Мақалада бастауыш сыныптың білім беру процесінде салауатты өмір салтын қалыптастыру оқушылардың денсаулығын қамтамасыз ету құрылымында педагогикалық фактор жүйе құраушы фактор ретінде қарастырылады, оның мәні балаларда салауатты өмір салтына тұрақты мотивацияны қалыптастыру, мәдениеттің мәнін түсіну болып табылады. Жұмыста жүйелі көзқарас негізінде салауатты өмір салтын қалыптастыру процесін басқаруға мүмкіндік беретін ұйымдастырушылық-педагогикалық жағдайлар анықталған.
Кілттік сөздер: салауатты өмір, денсаулық, тәрбие, жүктеме, мотивация, арт-терапия, дене тәрбиесі.
В статье рассматривается формирование здорового образа жизни в процессе начального образования как системный фактор в структуре здоровья учащихся, суть которого заключается в формировании у детей устойчивой мотивации к здоровому образу жизни, понимания сущности культуры. В работе определены организационно-педагогические условия, позволяющие управлять процессом формирования здорового образа жизни на основе системного подхода.
Ключевые слова: здоровый образ жизни, воспитание, загруженность, мотивация, арт-терапия, физическая культура, здоровье.
Қазақстанда соңғы бірнеше онжылдықтарда болып жатқан өзгерістер бала тәрбиелеуге сапалы жаңа талаптар қойды. Қазіргі кезеңдегі кезек күттірмейтін міндеттердің бірі — жас ұрпақтың денсаулығына қамқорлық жасау. Білім беруді реформалаудан кейінгі негізгі мақсаттардың бірі — бастауыш сынып оқушыларының физикалық және моральдық жағынан сауығуына ықпал ететін, салауатты өмір салтын қалыптастыратын, денсаулық мәдениетін қалыптастыратын, сыртқы және ішкі орта факторларының теріс әсерін бейтараптандыратын білім беру ортасын құру және салауатты өмір салтына мотивацияны қалыптастырады.
Мектеп оқушыларының денсаулығын қалыптастыру мен нығайтуда бастауыш сыныпте оқу кезеңі маңызды орын алады. Соңғы жылдары байқалып отырған мектеп оқушыларының денсаулығының нашарлауы көбірек көңіл бөлуді және оны қалыптастыру мен нығайтудың нақты шараларын қабылдауды талап етеді.
Жас ұрпақтың денсаулығына қатысты көптеген зерттеулердің нәтижелері елеулі алаңдаушылық тудырады. Экологиялық жағдайдың теріс өзгерістері, әлеуметтік-экономикалық проблемалар, тар медициналық мамандандыру аясында білім беру ұйымдарында денсаулығы әлсіреген балалардың өсу динамикасын анық байқауға болады. Олар оқу әрекетіне бейімделуде, зейінін жинақтауда және оқу тапсырмаларын орындауда қиналады. Ағзаның мұндай күйі ең озық педагогикалық технологиялардың тиімділігін төмендетіп, тұлғаны дамыту бағдарламасын жүзеге асыруды айтарлықтай қиындатады. Жылдан жылға дені сау балалардың саны азайып, олардың жалпы сырқаттанушылық деңгейі артып келеді.
Балалардың денсаулығына тұқым қуалаушылықпен және экологиямен бірдей әсер ететін шешуші фактор мектеп ортасы болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие процесінде салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсатында денсаулықты сақтайтын технологияларды жобалау және енгізу арқылы бастауыш сынып оқушыларының денсаулығының сапасын арттыру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
– бастауыш сыныпта салауатты өмір салтын қалыптастыруға бағытталған білім берудің құрылымын негіздеу және мазмұнын анықтау;
– бастауыш сынып оқушыларының денсаулық мәдениетін қалыптастыру үшін педагогикалық жағдайлар жасау бойынша негізгі бағыттарды анықтау;
– салауатты өмір салтын қалыптастыру критерийлерін анықтау және әзірлеу, денсаулық сақтау технологияларының әзірленген жүйесінің тиімділігіне эксперименттік сынақ жүргізу.
Тарихи талдау. Мектептегі оқу үдерісіндегі жүктеменің артуы бастауыш сынып оқушыларының денсаулығына едәуір зиян келтіруде. Зерттеулер бойынша мектеп оқушыларының денсаулығына ең жағымсыз әсерлері: физикалық белсенділік, оқу жүктемесінің жоғарылауы, дұрыс тамақтанбау, гигиеналық нормаларды сақтамау, жиһазға, жарықтандыруға және т. б. қойылатын талаптар, сондай-ақ балалар, педагогтар мен ата-аналар арасында денсаулық пен салауатты өмір салты туралы ақпараттың жеткіліксіздігі, денсаулық мәдениетін қалыптастырудағы мектептің қанағаттанарлықсыз көрсеткіштері.
