Maqolada sportchining psixologik va emotsional holatini tuzatishning uslubiy tabiati g'oyasi tasvirlangan. Yosh avlodni jismoniy tarbiyalash nazariyasi va amaliyotiga oid muhim faktlar tushuntiriladi va umumlashtiriladi.
Kalit so‘zlar: hakam, psixologik vaziyat, anatomik, fiziologik, biologik, tafakkur, balog‘at, iroda, sezgi a’zolari.
В статье изложено представление о методическом характере коррекции психологического и эмоционального состояния спортсмена. Разъясняются и обобщаются существенные факты о теориях и практиках физического совершенствования подрастающего поколения.
Ключевые слова: судья, психологическое состояние, анатомическое, физиологическое, биологическое, мышление, половое созревание, сила воли, органы чувств.
Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish mustaqil O‘zbekistonning eng muhim davlat dasturi — sog‘lom avlodni tarbiyalash dasturining ajralmas qismiga aylandi. O‘z sohasi bo‘yicha bilimli, yangi pedagogik texnologiyalar bilan qurollangan pedagog kadrlar tayyorlash bugungi kunning eng muhim masalalaridan biridir. Yosh avlodni har tomonlama barkamol etib tarbiyalash, ularni har tomonlama kamol toptirish va tarbiyalashning, jumladan, jismoniy tarbiya fanining ilmiy uslublarini asoslashda psixologik xizmat muhim ahamiyat kasb etadi. Bugun davlatimiz tomonidan jismoniy tarbiya o‘qituvchilari, murabbiylar oldiga yanada murakkab vazifalar qo‘yilmoqda.
Bu sportchilar mentalitetining o‘zgarishi, o‘zbek sportining jahonning eng rivojlangan sport turlari qatoriga ko‘tarilishi, mutaxassislar va sportchilar ongida sport psixologiyasining shakllanishi, sobiq totalitarizm davridagi psixologik tushunchalarga barham berishdir. ongdagi tizim. Sportchilarda mehnatsevarlik, iroda kuchi, o‘zini tuta bilish, mustaqillik, chidamlilik, epchillik, matonat, shuningdek, o‘z harakatlariga mas’uliyat hissini, tafakkur kengligini shakllantirishning psixologik mexanizmlarini ishlab chiqish zarur.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish borasidagi ishlar sport psixologiyasi sohasiga ham tegishli. Bu insonning balog'atga etish davri bo'lib, u o'ziga xos anatomik, fiziologik va ijtimoiy-psixologik o'zgarishlar tufayli kamolotning boshqa bosqichlaridan keskin farq qiladi. Inson organizmidagi biologik o‘zgarishlar va shaxsiy “men”ning yangilanishi natijasida uning ruhiy olamida tub o‘zgarishlar ro‘y beradi. Yoshlarni jismoniy tarbiya masalalarini ijobiy hal etishda irodani shakllantirish katta ahamiyatga ega.
Bu muammoni kuchli taassurotda hal qilish uchun irodaning psixologik qonuniyatlarining rivojlanish tomonlarini hisobga olish kerak. Iroda o`quvchilarning qiyinchiliklarini yengish jarayonida shakllanadi. Bu o‘quvchilarning o‘quv dasturini turli jismoniy mashg‘ulotlar orqali, tashqi va ichki qiyinchiliklarni yengib o‘tishlari natijasida yuzaga keladi.
Irodaviy sifatlarni tarbiyalashda aralash usullar yordamida ichki qiyinchiliklarni bartaraf etishni hisobga olish kerak. Jismoniy tarbiya darsida ichki va tashqi qiyinchiliklarni bartaraf etish o'quv materiallarining tabiati, rejadagi me'yor talablari, shuningdek, o'quvchilarning individual xususiyatlari bilan belgilanadi.
Kuchli irodali sifatlarni shakllantirish maqsadida jismoniy tarbiya darsida bor kuchini ishga solish asosida o‘quvchilarni ruxsatsiz majburlashga o‘rgatish. Ixtiyoriy kuch usulini tashqi va ichki turlarga bo'lish mumkin:
— o‘quvchining sezgi a’zolariga ta’sir etuvchi tashqi hodisalar va stimullarga bog‘liq;
— iroda kuchi o’quvchining o’zida mavjud munosabatlari asosida vujudga keladi. Maktab o'qituvchisi sifatida biz o'quvchilarda irodani shakllantirish uchun quyidagi usullardan foydalanishni tavsiya qilamiz:
— uy vazifasiga talabchanlik, o‘ziga ishonch, to‘g‘ri bajarilgan mashqlarni baholash, majburlash, musobaqalash, maqtash, o‘smirlarda o‘z-o‘zini rag‘batlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari;
— qiyin mashqlarni mustaqil bajarishga o‘rgatish, o‘z-o‘zini harakatga keltirish, o‘z-o‘zini qondirish, o‘z-o‘zini tartibga solish, o‘z-o‘zini tarbiyalash usullaridan foydalanish.
Jamoa usullari juda samarali. Sportchi xarakterining rivojlanishi uning faol sport faoliyati jarayonida va sportchining jismoniy faolligi bilan bog'liq holda sodir bo'ladi. Sport faoliyati jarayonida sportchilarning xarakter xususiyatlari nihoyatda xilma-xil bo‘lib, har bir xarakter xususiyati sportchi ruhiyatining barcha tomonlari bilan bog‘liqdir. Bu sportchining barcha harakatlari va harakatlarida takrorlanadi.
