Берілген мақалада тарихи географияның өзекті мәселелері қарастырылады.
Кілт сөздер: тарих, география, тарихи географияның бөлімдері.
В данной статье рассматриваются актуальные проблемы исторической географии.
Ключевые слова: история, география, разделы исторической географии.
Тарихи география тарихты география тұрғысында зерттейтін тарихи пән. Тарихи география мәселесінің ең қиын тұсы — зерттелетін аумақтың экономикалық географиясын көрсету, өндіргіш күштердің даму деңгейін белгілеу, оларды орналастыру болып табылады. Тарихи географияның қайнар көздеріне жатады: шежірелер; тарихи актілер мен құжаттар; жазба, шолу, санақ, тексеру кітаптары; саяхатшылардың жазбалары; археология, филология және география. Тарихи география әр мемлекет қоғамдарының мәдени ерекшеліктерін олардың жергілікті ортамен және қоршаған ортамен өзара әрекеттесуін түсіну арқылы қалай пайда болғанын және дамығанын анықтауға тырысады. Қазіргі уақытта тарихи географияның 8 бөлімі ерекшеленеді: тарихи физикалық география (тарихи жертану) — ландшафттың өзгеруін зерттейтін ең консервативті сала; тарихи саяси география — саяси картаның, мемлекеттік жүйенің өзгеруін, жаулап алу жорықтарының бағыттарын зерттейді; халықтың тарихи географиясы — аумақтардағы халықтың таралуының этнографиялық және географиялық ерекшеліктерін зерттейді; тарихи әлеуметтік география — қоғамның қарым-қатынасын, әлеуметтік топтардың өзгеруін зерттейді; тарихи мәдени география — рухани және материалдық мәдениетті зерттейді; қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттесуінің тарихи географиясы — тікелей (адамның табиғатқа әсері) және кері (табиғаттың адамға әсері); тарихи экономикалық география — өндірістің дамуын, өнеркәсіптік төңкерістерді зерттейді; тарихи-географиялық елтану [1].
Алғашында тарихи географияны пән ретінде анықтау қиын болды. Ең алғаш жарияланған ғылыми еңбек ретінде 1904 жылы Лондонның тарихи географиясын талдаған зерттеу жұмысын айтуымызға болады [2]. 1950 жылдардағы оқулықта «географтардың тарихты түсіндірудегі негізсіз әрекеті» [3] деп жазылады. Дегенмен, оқулық авторы Дж.Б. Митчелл географияны қолдап: «Тарихи географ — бұл барлық уақытта да географ», — деген пікір білдіреді. 1975 жылға қарай жаңа «Historical Geography» журналының бірінші саны шығып, ғылым саласының пәнін кеңейтті.
Жалпы қазіргі таңда тарихи география мәселелерін зерттеуге арналған 3 журнал Скопус базасында индекстеледі: Geoscience Publications баспасының «Historical Geography» журналы; Taylor & Francis баспасының «Scandinavian Economic History Review» журналы; Elsevier баспасының «Journal of Historical Geography» журналы. Сонымен қатар, Elsevier баспасының журналы Web of Science Core Collection базасындағы Social Sciences Citation Indexте индекстеледі. Бұл тарихи география саласының маңыздылығын көрсетеді.
Жалпы географияның хорологиялық көзқарасы эмпирикалық білім мен оны реттеуге және кеңейтуге ұмтылатын ғылымдардың Канттық жіктелуіне негізделген. Біздің ақиқат туралы біліміміздің логикалық жіктелуі — классификацияланады, яғни қабылдау мен психикалық тұжырымдамаларға сәйкес бізге нәтижелерді бірқатар ғылымдар береді. Олардың әрқайсысы ең алдымен осы құбылыстар тұрғысынан анықталған және тек өздеріне бағынышты ұқсас құбылыстар тобымен байланысты кеңістіктік және уақытша қатынастарды белгілейді. Бұл жүйелік ғылымдарға физикалық, биологиялық және әлеуметтік салалар жатады.
Бір жағынан қарағанда, білімнің физикалық жіктелуі — бұл барлық құбылыстар болатын уақыт немесе кеңістік бойынша жіктеумен байланыстылықты білдіреді. Уақыт бойынша жіктеу табиғаттың барлық құбылыстарымен олардың реттілігі мен уақыт өзгеруіне сәйкес айналысатын хронологиялық ғылымдармен қамтамасыз етіледі. Кеңістік бойынша жіктеу аймақтағы бірге және өзара байланысты барлық құбылыстармен айналысатын хорологиялық ғылымдарды анықтайды [4].
