Мақалада әлеуметтік-мәдени ортаның баланың жеке тұлға ретінде дамуына, оның тәрбиелік әлеуетіне әсерінің мәселелері қарастырады.
Түйін сөздер: әлеуметтік-мәдени орта, даму, тәрбие.
В статье рассматриваются вопросы социокультурной среды и ее влияния на развитие и воспитание ребенка как личности.
Ключевые слова: социокультурная среда, развитие, воспитание.
Әлеуметтік — мәдени ортаның негізгі үйытқысы — білім беру мекемесі болып табылады. Білім беру мекемесі ерекше орын алатын қызмет кеңістігі және өмірді уақытша ұйымдастыру бойынша қатынастар жүйесі болып табылады.
Әлеуметтік-мәдени орта келесі элементтерді қамтитын көп өлшемді иерархиялық тұрғыдан құрылған жүйелілік білім ретінде қарастырылады: физикалық әлем, адамдар мен қоғамдық институттар арасындағы қатынастар жүйесі; мәдениет, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар; «кеңістік» немесе «жалпыға қол жетімді іс-шаралар жиынтығы», тікелей өмір сүру шарттары.
Заманауи мұғалім, қоршаған ортаның жеке тұлғаның дамуына әсер ететінің ескеруі керек. Баланың жеке басының тиімді дамуын қамтамасыз ететін әлеуметтік-мәдени орта болуы тиіс:
– салыстырмалы тұрақтылық пен тұрақсыздық;
– баланың өмірі өтетін, бір-бірін алмастыратын және толықтыратын байланыс, өзара әрекеттесу;
– өмірді реттеудің тыйым салатын сипаты емес, ынталандыру;
– бала қатысатын барлық іс-әрекеттерді мағыналы ету;
– баланың өзін-өзі тануын, өзін-өзі жетілдіруін дамыту;
– таңдау жасауға итермелейтін және өзінің әлеуметтік-мәдени орның табуға мүмкіндік беретін жағдайды қалыптастыру;
– баланы жалпы мәдени нормалар мен құндылықтарға баулу.
Әлеуметтік-мәдени орта, балаға әлеуметтік және табиғи жағдайлардың жиынтығы ретінде әсер етеді. Зерттеушілер қоршаған ортаның адамға жағымды да, теріс әсерін де дәлелдеді: әлеуметтік-мәдени орта адамды қалыптастыра алады және деформацияға ұшырата алады, яғни бұза алады, рухани байытады немесе босатады, адам одан өзіне қажеттісін алады және қажетсіз дүниеге қарсы тұрады. Бала дамып келе жатқан тұлға болғандықтан, әлеуметтік — мәдени ортаның әсері оның жеке дамуының шешуші факторы болып табылады.
Философияда әлеуметтік-мәдени орта үш компоненттің жиынтығы ретінде қарастырылады:
1) мегаорта — адамды қоршайтын және адамның рухани және әлеуметтік-психологиялық ахуалын айқындайтын заманауи әлеуметтік әлем. Баланың жеке басын қалыптастыратын факторларға бүкіл адамзаттың өмір сүру шарттары мен мәдениеті жатады.
2) макроорта — жеке адамға тиесілі қоғам, ел. Макро ортаның әсері бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік институттар (балабақша, мектеп, мәдени мекемелер) сияқты факторлар арқылы белгілі бір қоғамның әлеуметтік жағдайлары мен мәдениетін қамтамасыз етеді.
3) микроорта — баланың негізгі үш топтан тұратын әлеуметтік ортасы: отбасы, ұжымы, достары. Осы топтардың әрқайсысы жас ерекшелігі мен білім деңгейі бойынша ажыратылады. Осы факторлардан басқа, адамның биологиялық және психологиялық сипаттамаларының, жеке өмірінің мән-жайларының әсерін айтуға болады.
Баланың әлеуметтік дамуы оның бос уақытта мәдени шығармашылық өсуінің негізгі кезеңдерімен байланысты. Бастапқыда оған берілген мүмкіндіктер жеке даму деңгейіне байланысты өзгереді. С. Л. Рубинштейн атап өткендей: «Дамыған тұлға, адамның бастапқы мәнінің дамыған мәні». Бұл үдерістің негізі тұлғаның мәдениеттілігі, даралығы, рухани әлемінің жиынтығы болып табылады, ал олардың жиынтығын қамтитын қызмет, мәдениет, даралық және рухани әлем. Бұл бастапқы ережелер шығармашылық даму механизмдерімен анықталатын әлеуметтік-педагогикалық факторлардың жиынтығын ашуға көмектеседі.
Баланың шығармашылық қабілеттерін оңтайлы жетілдіру үшін ең қолайлы орта қажет. Әлеуметтік-мәдени ортада үш міндетті элемент болуы керек: әлеуметтік шығармашылық үдерістің субъектілері, шығармашылық бірлестіктер (студия, клуб, топ); барлық кезеңдерді қамтитын шығармашылық әрекет; шығармашылықты қалыптастыру үшін объективті жағдай.
Бастапқы идея ретінде біз адамның әлеуметтік-мәдени ортадағы орнын өзгерте алатындығы, үнемі бір микроортадан екіншісіне ауысып, сол арқылы өзінің әлеуметтік-мәдени ортасын құра алатындығы туралы ұстанымды қарастырамыз. Ортадағы белсенділік, әртүрлі әрекеттер тәуелсіздікке, шығармашылыққа, бағалауға ерекше жағдай жасайды.