Mustaqillik yillarida mamlakatimizda yoshlarni vatanparvarlik, milliy an’ana va qadriyatlarimizga hurmat ruhida tarbiyalash, ma’nan yetuk, jismonan sog‘lom avlodni tarbiyalash, huquq va manfaatlarini himoya qilish borasida izchil ishlar amalga oshirilmoqda. Jamiyatimiz ma’naviy hayotini yuksaltirish, aholini, avvalo, yoshlarimizni turli zararli ta’sirlardan asrash, ularni har tomonlama yetuk insonlar etib tarbiyalash, ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish jamiyatimizda amalga oshirilayotgan muhim islohotlardan biridir.
Rivojlanishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida jismonan sog‘lom, ruhiy va intellektual rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, Vatanga sadoqatli insonlarni tarbiyalash, demokratik o‘zgarishlarni chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirishda ularning ijtimoiy faolligini oshirish vazifalari belgilab berilgan.
Dunyoda sportchilarning psixologik va emotsional holatini to‘g‘rilash bo‘yicha ko‘plab ishlar amalga oshirilmoqda. Shuni ta'kidlash kerakki, mamlakatimizda sportchining psixoemotsional holatini tuzatish bo'yicha etarlicha tadqiqotlar mavjud emas. Ammo sportdagi ba'zi muammolar bo'yicha tadqiqotlar endigina olib borilmoqda. Xususan, yuqori malakali o‘yinchilarni tayyorlash va musobaqalash jarayonida jamoaning texnik va taktik harakatlarining o‘zaro ta’siri, bosqichma-bosqich o‘tkazilgan natijalar asosida yuqori malakali o‘yinchilarning jismoniy-texnik va taktik tayyorgarligi bo‘yicha individual dasturlar ishlab chiqish.
Bu muammoning yuqori nazariy va amaliy ahamiyatiga qaramay, uning rivojlanish darajasi qoniqarli emas. Biroq, mamlakatimizda sport psixologiyasi sohasida bu boradagi tadqiqotlarning yetarli darajada yo‘qligi alohida e’tiborni talab qiladi. Shu sababli, nafaqat bugungi kunda sportchilar uchun tasodifiy vaziyatlarga moslashish yo'llarini topish, balki ularni hissiy holatlarni boshqarish va ular bilan kurashishga o'rgatish ham juda dolzarb muammo bo'lib qolmoqda.
Mamlakatimizda sportda sportchilarning hissiy holatini o'rganishning amaliy ahamiyati har qanday to'siqlarni, shu jumladan ichki to'siqlarni (salbiy vaziyatlar, qo'rquv, noaniqlik, charchoq va boshqalar) engib o'tish qobiliyatini shakllantirish va tarbiyalash zarurati bilan bog'liq.
Ushbu to'siqlarni bartaraf etish tashqi to'siqlarni (raqibning qarama-qarshiligi, faoliyatning noqulay sharoitlari, masalan, hakamlarning haqiqiy bo'lmagan bahosi, sport muhiti bilan o'zaro munosabatlarning noqulayligi va boshqalar) engib o'tishga psixologik tayyorgarlik jarayonini nazarda tutadi.
Nazariy jihatdan, bu muammoning dolzarbligini kontseptual apparatning ishlab chiqilmaganligi, eksperimental ma'lumotlarning etishmasligi bilan izohlash mumkin. Bundan tashqari, sport psixologiyasi va pedagogikasini o'qitish tizimi faqat umumiy tavsiyalar bilan chegaralanganligini kuzatishimiz mumkin.
Shu sababli, tadqiqot aslida sport yo'nalishidagi ta'lim muassasalarida o'tkazilishini talab qiladi.
Xorijiy ijtimoiy psixologiyada «uyushish» tushunchasi guruhning o'z a'zolariga ta'sir qilish hodisasi ehtimoli bilan bog'liq. G. Xomansning fikricha, muloqotning chastotasi va hajmi, shuningdek ularning davomiyligi guruhning ichki birligini anglatmaydi. Va aksincha, guruh a'zolari o'rtasidagi aloqa hajmining sun'iy ravishda o'sishi, kamroq birlashgan guruhlarning ko'proq uyg'unlikka erishishiga olib keldi, hatto shaxslar o'rtasidagi aloqa ko'lami oshgani holda, bir-birini asta-sekin identifikatsiyalash qiymatga ko'ra sodir bo'ladi. orientatsiya va uning mezonlari.
Uning talqinida barcha psixologik holat va hodisalardagi “murosa” aloqa va o‘zaro ta’sir nazariyalari bilan uzviy bog‘liqdir. Tahlil natijalari zamonaviy sportchilarning emotsional holatidagi o‘zgarishlarning oldini olishga qaratilgan ijtimoiy-psixologik tayyorgarlik dasturini ishlab chiqish va amalga oshirishning mavjudligi va zarurligini yana bir bor tasdiqladi. Chunki bu dasturning aniq maqsadlarga yo‘naltirilgan ishlab chiqilishi sportchilarning professional faoliyat ko‘rsatishida muhim o‘rin tutadi.
Adabiyot:
- O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. 2017. (766)
- G‘oziyeva Z. Ijtimoiy psixologiyada uyg‘unlik. Monografiya, ISBN: 978–9943–4199–9-5, Toshkent, “NOSHIR” — 2014. — 115 b.
- Ilyin E. P. Sport psixologiyasi. Sankt-Peterburg. 2009 yil.
