Экономикалық өсудің факторлар жүйесіндегі адами капиталды зерттеудің өзектілігі постиндустриалды экономика елдері үшін де, нарықтық қайта құру жолына түскен елдер үшін де бірдей. Адами капитал қазіргі қоғамның басты құндылығы, сондай-ақ экономикалық өсудің негізгі факторларының бірі болып табылады. Адами капиталды экономикалық өсудің маңызды факторы ретінде ескеретін экономикалық өсудің негізгі модельдері зерттелді. Сонымен қатар адами капиталдың сандық және сапалық көрсеткіштері талданып, Қазақстан жағдайында оның ерекшеліктері анықталды, микро және макро деңгейде адами капиталды дамыту қажеттілігі негізделді.
Кілтті сөздер: адами капитал, экономикалықөсу,экономикалық өсу модельдері,адам дамуының индексі, адам капиталына инвестиция.
Актуальность исследования человеческого капитала в системе факторов экономического роста одинакова как для стран постиндустриальной экономики, так и для стран, вступивших на путь рыночных преобразований. Человеческий капитал является главной ценностью современного общества, а также одним из основных факторов экономического роста. Исследованы основные модели экономического роста, учитывающие человеческий капитал как важнейший фактор экономического роста. Также проанализированы количественные и качественные показатели человеческого капитала, выявлены его особенности в условиях Казахстана, обоснована необходимость развития человеческого капитала на микро-и макроуровне.
Ключевые слова : человеческий капитал, экономический рост, модели экономического роста, индекс человеческого развития, инвестиции в человеческий капитал.
The relevance of the study of human capital in the system of factors of economic growth is the same both for the countries of the post-industrial economy and for the countries that have entered the path of market transformations. Human capital is the main value of modern society, as well as one of the main factors of economic growth. The quantitative and qualitative indicators of human capital are also analyzed, its features in the conditions of Kazakhstan are revealed, the need for the development of human capital at the micro and macro levels is justified.
Keywords: human capital, economic growth, economic growth models, human development index, investment in human capital.
Кіріспе
Бүгінгі таңда экономикалық өсу міндеті Қазақстан экономикасындағы негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Экономикалық өсу ел халқының әл-ауқатын жақсарту үшін негіз болып табылады. Экономикасының өсу қабілеті көптеген факторларға байланысты, солардың бірі адам капиталы болып табылады.
Адами капитал — индивидке сіңген табыс табудың әлеуетті қабілетін бағалау. Оған туа біткен қабілеттер мен таланттар, сонымен қатар білім мен біліктілікке ие болу кіреді. Адами капитал тұжырымдамасын американдық ғалымдар, Нобель сыйлығының лауреаттары Гари Беккер және Теодор Шульц жасаған. Олар адам капиталына салынған салымдар жоғары экономикалық тиімділік бере алатындығын және соңғы онжылдықта экономиканың, ең алдымен, индустриялық елдерде дамуын айқындайтындығын көрсетті [1].
Қазіргі жағдайда адами капиталды дамыту кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді. Сондықтан зерттеудің мақсаты қазіргі экономикадағы адами капиталдың даму тенденцияларын зерттеу негізінде оның экономикалық өсуге тигізетін ықпалы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыруға әсер етудің тиімді жолдарын анықтау болып табылады.
Әдебиеттерге шолу
Қазіргі әлемде адам капиталы барған сайын кез-келген кәсіпорын мен қоғамның өмірлік күші мен даму көзіне айналуда. Бұл құрал-жабдықтар мен өндірістік қорлар емес, адами капитал, бұл кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін, экономикалық өсуді және тұтастай алғанда экономиканың тиімділігін арттырудың шешуші факторы.