Денсаулық адамның әл-ауқатының, бақытының ең маңызды құрамдас бөлігі, адамның негізгі құқықтарының, еліміздің табысты әлеуметтік-экономикалық дамуының шарттарының бірі екені белгілі.
Халықтың денсаулығы елдің әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, экологиялық, санитарлық-гигиеналық жағдайын көрсетеді және оның прогрессивті дамуының қарқындылығына әсер етеді. Сондықтан денсаулық — кез келген қоғамның сапалық қасиеті.
Дамыған елдерде халықтың салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін білім беру және экономикалық тетіктер қолданылады және бұл денсаулық мәселесін шешудің іргелі бағыты болып табылады. Қазақстанда 80-жылдардың ортасынан бастап халық денсаулығының сапасы мен деңгейінің төмендеуі тіркелді және бұл дәрігерлердің, психологтардың, мұғалімдердің, әлеуметтік қызметкерлердің және барлық азаматтардың белсенді, түбегейлі және келісілген әрекеттерін талап ететін өзекті мәселе.
Қазақстандагі халық денсаулығының теріс динамикасы білімнің әртүрлі салаларындағы ғылыми зерттеулердің дамуына ықпал етті, бұл мәселені шешудің тиісті бағыттары мен технологияларын әзірлеумен тығыз байланысты. Біздің ойымызша, адам денсаулығын сақтау және дамыту мәселесін шешу үшін мектеп оқушыларының денсаулық мәдениеті мәселелері бойынша сауаттылығын арттыру қажет.
Соңғы жылдары педагогика ғылымында салауатты өмір салтын үлгілеу, денсаулықты сақтау және нығайту саласында жеткілікті тәжірибе жинақталды. Денсаулықтың қалыптасуы мен дамуына ықпал ететін психологиялық-педагогикалық және ұйымдастырушылық-педагогикалық жағдайлар ашылды.
Осыған қарамастан, мектеп оқушыларының денсаулықты сақтау туралы білімдері төмен, салауатты өмір салтын жүргізу үшін олардың дағдылары мен дағдылары жеткіліксіз, қоршаған орта факторларының адам денсаулығына және болашақ ұрпақтың гендік қорына әсерін тиісті түрде бағалай алмайды.. Психологиялық-педагогикалық дереккөздер денсаулыққа құндылық ретінде қатысты белсенді өмірлік ұстанымды белгілейтін оқу-тәрбие процесінің нәтижелерін, «денсаулық мәдениеті» ұғымының мазмұны мен оның қалыптасу кезеңдерін жалпылама және жеткіліксіз талдамайды студенттер толық ашылмаған.
Зерттеу әдістемесі. Денсаулық сақтау технологияларын жобалауда салауатты өмір салтын қалыптастыру мен қолдауға ықпал ететін жағдайларға сәйкес түзетілген оқу-тәрбие және сабақтан тыс процестерді ұйымдастыру маңызды рөл атқарады. Мұндай жобалау нормалауға, яғни жұмыстың ұйымдастыру формаларын таңдауда нормаларды сақтауға, оқудағы шамадан тыс жүктемені жоюға, мектеп оқушыларының денсаулығының нашарлауына қатысты алдын алу шараларын қолдануға негізделген әсер бөлек қойылған және қол жеткізілген мақсаттарға емес, жалпы жұмысқа байланысты болады.
Денсаулыққа бағдарланған тәсіл — бұл қазіргі мектептің маңызды міндетін шешуге арналған құралдар, әдістер мен жұмыс нысандары — білім беру процесіне денсаулық сақтау технологияларын енгізу, дені сау адамның әдеті мен қажеттілігін қалыптастыратын тәсіл және өмір салты. Денсаулыққа бағытталған көзқарас формаларды, әдістерді және құралдарды біріктіреді.
Мектептерде денсаулықты сақтайтын технологияларды енгізу мәселесі когнитивті экономикаға тікелей қатысты. Бұл ғылымда адамдардың еңбек қызметі және оны жүзеге асыру процесі денсаулықты қорғауға және нығайтуға арналған жағдайларды жобалау кезінде барлық экономикалық талаптар сақталуы керек. Сонымен қатар, оқытылатын материалдың көлемі мен қарқындылығын қалыптастыруға, оқу процесінде артық жүктемелерге жол бермеуге әсер ететін санитарлық-гигиеналық және медициналық талаптар бар. Дизайн талаптарға сай болса, оқу процесін сапалы деп атауға болады және мектеп оқушыларының денсаулығына жақсы әсер етеді.
