Мақалада сервитуттардың құқықтық реттелу мәселелері қарастырылады.
Кілт сөздер: сервитут, заттық құқық, меншік құқығы, шектеулі негізде пайдалану құқығы, бөтеннің заты.
В данной статье рассматриваются вопросы правового регулирования сервитутов.
Ключевые слова: сервитут, вещное право, право собственности, право ограниченого пользования, чужая вещь.
Заттық құқық азаматтық құқық институттарының бірі болып табылады. Заттық құқық меншік құқығымен меншік құқығы болып табылмайтын адамдардың меншік құқығына бөлінеді, олар өз кезегінде басқа біреудің затына және шектеулі заттық құқықтарға бөлінеді. Біреудің затына құқықтың бір түрі — сервитут. Сервитут — бұл ежелгі құқықтық институт, яғни белгілі бір мақсаттарды жүзеге асыру мүмкіндігі үшін біреудің затын пайдалану құқығы.
«Сервитут сөзі латын тілінен аударғанда «заттың құлдығы», «оған қызмет ету» дегенді білдіреді, яғни, зат, жер учаскесі өзінің иесіне ғана емес, сонымен бірге көрші үстем учаскенің экономикалық пайдасы үшін, демек, соңғысының иесінің пайдасы үшін де қолданылды. Соңғысының қызметтік затқа құқығы сервитут деп те аталды. Содан кейін «servitus» термині бірқатар ұқсас қатынастарға таралды» [1, 21 б.].
Сервитут Ежелгі Римде белгілі болған, мысалы, сервитут малдың суарылатын жерге өтуіне кедергі келтіретін жер учаскелеріне ауыртпалық түсіруі мүмкін. Мұндай ауыртпалық болған жағдайда учаскенің меншік иесі табынның өтуіне кедергі келтіруге құқылы емес еді. Көптеген ғалымдар романистер жерге жеке меншік институтының дамуымен сервитут институты пайда болып, дамып келе жатқанын айтады. Мысалы, ғалым А. И. Косарев былай деп жазады: «жерге жеке меншіктің өсуімен және жер учаскелерінің санының артуымен кейбір жағдайларда меншік иесі, өз учаскесіне көршісінің учаскесі арқылы жақындай алатын болатын. Осылайша ауылдық сервитуттар институты қалыптасты, яғни көршінің учаскесінен өту немесе одан машинамен өту, ол арқылы мал айдау немесе су бұру құқығы» [2, 18 б.].
Бүгінгі таңда сервитут құқығы қоғамдық қатынастардың дамуына және техникалық прогреске байланысты одан да өзекті болып табылатын болды.
Қазақстанда жерге жеке меншіктің танылуы және конституциялық жолмен бекітілуі де сервитут институтын заңнамаға енгізудің негізгі алғышарты болды. Бұл үрдісті Ресейдегі сервитут құқығының қайта өрлеу себептерін зерттейтін ресейлік цивилистерде атап өтеді [3, 31 б.].
Мәселен, ҚР АК 195-бабында заттық құқықтарға сервитут деп аталатын бөтен жылжымайтын мүлікті шектеулі нысаналы пайдалану құқығы да жатады деп көрсетілген [4].
Құқықтық әдебиеттерде басқа адамдардың затың шектеулі негізде пайдалану туралы әртүрлі түсініктер бар. Мәселен, ресейлік ғалым Е. А. Суханов сервитут түріндегі шектеулі мүліктік құқықтар туралы, яғни меншік иелері емес адамдарға заңда белгіленген белгілі бір шектеулермен біреудің затын (заттарын) пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз ететін құқықтар туралы айтады деп санайды. Оның пікірінше, бұл анықтама басқа адамдардың мүлкін пайдаланудың әртүрлі құқықтарын біріктіреді (мысалы, біреудің мүлкін жеке пайдалану құқығы, жер учаскесін өмір бойы иелену құқығы). Е. А. Суханов оларды «сервитут түріндегі құқықтар» деп атайды. Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, автор сервитут түріндегі құқықтарға басқа адамның заттарың шектеулі мақсатты пайдалану құқығын беретін сервитуттарды ғана емес, сонымен қатар басқа адамдардың мүлкін пайдаланудың кейбір басқа жағдайларын да жатқызады [5]. Қазақстандық құқықтық әдебиетте Е. Б. Осипов «сервитут түріндегі құқықтар» терминін де қолданады, бірақ оларды тек сервитут деген сөздің кең немесе тар мағынасында түсінеді: «кең мағынада — бөтен затты шектеулі пайдаланудың ерекше құқығы ретінде; және тар шеңберде — бөтен жер учаскесін шектеулі нысаналы пайдалану құқығымен байланысты нақты азаматтық-құқықтық институт ретінде» [6].