Адами капиталдың заманауи тұжырымдамасы жарты ғасыр бұрын жасалғанына қарамастан, ғалымдар ондаған жылдар бойы адами капиталды қалыптастыруға, жинақтауға, дамытуға және тиімді пайдалануға қызығушылық танытты. XVII ғасырдың экономистері адамның еңбекке деген қалыптасқан пайдалы қабілеттерін негізгі капиталға қосу мүмкіндігін зерттеді. Соңғы онжылдықтардың даму тенденциялары бұл мәселені экономикалық ғылым мен тәжірибенің орталығына қойды. Бұл мәселені алғашқылардың бірі болып 1988 жылы Р. Лукос зерттеген, бұл ретте адами капиталдың өсуі физикалық капиталдың өсуінен асып түседі [2]. Г. Мэнкью, Д.Ромер және Д. Уэйл де бұл мәселені өзінше шешуді ұсынды. Р. Солоу моделінде олар капиталды физикалық және адами деп бөлді. Зерттеу нәтижесінде олар физикалық және адами капиталдың кәсіпорынның дамуына қосқан үлесі орташа есеппен тең және елдердің экономикалық дамуына байланысты өзгеретінін анықтады. Дамыған елдерде адам капиталының үлесі физикалық капиталға қарағанда жоғары. Көбінесе еңбек біліктілігі мен капитал сапасын бір-бірімен алмастыруға болады. Капиталдың төмен сапасы жоғары еңбек біліктілігімен өтелуі мүмкін, ал капиталдың жоғары сапасы едәуір дәрежеде еңбек біліктілігінің төмендігімен құнсызданады [3].Сонымен, Оңтүстік Корея мен Тайвань жоғары сапалы жұмыс күшінің арқасында физикалық капиталды дамытудың жеткіліксіз деңгейін өтеді, бұл ұлттық экономиканың қарқынды өсуінің маңызды факторларының бірі болды [4].
Адами капиталдың экономикалық өсуге ықпалы
Адами капитал деп, әдетте, жеке адамдарға берілген және белгілі бір уақыт кезеңінде тауарлар мен қызметтерді өндіру мақсатында пайдаланылуы мүмкін алынған білім, дағдылар, уәждер мен энергияның жиынтығы түсініледі. Өз кезегінде, адами капитал-бұл жеке адамның туа біткен зияткерлік қабілеттері мен таланттарына, сондай-ақ адамның оқу, білім беру және практикалық іс-әрекеті кезінде алған білімі мен практикалық дағдыларына негізделген табыс табудың әлеуетті қабілетімен ұсынылған капитал. Сондықтан адами капитал-қазіргі заманғы өндіргіш капиталдың аса маңызды құрамдас бөлігі,ол адамға тән білім қорымен, зияткерлік және шығармашылық потенциалмен анықталған дамыған қабілеттермен ұсынылған.
Экономистер адам капиталының құнын макро және микро деңгейлерде анықтайды. Микро деңгей үшін бұл кәсіпорынның (фирманың) адами капиталын қалпына келтіру шығындарының құны. Макро деңгейде халыққа заттай да, ақшалай да нысанда берілетін әлеуметтік трансферттер, сондай-ақ мемлекеттің нысаналы шығыстары болып табылатын жеңілдікті салық салу қарастырылады. Адами капиталдың тиімділігін бағалау үшін әртүрлімодельдер қолданылады. Адами капиталдың аналитикалық моделін экономистер көші-қонның экономикалық пайдасын, білімге, ғылым мен мәдениеттің дамуына, денсаулыққа инвестицияларды көрсету үшін қолданады.
Экономикалық өсу теориясы адами капиталдың экономикалық өсуге қосқан үлесін зерттеудің неоклассикалық бағдарламасын құрды. Р. Солоудың экономикалық өсу моделінде адам капиталы экономикалық өсу факторы ретінде қарастырылады. Онда қызметкердің білім деңгейін, біліктілігі мен денсаулығын арттырумен қамтамасыз етілетін қарапайым еңбек бірлігінің тиімділігінің өсуі қарастырылады. Атап айтқанда, экономикалық өсу моделінде Р. Солоудың өндірістік функциясы қолданылады, онда инвестициялармен және жұмыспен қамтылғандар санының артуымен қатартехникалық прогресс факторы да ескеріледі, бұл өндірістің өсіп келе жатқан машиналануы ғана емес, сонымен қатар қызметкерлердің денсаулығына, білімі мен біліктілігіне байланысты еңбек тиімділігінің артуы деп түсініледі.