В. М. Монахов әдістемелік технологияның дамуының келесі кезеңдерін атап өтті:
– таңдалған технологияны теориялық негіздеу;
– дидактикалық модуль мен техникалық процедураны әзірлеу;
– әдістемелік құралдарды таңдау;
– диагностикалық әдістерді таңдау.
Жұмыстың бастапқы кезеңінде әзірленген технологияның теориялық негіздемесі мыналарды қамтиды:
– диагностика мақсатын қою, оқушылардың іс-әрекетін талдау, міндеттер қою, мектеп оқушыларының жас ерекшеліктерін зерттеу;
– мақсат пен қалыптасқан жағдайларға сәйкес келетін педагогикалық технологияны таңдау, тұжырымдама мен гипотезаны әзірлеу;
– осы бағыт аясында оқу процесінің мазмұнын пысықтау, оқытудың мазмұнын, элементтерін қалыптастыру;
– белгілі бір даму аймағындағы оқу үрдісі өнімінің нұсқасын зерттеу.
Педагогикалық технология процессуалдық категория болғандықтан, жүйеде нормативті түрде бекітілген элементтерді бөліп көрсетуге болады және олардың өзара байланысы оқыту үдерісі технологиясының логикасын көрсетеді.
Уақыт кезеңдерінің жиынтығы ретінде түсінілетін оқу процесінің барлық кезеңдері мен элементтерін типтік бағдарламалау және жобалау дидактикалық модуль деп аталады және оған мыналар кіреді:
– дидактикалық процеске адекватты жұмыстың ұйымдастырушылық формалары;
– іздену кезеңіндегі дайындық жұмыстарын жүзеге асыру ерекшеліктері, яғни осы дидактикалық модуль бойынша жұмыс істеу кезінде қажетті бар дағдылар мен білімдерді дамыту.
Дидактикалық модульді құрастырушы мұғалім:
– мектеп оқушыларының жаңа мазмұнды игеру үдерісіне дайын болуын және олардың осы ақпаратты меңгеру қабілетін қамтамасыз ету;
– мотивациялық компонентті бағалауға қажетті материалды дайындау және жинау, оны жоспарланған модульге қосу;
– талаптарға сай сабақтарды жоспарлау және құрастыру;
– оқу ақпаратының оқу блоктарының көмегімен өз бетінше оқу іс-әрекетін жүргізу және жаңа материалды ұсыну;
– оқытудың базалық деңгейін аяқтау үшін қажетті нақты оқу материалын меңгеру және ұсыну (базалық деңгей дидактикалық модуль шеңберінде бір бастау мен аяқтауды талап етеді);
– мектеп оқушыларының оқу жүктемесінің көлемін тексеру және дидактикалық модульді меңгеру уақытын есептеу;
– кейбір студенттерге әзірленген модуль бойынша білімдерін тереңдету және кеңейту;
– педагогикалық ақпараттың объективтілігін сақтау және оқу үдерісін бақылау мақсатында мектеп оқушыларының өзіндік жұмысының жеке траекториясын жазып алу.
Мұғалім үшін оқу-тәрбие процесін жобалауда оның әдістемелік құралдары ең маңызды рөл атқарады. Технологияның көмегімен оқу-тәрбие процесі әрбір мұғалімнің тәжірибесінде белгілі логикалық құрылым ретінде қалыптасады. Бұл құрылым алға қойылған мақсаттарға сәйкес семантикалық топтарға бөлінген сабақтардан тұрады. Әрбір сабақта жалпы оқу-тәрбие процесінің ауқымындағы шағын мақсатқа жету керек, сол арқылы әрбір оқушының жеке тұлғасын дамытудың, оның есте сақтауын, ойлауын, сөйлеуін, зейінін дамыту қажет.
Зерттеу нәтижесі. Бастауыш сыныптарда салауатты өмір салтын қалыптастыру технологияларымен қатар денсаулықтың коррекциялық технологиялары қолданылады. Олардың түрлерін толығырақ қарастырайық.
– музыкалық әсер ету технологиясы дене шынықтыру сабақтарында немесе стрессті жеңілдетуге, күйзеліске төзімділікті арттыруға бағытталған арнайы сабақтарда қолданылады;
– арт-терапия ұзақтығы отыз минуттан аспайтын терапия;
– түспен әсер ету технологиялары — түстердің көмегімен шиеленісті жеңілдететін және бастауыш сынып оқушысының эмоционалдық көңіл-күйін арттыратын арнайы сабақтар.
Денсаулықты сақтайтын технологиялардың барлық спектрін жүйелі түрде пайдалану, баланың салауатты өмір салтына деген тұрақты мотивациясын қалыптастырады.