Халықаралық шекаралар мәселесі де жаһандық ахуалда маңыздылығы жоғары. Негізінен халықаралық шекаралар жасанды бөлу сызықтары болп табылады. Бүгінгі шекаралардың барлығы өткен, кейде жылдар, кейде ондаған жылдар, ал кейбір жағдайларда тіпті ғасырлар бұрын жасалған. Осылайша, халықаралық шекаралар мемлекет өміріндегі тарихи сәттерді көрсетеді, оның шекаралары қазіргі уақытта оның қуаты мен мүмкіндіктеріне сәйкес белгіленеді. Шекараларды белгілеу процесін және олардың орналасуын түсіну үшін тарих, география және саясаттану арасындағы зерттеулер көмек бере алады [5].
Y. Ding өз зерттеуінде 2006–2020 жылдардағы Қытайдың тарихи географиясындағы жағдай мен соңғы оқиғалар қарастырады. Экономикалық өсу дәуірі ғылыми-зерттеу институттары мен ғалымдарды орталықсыздандыруымен сипатталады. Тарихи географиядағы зерттеу тақырыптары да әртүрлі болды. Алайда, Қытайдың тарихи-географиялық білімі мен зерттеулері тарихқа қарай тым көп бет бұрады. Айта кету қажет, географиялық зерттеулердің өзіндік тарихы мен философиясының болмауы тарихи географияның табиғаты туралы келісімнің болмауына әкеледі. Картография тарихындағы оқиғалар бұл дағдарыстың шешімі бола алады. Деколониалдық география тұрғысынан Қытайдың тарихи географиясы Батыста дамыған географияға қатысты жүзеге асырылады [6].
Соңғы 20 жыл ішінде қарсылықтың тарихы мен тарихи географиясын зерттеу тарих пен география пәндерінің үрдістерін «наразылықтардың жаңа тарихы» деп аталатын қосалқы алаңға айналдырды. Бұл саладағы көптеген ғалымдардың географиялық шығу тегі мен көзқарасы «наразылықтың жаңа тарихи географиясының» дәлірек, неғұрлым шешендікпен сипатталатынын білдіреді. H. Awcock зерттеу жұмысында наразылықтың жаңа тарихын анықтайды және оның жыныстық, тәжірибелік және материалдық үш негізгі мәселесін қолдана отырып, қарсылық географиясын түсінуге қосқан үлесін зерттейді. Бұл процесте ғалым болашақ зерттеулердің қиылысу, міндеттер және белсенді тарихи география секілді үш бағытын анықтайды [7].
P. Piana және C. Watkins топографиялық өнерге деген қызығушылықтың қайта жандануы географиялық тарихшылардың мұндай суреттерді қалай қолдануға болатыны туралы жаңа және қызықты талқылауға себеп болған зерттеу жүргізеді. Бұл тарихшы-географтардың, өнертанушылардың ландшафт тарихын және қоршаған ортаның өзгеруін зерттеу үшін топографиялық өнерге қалай күмән келтіретінін зерттейтін соңғы зерттеулерге жүргізілген сауалнамамен дәлелденген. Топографиялық көріністер өткен пейзаждардың қалай пайда болғанын, қолданылғанын және қабылданғанын түсінуге мүмкіндік береді. Мақалада топографиялық өнер заманауи ландшафт пен мұраны басқаруда маңызды болып табылатын өткеннің геоморфологиялық процестерін талдауда жиі қолданылатыны анықталған. Ол топографиялық өнер жүйеленгенде өте құнды ресурс бола алатынын көрсетеді. Тарихи географтар көркем туындының дұрыстығына күмән келтіретін және жерді тікелей бейнелеу ретінде сөзбе-сөз түсіндіруден алатын зерттеулер жүргізгенде өте қолайлы [8].
Қорыта айтқанда, тарихи география бұл өткен кезеңнің географиясы. Тарихи география сол кезеңдегі аймақтар арасындағы ұқсастық пен айырмашылықтың себептері мен салдарымен тығыз байланысты. Ол тек сипаттамалық ғана емес, әдетте түсіндірмелі болуы керек және анықталған кеңістіктік айырмашылықтардың себептері мен салдарын түсіндіре алуы қажет. Мұны түсіндіру үшін бұрынғы кезеңдердің тарихы қолданылады.
Әдебиет:
- Историческая география // [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://ru.wikipedia.org/wiki/Историческая_география
- Hitchin-Kemp F. Historical geography of London // Notes and Queries. — 1904. — № s10-I (13). — Р. 258.
- Mitchell J. B. Historical Geography. — Hodder and Stoughton educational, 1954.
- Cumberland K. Chorological approach to historical geography // New Zealand Geographer. — 2021. — № 77 (1). — Р. 13–15.
- Biger G. Historical geography and international boundaries // European Review. — 2021. — № 29 (1). — Р. 69–77.
- Ding Y. Decentralisation of historical geography in China 2006–2020 // Geography Compass. — 2021. — № 15 (1). — e12550.
- Awcock H. New protest history: Exploring the historical geographies and geographical histories of resistance through gender, practice, and materiality // Geography Compass. — 2020. — № 14 (6). — e12491.
- Piana P., Watkins C. Questioning the view: Historical geography and topographical art // Geography Compass. — 2020. — № 14 (4). — e12483.