Қазіргі жағдайда адами капиталдың классикалық теориясы трансформация кезеңіне өтті және қазіргі экономикалық процестердегі қатынастарды ізгілендіруді ескере отырып, қайта ойластырылуы керек. Қазіргі уақытта әлемдік экономиканың постиндустриалды тенденцияларымен анықталған адами капиталдың экономикалық өсуге әсері өзгертілуде. Сонымен бірге, экономикалық теорияда адами капиталға экономикалық өсу факторы ретінде жеткіліксіз көңіл бөлінетінін атап өткен жөн. Бір жағынан, дамыған елдер экономикаларының өсуі экономиканы жаңғыртуға қабілеттіліктің болуын талап етті, бұл біліктілігі жоғары қызметкерлерге қажеттілікті айқындады. Екінші жағынан, инновациялардың жұмыс істеуімен және адами капиталға инвестиция салумен байланысты секторлардың өздері ұлттық экономикалардың негізгі және серпінді өсу нүктелерінің біріне айналды.
Адами капитал циклінің тұжырымдамасы маңызды. Оның негізінде экономикалық өсу контексіндегі адами капитал циклінің негізгі қарама-қайшылықтарын: адамның қажеттіліктері мен қабілеттері арасындағы қарама-қайшылықты; әлеуетті және пайдаланылатын қабілеттер арасындағы қарама-қайшылықты; адамның тұтыну мен өндірістік қабілеттері арасындағы қарама-қайшылықты бөліп көрсетуге болады [6].
Адами капиталдың сандық және сапалық көрсеткіштері
Адами капитал сандық және сапалық сипаттамаларға ие. Сандық сипаттамалар туралы айтатын болсақ, демографиялық көрсеткіштерге жүгіну керек. Қазақстан халқының саны мен жыныстық құрылымы "30 — ға» сәйкес келеді. Негізгі айырмашылық-жас құрылымында. Қазақстан-29 жастағы 0–14 жастағы балалардың үлесі 29 % құрайтын жас ұлт болып табылады. Елде бала туу деңгейі бір әйелге 2,8 балаға тең, Жаңа Зеландияда 1,9. Бұл қарапайым көбею белгісінен жоғары, нәтижесінде балалар үлесінің өсуі бойынша Қазақстан әлемде 1-орынға ие болды.
Өмір сүру ұзақтығы бойынша Қазақстан «30-дық» елдерінен артта қалып отыр. Елдегі өлім — жітім деңгейі жынысы мен себептеріне қарамастан әсіресе ана мен бала, ауру, қылмыс, суицид сияқты өлім-жітім айтарлықтай жоғары. Өмір сүру ұзақтығы бірқатар факторларға байланысты. Бұл тек денсаулық сақтау шығындары ғана емес, сонымен қатар білім деңгейі, кірістер, экология, жаман әдеттер және өмір сапасы (ЭЫДҰ, 2019). Базалық игіліктермен қамту — ауыз су тапшылығы, азық-түлік тапшылығы, қолайсыз тұрғын үй жағдайлары бойынша Қазақстан дамыған елдерден артта қалып отыр [7].