Аталған денсаулық сақтау педагогикалық технологияларын қолдану оқу-тәрбие процесінің тиімділігін арттырады, белгілі бір шарттар орындалған кезде педагогтар мен ата-аналарда денсаулықты сақтауға және нығайтуға бағытталған құндылық бағдарларын қалыптастырады. Сонымен, білім беру мекемесінде мыналар болуы керек:
– технологияларды реттеу мүмкіндігі үшін жағдайлар жасалады;
– бастауыш сынып оқушыларының денсаулығын тұрақты бақылау негізінде технологиялық әсерлердің қарқындылығына қажетті өзгерістер енгізілді:
– әр оқушыға жеке көзқарас қарастырылған;
– мұғалімдер мен балалардың ата-аналары арасында жағымды мотивациялар қалыптастырылады.
Оқушының психологиялық денсаулығы үшін сыныптағы достық атмосфера да маңызды рөл атқарады. Позитивті эмоционалды фон тиімді жаттығулардың да маңызды шарты болып табылады.
Дене тәрбиесі әртүрлі элементтерді қосу арқылы жүзеге асырылуы мүмкін: музыкалық сүйемелдеу, өлеңдер, ойындар, көзге арналған гимнастика, эмоционалды жеңілдік. Бастауыш сынып мұғалімі ақыл-ой мен дене белсенділігін шебер үйлестіруді, шаршауды, шамадан тыс жұмысты болдырмауды білуі керек.
Сонымен қатар, сабақ барысында дене шынықтыру да бастауыш сынып оқушысының денсаулығына жақсы әсер етеді. Дене шынықтыру балаларға демалуға, эмоционалдық жүктемені босатуға, демалуға, зейінін бір әрекет түрінен екіншісіне ауыстыруға көмектеседі.
Дене шынықтыру сабағынан кейін мектеп оқушылары белсенділік көрсетуге дайын, олардың зейінін шоғырландыру оңайырақ болады және одан әрі оқу процесіне қызығушылық пайда болады. Сонымен, дене шынықтыру — бастауыш сыныптегі денсаулық сақтау технологияларының маңызды бөлігі.
Қорытынды. Бастауыш сыныптардағы салауатты өмір салтын қалыптастыратын білім беру технологиялары — бұл ең алдымен бастауыш сынып жасындағы балалардың валеологиялық мәдениетін немесе денсаулық мәдениетін тәрбиелеу технологиялары. Бұл технологиялардың мақсаты — баланың адам денсаулығы мен өміріне саналы қатынасын қалыптастыру, денсаулығы туралы білімдерін жинақтау және оны қорғау және сақтау қабілетін дамыту, өз бетінше және тиімді мүмкіндік беретін валеологиялық құзыреттіліктерді меңгеру, салауатты өмір салты мен қауіпсіз мінез-құлық мәселелерін шешу, қарапайым медициналық, психологиялық өзіндік көмек пен көмек көрсетуге байланысты тапсырмалар. Бастауыш сынып педагогикасында технологияның маңызды түрлеріне оқушыға бағытталған білім беру мен оқыту технологиялары жатады. Мұндай технологиялардың жетекші қағидасы — баланың жеке ерекшеліктерін, оның дамуының жеке логикасын есепке алу, тәрбие мен оқыту барысындағы іс-әрекеттің мазмұны мен түрлеріне балалардың қызығушылықтары мен бейімділігін есепке алу. Жалпы педагогикалық процестерді баланың жеке басына бағыттай отырып құру оның денсаулығына ықпал етеді.
Әдебиет:
1 Амосов Н. М. Раздумье о здоровье. — М.: ФиС, 2014
2 Баладанов О. Ю., Козловский И. З., Бахтинов О. П. Актуальные проблемы сохранения, укрепления и приумножения здоровья школьников. // Проблемы здоровья человека. Развитие физической культуры и спорта в современных условиях: Материалы межрегиональной научно-практической конференции, посвященной 55-летию ФФК СГУ. — Ставрополь: Изд-во СГУ, 2012
3 Бальсевич В. К., Лубышева Л. И. Физическая культура: молодежь и современность //Теор. и практ. физ. культ., 2015
4 Бальсевич В. К., Лубышева Л. И. Ценности физической культуры в здоровом стиле жизни // теория и практика физической культуры. 2014
5 Беляев Н. Г. Возрастная физиология. — Ставрополь: Изд-во СГУ, 2014
6 Беляев Н. Г., Суворов О. В. Характеристика физического развития современных школьников. // Актуальные проблемы развития физической культуры в современных условиях: Материалы научно-практической конференции. — Ставрополь: изд-во СГУ, 2011