Сервитутты меншік құқығынан ажырату керек. Осыған байланысты сервитут белгілерін анықтау қажет. Сервитуттың елеулі белгілері:
– басқа біреудің затына құқық; бұл жағдайда меншік құқығы бұзылмайды, меншік құқығынан ешқандай жеке өкілеттік бөлінбейді, бірақ сервитутты жүзеге асыру қажет болып көрінетін дәрежеде ғана беріледі, атап айтқанда: ол тек бір нәрсеге төзуге немесе жасамауға міндетті;
– сервитуттың мақсаты — белгілі бір адамға немесе жер учаскесіне белгілі бір пайда немесе қызығушылық беру (мысалы, біреудің үйінде өмір сүру құқығы);
– сервитутқа меншік иесінде қалатын билік ету құқығы қолданылмайды;
– сервитутқа ұстану құқығы тән.
Сервитут пайда болуы мүмкін:
– тікелей нормативтік құқықтық актіден;
– мүдделі тұлғаның жеке меншік иесімен және жер пайдаланушымен шарты негізінде;
– жергілікті атқарушы органның актісі негізінде.
Азаматтық заңнама нормалары сервитут әрқашан затты ұстанатынын көрсетеді, яғни меншік иесі жер учаскесіне немесе ғимаратқа билік етпесе де, ол ауыртпалық болып қала береді. Демек, сервитут меншік иесінің мүддесі үшін емес, меншік иесінің меншігіндегі, нақты иеленуіндегі немесе пайдалануындағы жылжымайтын мүліктің мүдделері мен пайдасына белгіленеді. Сондықтан сервитут иеліктен шығарылмайды және мәмілелердің дербес нысаны бола алмайды.
Азаматтық және Жер кодекстерінде сервитуттардың мынадай түрлері көрсетіледі:
– жер учаскесі арқылы өту және өту құқығы;
– электр беру, байланыс және құбыр желілерін төсеу және пайдалану құқығы;
– сервитут белгіленбей қамтамасыз етілмейтін мелиорация және сумен жабдықтау үшін көрші жердегі су көзін пайдалану құқығы;
– жер учаскесінде межелік және геодезиялық белгілер мен оларға кіреберістерді орналастыру құқығы;
– су алу құқығы;
– мал суару құқығы;
– мал айдау, шөп шабу немесе мал жаю құқығы;
– іздестіру немесе зерттеу жұмыстарын жүргізу мақсатында жер учаскесін уақытша пайдалану құқығы;
– жағалау белдеуіне еркін қол жеткізу құқығы және т. б.
Сервитут басқа біреудің жылжымайтын мүлкін шектеулі мақсатты пайдалану құқығы бола отырып, басқа шектеулі мүліктік құқықтардан бірқатар елеулі айырмашылықтарға ие:
– сервитут меншік иесін затты иеленуден және пайдаланудан шеттетпейді;
– өзге шектеулі заттық құқықтармен салыстырғанда сервитутты пайдалану құқығы шектеулі және мақсатты сипатқа ие;
– сервитут, жалпы ереже бойынша, кез келген жылжымайтын мүлікке ауыртпалық түсіре отырып, оның иесінің құқықтарын шектейтінін, бірақ оған сервитут субъектісінің пайдасына қандайда бір оң әрекет жасау міндетін жүктемейтінін атап өткен жөн.
Шектеулі пайдалану құқығы жылжымалы да, жылжымайтын да кез келген мүлікке қатысты туындауы мүмкін. ҚР АК аталған құқықты сервитут деп атамауына байланысты жылжымалы мүлікке қатысты сервитут туындауы мүмкін бе деген сұрақ туындайды. Жер учаскелері, жер қойнауы учаскелері, ғимараттар және олардың құрамдас бөліктері (тұрғын және тұрғын емес үй-жайлар) сияқты объектілер өзінің құқықтық табиғаты бойынша жылжымайтын мүлік болып табылады. Осыған байланысты сервитут жылжымайтын мүлікке қатысты туындауы мүмкін деген тұжырым күмән тудырмайды. Жылжымалы мүлікке қатысты сервитут орнатуға рұқсат беру туралы сұраққа келетін болсақ, бұл сұрақтың жауабы біркелкі емес және даулы. Сондықтан түсінікті болу үшін жылжымалы заттарға сервитуттың пайда болуы туралы ҚР АК-не норма енгізу қажет.