Білімнің aдaм дaмуындaғы aйқындaушы рөлін тaну aдaм кaпитaлының теориясынa негізделеді, ол теория бір мезгілде aдaм дaмуы тұжырымдaмaсының пaйдa болуының теориялық aлғышaрты және aсa мaңызды құрaмдaс бөлігі болып тaбылaды. Білім беру бір жaғынaн, тұтaс ұлттың интеллектуaлды потенциaлының дaмуы және тереңдеуінің фaкторы болсa, екінші жaғынaн — aдaм мүмкіндіктерінің бaрыншa жүзеге aсуының іргелі aлғышaрты. Білім беру экономикaлық өсудің мaңызды фaкторы, әлеуметтік теңсіздікті жеңілдетудің және жұмыссыздыққa қaрсы құрaл ретінде қaрaстырылa бaстaлды. Әсіресе білімі және біліктілігі жоғaры aдaм прогрессивті қоғaмдық өзгерістердің көзі және қуaтты қозғaушы күші ретіндегі өзекті мәселеге aйнaлды.
Денсаулық сақтау мәселесіне келсек, азаматтардың денсаулығы әлеуметтік-экономикалық категория ретінде қоғамның еңбек әлеуетінің ажырамас факторы болып табылады және елдің ұлттық байлығының негізгі элементі болып табылады. 2020 жылы босану саны өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 22 298-ге артып, 24 739-ға көп бала дүниеге келді. 2020 жылдың қаңтар-қазан айларында Қазақстанда 137 142 адам қайтыс болды. Бұл өткен жылдың 10 айымен салыстырғанда 22,7 % — ға (немесе 25 417 адамға) артық. Сол кезде қайтыс болғандар саны 111 725 адамды құрады. Статистика комитетінің деректері бойынша 2018 жылы күтілетін өмір сүру ұзақтығы — 73,15 құрады. БҰҰ мәліметтері бойынша, 2019 жылы бұл көрсеткіш 73,22 болды. Қазақстан рейтингте бағаланған елдер арасында 110-шы орында тұр. Бірқатар факторлардың өзара әрекеттесуінің нәтижесі болып табылатын халықтың аурушаңдығы көбінесе халықтың жас құрылымына да, медициналық көмектің қол жетімділігі мен сапасына да байланысты болады [8].
Табыс алудың негізгі факторы-еңбек өнімділігі бойынша Қазақстан "30-дан» небәрі 5–10 % — ға артта қалып отыр (Эстониядағы$60 мың қарсы $57 мың). Бірақ олқылықтар 7 жылдан бері қысқарып келе жатқан жоқ-өнімділік тоқтап тұр. Жан басына шаққандағы жалпы ұлттық табыс бойынша алшақтық 30 % — ға дейін, жалақы бойынша — 39 % — ға дейін, ал халықтың табысы бойынша-56 % — ға дейін ұлғаяды. Бұл айырмашылық төрт фактормен түсіндіріледі: 1) табыстың бір бөлігі шетелдік инвесторлар мен жұмысшыларға тиесілі, 2) халық құрылымында балалар көп, 3) экономикадағы капиталды көп қажет ететін салалар, 4) теңсіздік.
Адами капитал сапасының көрсеткіштерінің бірі-адами әлеуетті дамыту индексі болып табылады. 2019 жылы Қазақстан адам дамуы индексінде 50-ші орынға ие болды. 1990 жылдан бастап 2018 жылға дейінгі кезеңде Қазақстанда бұл көрсеткіш 0,690-дан 0,817-ге дейін ұлғайды, өсу пайызы 18,5 % — ды құрады. Дегенмен, адам дамуының индексі адам дамуының жан басына шаққандағы бөлінуіндегі теңсіздікті ескермейтін адамның "әлеуетті" дамуының орташа көрсеткіші болып табылады. Басқаша айтқанда, бұл теңсіздік болмаса, қол жеткізуге болатын максималды деңгей [9].
Қазақстанда бүгінгі күні адами капиталды дамытуға қатысты көптеген проблемалар жинақталды. Көптеген заманауи ғылыми жарияланымдарды талдау біздің елімізде дамудың экономикалық моделін өзгерту қажеттілігі туралы хабардар болғандығын көрсетеді. Ең алдымен, экономиканың шикізаттық драйверінен инновациялық факторларға қайта бағдарлану қажет, бұл тиімді ұлттық адами капиталдың жинақталуын қамтамасыз етеді. Ол үшін макро — және микро деңгейде адами капиталды басқару жүйесін құру бойынша шаралар кешенін әзірлеп, іске асыру қажет.
