Мақалада Қазақстандық зайырлы мемлекет пен діннің ара қатынасына көзқарас әр қилы екені және бұл салада реттеу қызметі өте әлсіз қалыптасқандығы қарастырылады.
Кілт сөздер: дін, зайырлы, төзімділік, мултикультурализм, әдет-ғұрып.
В статье рассматривается многообразие подходов к соотношению казахстанского светского государства и религии, а регулятивная деятельность в этой сфере сформирована достаточно слабо.
Ключевые слова: религия, светский, толерантность, мултикультурализм, обычаи.
Тәуелсіздік алып, либералдық бағыттағы ашық, зайырлы мемлекет деп жариялағаннан кейін елімізге мақсаттары күдік тудыратын көптеген конфессиялар мен діни ағымдар қаптап кетті. Бұлардың біршамасы экстремистік, жікшілдік бағытта екендігі және біздің қоғам мен мемлекетіміздің мүддесі үшін олардың басы ауырмайтыны жүре бара белгілі болды. Конституциямызда жария етілген ар-ұждан, сенім бостандығына, тегіне, көзқарасына байланысты адамды кемсітпеу т. т. бір сөзбен еркіндік пен теңдік нормаларын арқаланып, елімізге кірген діни ағымдар өздерінің алдын ала деттеген құпия мақсаттарын іске асыра бастады. Адам жатақханасында мәдениет, діл және адами құндылықтар бірінші кезекте бастауын діннен алып, дін арқылы қалыптасатыны тарихтан белгілі. Американдық философ Э.Фромм діни сенім адамның пенде ретіндегі терең болмысынан туындайтынын пайымдай келіп, адам өз өмірін бағыттауға, және сол жолда бір нәрсеге табынуға мәжбүр екенін айтқан. Егер ойшылдың осы қисынына жүгінсек онда адам дінді мойындамағанның өзінде басқа нәрсеге сенім артып соған табынуы хақ. Ондай идолдар мен фетиштер өте көп және басым көпшілігі адам табиғатына жат, қайшы, оны іштен ірітіп бұзушы екенін ескерсек, онда мұның тікелей мемлекет қауіпсіздігіне төнген қатер екендігін байқаймыз. Мемлекетқұрушы негізгі ұлт — қазақ халқының өзтарихы, әдет-ғұрпы, мәдениеті, менталитеті бар, демек адамға тән сенім, табыну, демек өмірлік бағыт бағдарға да мұқтаждығы да бар.
Елбасы Н. Назарбаев «Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында: «Біз әлеуметтік, этностық және діни шиеленістер мен қақтығыстарды еңсерудің жаңа сенімді механизмдерін жасауымыз керек. Дәстүрлі емес секталар мен күмәнді жалған діни ағымдардың іс-әрекетін қатаң түрде тыйып отыру қажет», — деп көрсетті [1]. Басқа әлеуметтік қатерлерді айтпағанның өзінде діни адасушылыққа алдымен мойын ұсынып отырған қазақ ұлтының өкілдері екені ешкімге жасырын сыр емес. Мұның өзі ұлт қауіпсіздігі туралы біршама ойларға жетелейді. Яғни зайырлы мемлекет пен діннің арақатынасын анықтап, қандай дінге немесе діндерге басымдық бере дамуымыз керек деген мәселені шешу өз кезегін күтуде. Соңғы кездерде әлеуметтік өміріміздегі дінаралық қатынастардың маңызы және оның шешу жолдары туралы пікірлер айтыла бастады. Бұл құптарлық жайт. Дінтанушы Есбосын Смағұл «Мемлекеттік органдардың ірі діни бірлестіктермен байланыс құруы басқа діни бірлестіктерге қатысты шеттету немесе теңсіздік деп қарау дұрыс емес. Заң ірі екі ислам мен православ діндерін бөліп көрсету арқылы оларға ерекше құқықтар беріп отырған жоқ, себебі заң алдында барлығы тең» [2, 104 б.]. Яғни бұл жерде дін мәселесінде мемлекетқұрушы ұлттың мүддесін ескеру қажеттігі білінеді. Аталып отырған мәселе бүкіл дүние жүзіне ортақ. Алдыңғы қатарлы дамыған батыс мемлекеттерінде дін мен зайырлы мемлекеттің ара қатынасы реттелінген, толық анықталған.