Жоғарыда баяндалғанның негізінде, қазақстандық ғалымдардың (М. К. Сүлейменов, Ж. Н. Нұрланова) пікірімен келісе отырып, ҚР ЖК-де сервитут түрлері туралы норманы көздеу және оларға заңнамалық анықтама беру қажет деп санаймыз. Мысалы, осыған байланысты қазіргі қазақстандық құқықта ауыртпалық салынған жылжымайтын мүлік объектісіне және сервитут «пайдасына» белгіленетін объектіге (субъектіге) қарай сервитуттарды келісідей бөлуге болады: 1) басқа жер учаскесінің «пайдасы» үшін жер учаскесіне қатысты белгіленетін сервитуттарға (өту, жүріп өту және т. б. үшін); 2) жылжымалы мүліктің құқық иеленушісінің мүддесі үшін жер учаскесіне белгіленетін сервитуттар (мал айдау немесе жаю, құбыр төсеу); 3) тұлғаның мүддесі үшін жер учаскесіне белгіленетін сервитуттар (іздестіру жұмыстарын жүргізу); 4) басқа жылжымайтын мүлік объектілерінің құқық иеленушілерінің пайдасына өзге де жылжымайтын мүлік объектілеріне (ғимараттарға, құрылыстарға және олардың құрамдастарына) белгіленетін сервитуттар (көрші ғимараттың қабырғасына қабырға немесе арқалық тіреуге құқық және т. б.); 5) тұлғаның мүддесі үшін жылжымайтын мүліктің өзге объектілеріне белгіленетін сервитуттар (кондоминиум объектісінде орналасқан жалпы инженерлік жабдыққа қол жеткізу құқығы) [7].
Қазақстанда сервитуттарды тұрақты және тұрақсыз деп бөлу, біздің ойымызша, жүзеге асырылуы мүмкін. Сервитуттарды көрсетілген түрлерге бөлу, талдау көрсеткендей, сервитутты белгілеу мерзіміне емес, басқа біреудің жылжымайтын мүлкін үздіксіз пайдалану мүмкіндігіне байланысты. Негізінен сервитуттар тұрақты емес. Мысалы, өту, машинамен өту, малды айдап өту немесе мал жаю сервитуты үздіксіз сипатта болмайды, өйткені көрсетілген мақсаттар үшін сервитут тұрақты пайдаланылмайды. Сонымен қатар, біреудің жылжымайтын мүлкін пайдалану үздіксіз жүзеге асырылған кезде сервитуттар болуы мүмкін. Атап айтқанда, кейбір қалалық сервитуттар тұрақты сервитуттарға жатқызылуы мүмкін, мысалы, көрші ғимараттың қабырғасына қабырғаға тіреу құқығы; біреудің әуе кеңістігіне еніп, өзіңізді шатыр немесе шатыр жасау құқығы; сәулені басқа біреудің қабырғасына тіреу құқығы; ғимаратты басқа біреудің қабырғасына бекіту немесе оны басқа біреудің тірегіне тіреу құқығы және т. б.
Сервитуттарды құқықтық реттеудің маңызды аспектілерінің бірі-оларды қорғау. Сервитуттар меншік құқығының барлық белгілеріне ие болғандықтан, оларды меншік және құқықтық жолмен қорғау туралы мәселе туындайды. Осыған байланысты «Сервитутты қорғау туралы» ҚР Жер кодексіне норма енгізу ұсынылады.
Әдебиет:
- Кудинов, О. А. Рим құқығы. — Москва: МЭСИ, 2005. — С. 21.
- Косарев, А. И. Жеке рим құқығы.- М.: Юриспруденция, 2007. — С. 31.
- Диденко, А. Г. Жилищный кодекс Республики Казахстан (текст и комментарий) — Алма-Ата: Дәyiр, 1992. — С. 18.
- Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі. — Алматы: Жеті Жарғы, 2021.
- Гражданское право. В 2-хтомах: Учебник / Под ред. Е. А. Суханова. — М.: Издательство БЕК, 1993. — Т. 1. — 384 с.
- Вещные права в Республике Казахстан / Ответственный редактор М. К. Сулейменов. — Алматы: Жетi жарғы, 1999. — 360 с.
- Нурланова, Ж. Н. Гражданско-правовое регулирование сервитута: автореф....канд.юрид.наук.:12.00.03. — Астана, 2007.