Макро деңгейде, яғни мемлекет деңгейінде адами капиталдың сапасын арттыру мақсатында келесі бағыттарды қарастыруға болады:
- Ішкі және сыртқы мемлекеттік саясаттың мақсаттарын қайта қарап, оны ұлттық адами капиталды нығайтуды бірінші дәрежелі міндетке айналдыру қажет. Яғни, денсаулық сақтауға, білім беруге, мәдениетке және т. б. қарқынды инвестициялауды бастау керек.
- Топтар бойынша адами әлеуеттің жай-күйіне тұрақты мониторингті жүзеге асыру: денсаулық капиталы, білім беру капиталы, ұтқырлық және т. б. оның ішінде капиталдардың осы түрлерінің нақты жай-күйі туралы хабардар ететін рейтингтерді, әртүрлі статистикалық деректерді, үрдістерді және сол сияқтыларды жариялау.
- Азаматтарды жұмыспен қамтуға ықпал ететін салалық бағдарламаларды әзірлеу. Оларға белгілі бір салада жұмыс істейтін қызметкерлердің санын бағалау және әртүрлі салаларда жұмыс істейтін белгілі бір кәсіптерге сұраныс және кадрларды қайта даярлау, біліктілігін арттыру және т. б. жөніндегі шараларды іске асыру кіруі мүмкін.
Қазақстанда микро деңгейде де, яғни фирмалар мен ұйымдар деңгейінде де адами капитал деңгейін арттыру бағыттарын дамыту маңызды. Олардың арасында:
- 1.Трансұлттық компаниялар (ТҰК) шеңберінде адами капиталды басқарудың жаһандық жүйесін құру. Бұл тәжірибе шетелде белсенді дамып келеді. Оның жетістігі адами капиталдың дамуына мәдени кедергілер, іскерлік мәдениеттің ерекшеліктері, түрлі нормалар мен талаптар да әсер ететіндігінде.
- Кадр саясатын жетілдіру. Бұл сонымен қатар кадрларды іріктеу, қызметкерлерді ынталандыру және т. б. саласындағы қазіргі нарықтық қағидаларға сәйкес келетін саясатты қамтиды. Әсіресе отандық фирмаларда ең алдымен еңбек өнімділігін арттыру үшін жұмысшыларды ынталандыру және ынталандыру құралдарын іске асыру жүйелі түрде жолға қойылмаған.
- Қызметкерлердің біліктілігін арттыру жүйесін дамыту. Шетелдік компаниялар әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілігін нығайту үшін адам капиталын белсенді түрде инвестициялайды және табысқа ие. Сондықтан мамандарды тарту және оқыту процесін жеделдету, сондай-ақ отандық фирмалардың өз қызметкерлеріне инвестицияларын ынталандыру қажет. Осылайша, жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, адами капиталды дамытуға мемлекеттік деңгейде және фирмалар мен ұйымдар деңгейінде ерекше назар аудару керек, өйткені сапалы адами капитал-бұл ұлттық экономиканың жоғары бәсекеге қабілеттілігінің кепілі.
Қорытынды
Осылайша, адами капиталды қалыптастыру, жинақтау және тиімді пайдалану процесін жүйелі зерттеу тұтастай алғанда Қазақстан экономикасын инновациялық қызмет пен реформалау үшін өзекті бола түсуде. Экономикалық өсудің инновациялық негізін бекіту және іске асыру халықтың өмір сүру сапасын арттыруға мүмкіндік береді. Бұл процестер қызметкерлердің біліктілік және кәсіптік білім деңгейін арттырумен, адами капиталды жинақтаумен, экономиканың неғұрлым прогрессивті және серпінді дамып келе жатқан салаларында жұмыс істейтін еңбек ресурстарының құрылымын ұлғайтумен ұштасады.