Әлемде зайырлы мемлекеттердің дінге қатынасы үш модельде қалыптасқан. Біріншісі, атеистік модель. Атеизм ілімінде Құдайға орын қарастырылмаған. Олай болса дін Құдай сөзі емес адамның ойдан шығарылған дүниесі. Әлбетте атеистік мемлекеттерде, мысалы кешегі өтіп кеткен ССРО, қазіргі КХДР, ішінара Қытай, діннің ешқандай рөлі болмайды. Аталған мемлекеттерде дінмен қатынас жасалмақ былай тұрсын, дінге қарсы ашық түрде қуғын — сүргін жасалынған кездері де болды. Біз 70 жыл бойы осындай атеистік қоғамда өмір сүрдік. Қазіргі уақыттағы мемлекеттің дінге қатынасы тәжірибесінде екі модель — сепаратистік және кооперативтік модельдер қолданыста. Сепаратизм діни қауымдастықты мемлекеттен бөле отырып. ол туралы арнайы заң қабылдамайды. Яғни мемлекет діндер тағдырын шешуді олардың өзіне тапсырып, бейтарап бағыт ұстанады.
Белгілі бір діннің басым беделі көптеген Европа елдерінде: Грецияда Элладаның православие шіркеуі, Данияда дат халқының Евангелдік Лютерандық шіркеуі — мемлекеттік діндер. Израилда басқа дінді ұстанған еврейдің отанына оралуына болмайды (Айтып отырғаны иудаизмнен басқасы болуы керек). Интеллектуалдық артықшылығы аңызға айналған еврей халқы неге мұндай қадамға барады? Тарихта олардың тәубасына (Холокост, мысалы фашизмнің оларға қарсы геноциді) келетіндей оқиғалар болды ғой. Өзінен өзі түсінікті, азғантай ұлтын шашыратып алмас үшін осындай қадамдарға барып отыр. Осыған қарап қазақ халқы өз жағдайына көз жүгіртуіне бола ма екен? Жапонияда джайнизмге, Германияда лютерандық, Ресейде православиеге артықшылық беріледі. Әрине аталған елдердің барлығында бір дінге айрықша конституциялық статус берілмеген. Дегенмен басымдық басқалай мемлекеттік қолдауларда орын алып, бір діннің сөзсіз артықшылығын білдіріп отырады.
Кооперативтік модель мемлекеттік тәжірибеге енген жағдайда бірнеше статусқа: мемлекет құрушы, мәдениетқұрушы дін статусы, дәстүрлі немесе тарихи дін статусы, ақырысында, басым көшіліктің діні статусы болып бөлінеді. Елдің тарихи-әлеуметтік ерекшелігіне қарай осы статустың біреуі таңдалынады. Осындай айрықша статус алған діндер қосымша құқықтарға ие болады. Атап айтқанда азаматтық қоғамның барлық салаларында, оның ішінде құқық қорғау мен әскери сала да бар, өзінің діни жұмыстарымен кедергісіз шұғылдануға заңмен кепілдік беріледі. Сепаратистік модельдердегі кейбір елдерде мұндай кеңшілік жоқ. АҚШ, Франция, Нидерландия сепаратистік модельдегі мемлекеттер. Бұл елдер сепаратистік бағытта болғанмен олардың бірбірінен айырмашылығы бар. АҚШ, Ұлыбритания сепаратизмнің «жұмсақ» түріне жатады да, Франция жоғарыда көрсетілгендей сепаратизмнің «қатаң» түріне жатады. Біздің Қазақстан да әзірге сепаратистік моделді оның ішінде «жұмсақ» түрін ұстанады. Келесі кезеңде Қазақстан сепаратизмнің «жұмсақ» моделінен кооперативтік модельге, яғни мемлекет құраушы — қазақ халқының сұранысынан туындайтын дінді таңдау моделіне көшіп сол дінге Конституциялық басымдық беру керек. Тоталитарлық Кеңес идеологиясы тарих сахнасынан кеткеннен кейін Қазақстанның рухани кеңістігі біршама жетімсіреді. Оның орны көп жағдайда шетелдік рухани жат дүниелермен толтырылып, бұл рухани басқыншылыққа соңғы кездерде ғана мән беріліп отыр. Мен ар-ұждан бостандығын, адам құқықтарының мызғымастытығын, коммерцияның, жарнаманың нарық кеңістігінде алатын орнын, оны заң талаптары қолдайтынын түсінемін. Бірақ ол ұлттың, мемлекеттің яғни өмірдің мүддесінен жоғары емес қой. Қазіргі кезде демократияның бостандық постулаттарына сүйеніп интернеттен, теледидардан, кейбір баспа материалдардан рухани мәңгүрттікке итермелейтін сюжеттер толастар емес. Тіпті ол имандылық мақсатта дегеннің өзінде басқа халықтардың құндылықтары мен болмысын (орыс, түрік, қытай, американдық, еуропалық т.т.) асыра дәріптеу біздің ұлттық намысымызды, рухымызды көпе көрінеу жаралап, әлсірете бастағанын байқауға болады. Бұл шұғыл назар аударуға тұратын құбылыс деп есептеймін. Нәтижесінде конституциялық құрылымды өзгертуге, ұлт тұтастығын бұзуға бағытталған үндеулер, ұрандар, тіпті лаңкестіктің жаңғырығы да бой көрсете бастағандай. Соңғы кездергі орыс шовинизімін қоздыра отырып шекара тұтастығына көз салушылық осы қатардан орын алады. Осы тұрғыдан алып қарағанда кейбір қазақстандық авторлардың (Қ. Затов,Б.Сатершинов) дін мен зайырлы мемлекетттің арақатынасы туралы ұстанымдары қазақстандық өмір шындығының заманауи талаптарын ескере бермейді [3, 35 б.].
