 20 %-дан кем). Төмен табиғи әлеует технологияларды енгізудің тиімділігімен сәтті өтеледі. Сонымен, ақылды сенсорлар (Sensilize) Жер ресурстарын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Олар жер туралы ақпарат жинайды, оны тексереді, дақылдарды топырақ түріне бейімдеу шараларын ұсынады, бұл фермерге шығындарды азайтуға және өнімділікті арттыруға мүмкіндік береді. ROOTS (Sustainable Agricultural Technologies) компаниясының роботталған құймалы құбырлардың көмегімен ойлап табуы белгілі бір жер учаскесінің оңтайлы температурасын анықтауға және ұстап тұруға мүмкіндік береді, бұл дақылдардың (құлпынай, салат және т. б.) өнімділігін арттырады.
Осылайша, әлем өндірістің ақпараттық тәсілі дәуіріне енеді. 2021 жылы әлемдік экономиканың төртінші бөлігі бизнеске тиімді жұмыс істеуге мүмкіндік беретін цифрландыру технологияларын енгізуге көшеді. Дамыған елдер цифрлық платформалар, жасанды интеллект және робототехника басым инновациялық технологияларды қарқынды дамытуда. Түркістан облысының экономикасы аграрлық секторға тұтастай және, атап айтқанда, аграрлық өндірістің тиімділігін арттыру және қоршаған ортаны сақтау үшін осы процеске кірісуі қажет.
Елдің немесе аймақтың экономикасындағы ауыл шаруашылығының деңгейі оның құрылымы мен даму дәрежесін көрсетеді. Ауыл шаруашылығының көрсеткіштері ретінде экономикалық белсенді халық арасында жұмыспен қамтылғандардың үлесі, сондай-ақ жалпы ішкі өнім құрылымындағы ауыл шаруашылығының үлес салмағы қолданылады [1].
Нәтижелер және оларды талқылау
Өңір экономикасының бәсекеге қабілеттілігін бағалау өлшемдері өңірлік өндірушілердің және тұтастай алғанда өңір экономикасының олардың халықаралық нарықта ұсынылуы тұрғысынан ілгерілеуін айғақтауға тиіс.
Инновациялық-технологиялық дамудың және өңірлер экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың маңызды кезеңі нарықтық реформаларға барабар инновациялық құрылымдар мен басқару тетіктерін әзірлеу болып табылады. Бәсекеге қабілеттілікті дамытуға: инновациялық жүйені қалыптастыру; инновацияларды ынталандыру тетіктерін енгізу; инновациялық бизнес-құрылымдарды ұйымдастыру және ауыл шаруашылығында халықаралық ынтымақтастықты кеңейту ықпал етеді [2].
Ауыл шаруашылығындағы инновациялар өсімдік шаруашылығы, орман шаруашылығы, балық шаруашылығы немесе мал шаруашылығы, сондай — ақ енгізілетін ресурстарды басқару және нарықтарға қол жетімділік сияқты құндылықтар тізбегі бойынша өндірістік циклдің аспектілерін қамтиды [3].
Бұл дақылдардың жаңа сорттарын отырғызуды, дәстүрлі тәжірибені жаңа ғылыми біліммен үйлестіруді, зиянкестермен күресудің жаңа әдістерін және егін жинаудан кейінгі тәжірибені қолдануды немесе нарықтармен өзара әрекеттесуді — жаңа, тиімдірек әдістерді қамтуы мүмкін. Бірақ инновациялар-бұл тек технологиялар ғана емес, олар әлеуметтік, экономикалық, институционалдық, ұйымдастыру процестерімен тығыз байланысты және ауыл тауар өндірушілерінің күнделікті өміріне тікелей әсер етеді [4].
Түркістан облысының экономикалық өсуінің негізгі құрамдастарының бірі аграрлық сектор болып табылады. Мал шаруашылығында инвестициялау үшін перспективалы бағыттар мыналар болып табылады: сүтті және етті мал шаруашылығын; етті құс шаруашылығын; марал шаруашылығын және омарта шаруашылығын дамыту; ет өңдеу кешендерін салу. Ауыл шаруашылығының негізгі бағыты — мал шаруашылығы, оның үлесіне жалпы өнімнің 60 % — дан астамы тиесілі.
Облыс бірегей aуыл шаруашылығы ресурстарына ие, ал географиялық орналасуы жан-жақты өзара тиімді ынтымақтастықты дамытуға мүмкіндік береді.
Қазақстан үшін шаруашылыққа күтім жасаудың жаңа технологиялық процесі толығымен автоматтандырылған. Роботтар арқылы сауу, жануарларды күту, табындарды тамақтандыру, гигиена мен ветеринарияның жоғары стандарттарын қолдау процесінде алмастырады. Роботтандырылған ферманың жобасы 100 млн теңге субсидиямен қолдау тапты, бұл толық құнының 20 % — ын құрайды.