Адам капиталына инвестициялар көбінесе ұлттық экономиканың құрылымын, оның барлық ұйымдастырушылық деңгейлеріндегі халық шаруашылығының тиімділігін, сондай-ақ өндірілетін өнімдер мен қызметтердің сапасын анықтайды. Білім мен ғылымға бағытталған қаржылық ресурстарды мемлекеттің шығындары ретінде емес, экономикалық өсу мүмкін болмайтын адамға қажетті инвестициялар ретінде қарастырған жөн.
Экономикалық өсу тиімділігінің шарты ғылымды қажетсінетін және жоғары технологиялық өндірістерді, ал тұтастай алғанда адами капиталды генерациялайтын салаларды озыңқы дамыту болып табылатынын ескеру қажет. Қазақстанда адами капиталды дамытуға байланысты елеулі проблемалардың болуына қарамастан, инновациялар, отандық ғылыми әзірлемелер, ғылыми зерттеулер саласындағы жоғары кадрлық әлеует, қызметкерлердің жеткілікті жоғары білім деңгейі негізінде экономикалық өсуге көшу үшін алғышарттар бар.
Егер кадрлар даярлаудың өндіріс талаптарына сәйкестігін қамтамасыз ететін экономикалық тетіктер құрылмаса, онда экономикалық өсу жағдайында да жұмыспен қамту жағдайы түбегейлі өзгеруі екіталай: жұмыс орындарының тапшылығы жұмыссыздықтың едәуір ауқымымен үйлесуі мүмкін. Сонымен қатар, жұмыс орындарының саны ғана емес, сапасы да маңызды рөл атқарады. Олардың сапалық құрылымы нашарлаған кезде жұмыс орындарының көбеюі шетелге «ақыл-ойдың ағып кетуін» және көрші мемлекеттерден білікті емес жұмыс күшінің Қазақстанға көшіп келуіне әкеледі. Сондықтан да адами капиталдың сапасын арттыру бойынша қажетті шараларды іске асыру экономиканың әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін арттыруды қамтамасыз ететін болады.
Әдебиет:
- Сатыбалдин А. А., Дауранов И. Н., Чуланова З. К., Абилкаир Н. А. Совершенствование национальной системы квалификаций как фактор формирования нового качества человеческого капитала. // Экономика: стратегия и практика. — 2020. — № 3. — С.11–23. http :// jesp . ieconom . kz / wp - content / uploads /2020/10/1- Catybaldin . pd f
- Lucas R. On the Mechanism of Economic Development // Journal of Monetary Economics. 1988. Vol. 22.
- Mankiw G., Romer D., Weil D. F Contribution to the Empirics of Economic Growth // Quarterly Journal of Economics. 1992. № 107 (2).
- Rodrik D. Getting Interventions Right: How South Korea and Taiwan Grew Rich // Economic Policy: A European Forum, 1995. 0(20)
- Бузгалин А. Человек, рынок и капитал в экономике XXI века [Текст] / А. Бузгалин, А. Колганов // Вопросы экономики. — 20016. — № 3. — С. 125.
- Л. В. Кривенко, В. М. Милашенко. Человеческий капитал как фактор экономического роста в постиндустриальном измерении // Механизм регулирования економики, 2015, № 4
- Chulanova Z. K. Developpement du capital humain du Kazakhstan dans le contexte de la formation d’uneeconomieinnovante. // International scientific journal «Global science and innovations: Central Asia». — 2020. — № 3(1). — 129–133. http://bobek-kz.com/post/70
- Рекомендации по результатам аналитического исследования по теме: «Развитие человеческого капитала Республики Казахстан» Под ред. Исекешева А. О.2020 г.
- Отчет ПРООН о развитии человеческого потенциала за 2019 годhttps://inbusiness.kz/ru/last/kazahstan-podnyalsya-na-50-e-mesto-v-indekse-chelovecheskogo-razvitiya-proon