Егер біз исламның мемлекеттік рөлін жоғарылатуда қате қадам жасасақ онда қоғамда исламофобиялық ахуал туындатады, мемлекетті тұрақсыздыққа, дағдарысқа тірейді. Итермелегенмен жүрек қаламаса сенім іске аспайды. «Исламофобия, әсіресе БАҚ, кино-индустрия, өнер мен әдебиеттегі мәтіндерде кемсітушілік ретінде таралатын оның түрлері дамыған Батыс елдерімен қатар, мәдени тұрғыда әртекті, экономикасы өтпелі елдердің (оған Қазақстан да жатқызылады) қазіргі қоғамдары үшін көкейтесті мәселе болып отыр. Бұл құбылыс діннің атын жамылған кері ағымдардың кесірінен және діни сауаттылықтың төмендігінен біздің елімізден де орын тауып отыр», — деген дінтанушы Б. Сатершиновтың алаңдаушылығы орынды [4, 118 б.]. Қазақстандық сарапшылар мекендеген халық санын ескере отырып, православие дінін қоса алға тартады. Бірақ мәселе жүйе, организм, яғни тірілер дүниесі туралы болғандықтан «бірігу» деген ұғымның семантикалық мазмұнына ерекше назар аударуымыз қажет. Қазақстанның басты саясаты –тұрақтылық тек халықтар бірлігі, яғни бірігу жағдайында іске асады. Ал бірігу идеясы (біздің жағдайымызда доктринасы) «бірлік» яғни «бірдің айналасы», нақты келгенде «бірдің бастауы» деген сөз, басқаша емес. Демек мақалада көтеріліп отырған идея алғаш бір діннің бастауымен іске асатыны хақ. Қазіргі кезеңде біздің зайырлы мемлекетімізде ұлтаралық қатынастарда бірліктің жүгін мемлекетқұрушы ұлт — қазақ халқы көтере алса, дін аралық қатынастарда бірдің яғни бірліктің жүгін қазақ халқының ұлы сенімі — ислам діні ғана көтере алады. Басқаша болуы мүмкін емес. Уақыт өте келе православие дінінің де рухани орны туралы ойлану керек шығар. Бұл жерде кімнің діні дұрыс, немесе артық деген мәселе емес, жаңа деңгейде діндер қалай бірігіп өмір сүру керек деген мәселе қарастырылып отыр. Яғни діннің өзінен гөрі саясатқа, демек мемлекеттік билікке жақын тұжырым. Демек дін мәселесі Қазақстанда жоғарғы деңгейдегі саяси күш-жігерге сұранып тұр.
Әдебиет:
- Назарбаев Н.Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. 14.12.2014.
- Смағұл Е. Дін саласындағы мемлекет саясаты: қазіргі сипаты, мәселелері және келешегі // Халықаралық ғылыми конференцияның пленарлық баяндамалары. Философия, саясаттану және дінтану институты. — Алматы, 2013. — 104 б.
- Затов Қ.А. Зайырлы мемлекет пен дін // ҚазҰУ хабаршысы. Философия сериясы. — 2013. — № 1(42). -35 б.
- Сатершинов Б. М. Зайырлы мемлекеттегі діннің жағымды рөлі // Адам әлемі. — 2013. — 185 б.
- Сатершинов Б. Исламофобия және діни негіздегі зерттеудің әдіснамалық және концептуалдық қырлары // Әл Фараби. — 2013. — № 1(41). -118 б.