Кейбір аймақтардың өркендеуі оларда теріс факторлардың аз болуымен емес, қарама-қарсы бәсекелестік артықшылықтардың болуымен түсіндіріледі: жоғары тиімді және ерекше табиғи ресурстар, қолайлы географиялық жағдай [5].
Айта кететін жайт, Қазақстанның 14 облысының 12-сі шекара маңы болып табылады. Дамыған және серпінді дамушы елдердің тәжірибесі шекара маңындағы өңірлер осы мемлекеттердің өсу аймақтарына айналғанын көрсетеді. Олар экономикалық белсенділіктің орталықтары ретінде әрекет етеді және бүкіл елдің әлемдік экономикаға сәтті интеграциялануына ықпал етеді.
Шикізат секторының ірі кәсіпорындары басым өңірлерде бәсекеге қабілеттілікті арттырудың негізгі бағыттары тігінен интеграцияланған компанияларды, неғұрлым жоғары қайта бөлу өндірістерін дамыту болады. Олардың қызметі аутсорсинг тетіктерін құруды және ірі жобаларда жергілікті құрамдас бөлікті күшейтуді, сондай-ақ Қызмет көрсететін және қосалқы кәсіпорындардың күш-жігерін біріктіру есебінен елдің ірі жүйе құраушы компанияларының айналасында кластерлер қалыптастыруды талап етеді. Мұндай тәсіл экспорттық секторды дамытудан кең мультипликативтік әсерге қол жеткізуге мүмкіндік береді [6].
Аграрлық сектор ұлттық экономиканың маңызды саласы болып табылады және Қазақстан Республикасының экономикасында маңызды рөл атқарады. Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік саясатының стратегиялық басымдықтарының бірі болып қала береді. Қазақстан Республикасы бюджетінің 10 пайызға жуығы аграрлық секторды қолдауға бағытталады.
Республикада ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі бойынша субъектілері арасында көшбасшылар үштігіне кіреді және халықтың негізгі тамақ өнімдеріне қажеттілігін толық қамтамасыз етеді. Түркістан облысы Қазақстан Республикасының субъектілері арасындағы ең арзан азық-түлік жиынтығы болып табылады.
Қорытындылар
- Бағдарламалық басқару объектісі ретінде өңірге бағытталған әрбір бағдарлама аумақтың әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық дамуының пісіп-жетілген мәселелеріне байланысты туындайды.
- Жаһандық цифрлық желілер мен ақылды фермалар, генетика мен селекцияның, молекулалық биология мен биотехнологияның жаңа жетістіктері ауыл шаруашылығы өндірісінің технологиялық базасы болып табылады.
- Ақпараттық-компьютерлік технологиялар (АКТ) қызмет көрсетудің, әділ және ашық сауданы жүргізудің, сондай-ақ Әлеуметтік және қаржылық интеграцияның жаңа моделін жасайды. Азық-түлік және ауылшаруашылық ұйымы ұлттық деңгейде электрондық ауыл шаруашылығы стратегиясын әзірлеуді және іске асыруды қолдайды.
- Қазіргі жағдайда өңірлерді дамытудың неғұрлым перспективалы бағыты инновациялық жобаларды енгізу болып табылады.
Әдебиет:
- Н. Е. Соловьева, Г. Г. Забнина, Л. И. Прокопова, В. Д. Хоптюк. Влияние цифровизации на развитие предпринимательства в аграрном секторе экономики на примере белгородской области [мақала]/ Научные ведомости// Серия: Экономика. Информатика. 2019. Том 46, № 4
- Калдияров, Д.А. Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік өндірістің инновациялық дамуы [Мәтін] / Д. А. Калдияров // аграрлық нарықтың мәселелері.– 2016. — № 3 — Б.12–15.
- Алтухов, А. И. Экономические проблемы инновационного развития зернопродуктового подкомплекса России [Текст]: монография.- М.: ИП Насирддинова В. В.- 2015.- 477с.
- Садыкова, Э. Ц. Прямые иностранные инвестиции как фактор углубления развития интеграционных процессов [Текст] / Э. Ц. Садыкова, А. С. Михеева, В. Д. Мункуева // Фундаментальные исследования. — 2018.- № 6 -С. 205–210.
- Мизанбекова, С. К. Опыт Казахстана по регулированию агропромышленного комплекса в рамках межгосударственных интеграционных процессов [Текст] / С. К. Мизанбекова, И. П. Богомолова // Вестник Воронежского государственного университета инженерных технологий. — 2019.- № 1.- С.337–334.
- Балашова, Н. Н. Экономические параметры малого агробизнеса: ограничения и приоритеты развития [Текст] / Н. Н. Балашова, Л.В Попова, И. С. Корабельников, Н. А. Ишкина // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий. — 2019. — № 10. — С. 61–66.