Әлеуметтік-мәдени ортада көптеген шығармашылық құрылымдар орын алуда. Оларда макроортамен үнемі өзара әрекеттесетін субмәдениеттер маңызды рөл атқарады. Осыған байланысты әрбір жеке тұлғаның шығармашылық қабілеті өседі. Көптеген авторлардың пікірінше, жас ұрпақ өз әлеуметтік ортасын өзі қалыптастырады.
Субмәдениет баланы тұлға ретінде дамыту және қалыптастыру қасиеттеріне ие. Оған тән белгі, тұлғаның әлеуметтенуге бағытталуы.
Әлеуметтік-мәдени ортада орын алған әртүрлі қатынастарға әлеуметтік байланыс, әлеуметтік орта кеңістігіндегі әрекеттер жатады. Қарым-қатынастың бұл жиынтығы (танымдық, эстетикалық, рухани-адамгершілік, шығармашылық) шығармашылық іс-әрекет тәжірибесін тану мен игерудің тиімділігін, әлеуетті мүмкіндіктерді, жеке тұлғаның шығармашылық ерекшеліктерін, мотивациялық-қажеттілік саласын өзектендіру мен дамытуды қамтамасыз ететін психологиялық-педагогикалық механизмдер арқылы баланың шығармашылық қабілеттеріне әсер етеді.
Менің ойымша, шығармашылық үдеріс кезіндегі жеке факторлар ынталандыру сипатына ие болады. Бұл "әр адамға тән күш қуатының өзін-өзі дамытуы» болып табылады. Адам бойындағы әрбір қабілет «жансыздықтан арылуға және дамыған күшке айналуға» өріс алады.
Ақпараттық қоғамның дамуы жағдайындағы қазіргі заманғы әлеуметтік кеңістік — ХХІ ғасыр қоғамы, бұл ақпараттандыру және компьютерлендіру процестерінің әсерінен әлеуметтік-мәдени ортаның үнемі өзгеруі, адамдардың, соның ішінде балалардың әлеуметтену жағдайларының өзгеруі орын алатын кеңістік. Соңғы жылдардағы ресейлік білім беру жүйесінің заманауи технологияларды жетілдірумен, ақпараттандырумен, компьютерлендірумен және цифрлық қоғамның дамуымен байланысты. Даму ерекшелігі — баланың жеке басын әлеуметтендіру үнемі әлеуметтік өзгерістер жағдайында жүреді. Мысалы, қазіргі заманғы гаджеттердің қоғамның әртүрлі салаларында (медицина, білім беру, авиация және т. б.) адамдардың өмірін жеңілдетуге және жақсартуға арналған құрылғы ретінде пайда болуы және технологияландырылуы баланың әлеуметтенуінің, оның дамуының, тәрбиесінің және жеке қалыптасуының ажырамас атрибуты болып табылады.
Ақпараттандыру процестерінің әсерінен қазіргі әлеуметтік кеңістікте болып жатқан әлеуметтік-мәдени өзгерістер жаңа мәдени қажеттіліктер мен мүдделерді қалыптастыру, оның бейімделу тетіктерін жандандыру және тиісті коммуникативті тәжірибені іздеуді кеңейту мақсатында адамның жеке басының қалыптасуымен байланысты зерттеулерді тудырады.
Жалпы білім беретін мектеп жүйесінде қашықтықтан білім беру технологияларын қолданумен байланысты қазіргі әлеуметтік-мәдени жағдайларда балалармен өзара әрекеттесуде проблемалар бар: мұғалімдер мен балалар арасындағы тікелей байланыс жоқ, балалардың оқу материалын қабылдауы қиын, үйде балалардың өзін-өзі бақылауы, оқуға деген ынтасы әлсірейді, ата-аналар мен мұғалімдер тарапынан тиімді бақылау жоқ.
Ппандемия жағдайында мұғалім мен оқушылардың виртуалды қарым — қатынасы арқылы балалардың әлеуметтік және рухани тәжірибені, құндылықтар мен қатынастарды игеру бойынша белсенді іс-әрекетін ұйымдастыру қиынға соқты, өйткені жоғарыда атап өткеніміздей, үйде балалардың оқуға деген қызығушылығы әлсіреді, реттеуші функциялары әлсіреді (өзін-өзі бақылау, өзін-өзі реттеу). Әрине, ғылыми, жүйелік, белсенді тәсілдер, ойын элементтері, зерттеу, шығармашылық оқыту әдістері негізінде құрылған білім беру платформалары қашықтықтан оқыту жағдайында балалардың қызығушылығын арттыруға, олардың оқу іс — әрекетіне деген ынтасын арттыруға және оқушылардың әлсіреген реттеуші функцияларын оятуға айтарлықтай ықпал етті. Әлі де қашықтықтан оқыту әлістерін жетілдіру қажет.
Нәтижесінде, әлеуметтік-мәдени орта, оның жалпы қабылданған нормалары, ережелері, технологиялары және т. б., әрине, тәрбиелік әлеуетке ие, баланы әртүрлі әлеуметтік процестерге қосуға және оның әлеуметтік ортамен өзара әрекеттесуіне ықпал етеді. Балаларды қазіргі әлеуметтік-мәдени ортаға қолданыстағы әлеуметтік кеңістіктің белсенді мүшелері ретінде тарту мұғалімдер мен ата-аналардан, блім беру кеңістігінен жаңа тәсілдерді, балалармен жұмыс істеудің жаңа формалары мен әдістерін қолдануды талап етеді.
Әдебиет:
- Андреева Г. М. Социяльная психология Москва.1999
- Баба С. Б. Жалпы психология: Жантану негіздері: 1995
- Гоноболин Ф. Н. Психология. Алматы: Мектеп, 1994
- Битянова А. Л. Социяльная психология Москва, 1994
