Maqolada mamlakatimiz yoshlarida tarixiy bilimlarni yuqori darajada shakllantirish, bu jarayonda O’zbekiston tarixi fanini o’qitish sifatini ta’minlashda vatanimiz tarixining turli davrlarini solishtirish jarayoni orqali qoloqlik va taraqqiyot omillari tahlil qilingan.
Kalit so’zlar: uzluksiz ta`lim, taraqqiyot, qoloqlik, tarixiy davrlar, manufaktura, bug’ mashinasi, nizo, tovar-pul, solishtirish.
В статье проанализированы факторы отсталости и прогресса в формировании у молодежи страны высокого уровня исторических знаний, обеспечении качества преподавания истории Узбекистана в этом процессе путем сопоставления различных периодов истории нашей Родины.
Ключевые слова: непрерывное образование, развитие, производство, конфликт.
Tarixiy voqea — hodisalarni emas, tarixiy davrlar mazmun — mohiyatini o’rganing.
Uzluksiz ta`lim tizimida tarix fanini o’qitishning zamonaviy pedagogik va axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish zamonaviy metodlarsiz amalga oshmaydi. Hozirgi zamon o’qituvchisining asosiy fazilatlaridan biri-o’z kasbiga sadoqatliligi, g’oyaviy e`tiqodliligi, iymonliligi, bolajonliligi, o’z fanini mukammal bilishi va sevishi kabi xislatlari orqali boshqa kasb egalaridan ajralib turadi. Chunki, ta`lim muassasasida ta`lim-tarbiya ishining yuqori saviyada olib borilishi o’qituvchiga va uning kasbiy tayyorgarligiga bog’liq. O’qituvchi shaxsiga qo’yiladigan muhim talablardan biri pedagog o’zi o’qitayotgan fanini chuqur bilishi bilan birga, uning o’qitish metodikasini o’zlashtirib olgan bo’lishi zarur. Shu bilan birgalikda bugungi kun zamonaviy o’qituvchidan o’z fanining mohir bilim egasi bo’lishi, fan yutuqlarini tahlil eta olish va hayotga tadbiq etishi talab etiladi.
Bugungi kun ta`lim tizimini o’ziga xos jihati an`anaviy ta`limdan farq qilib, o’quvchilarni mustaqilligi va o’quv faoliyatini taqiqlamasligi, balki belgilangan maqsadga yo’naltirish, o’quv faoliyatini hamkorlikda tashkil etish, ularni faoliyatga ongli ravishda yo’llash, biror-bir faoliyatni buyruq orqali amalga oshirmasdan, balki samarali tashkil etish orqali o’quvchilarda fan asoslarini o’rganishga bo’lgan qiziqishlarini orttirish, shaxsni ehtiyoji, qiziqishi va imkoniyatlarini chegaralamasdan erkin tanlash huquqini berish sanaladi.
“Sharq donishmandlari aytganidek, eng katta boylik — bu aql — zakovat va ilm, eng katta meros — bu yaxshi tarbiya, eng katta qashshoqlik — bu bilimsizlikdir! Shu sababli hammamiz uchun zamonaviy bilimlarni o’zlashtirish, chinakam ma`rifat va yuksak madaniyat egasi bo’lish, uzluksiz hayotiy ehtiyojga aylanishi kerak.” deydi prezidentimiz Sh. Mirziyoyev [1, 2].
O’zbekiston tarixi fanida boshqa fanlarda bo’lganidek, muqarrar ixtisoslashuv amalga oshmoqda. Hozirgi zamon O’zbekiston tarixi fani alohida bo’limlar va sohalardan tashkil topgan bilimlar majmuidir. O’zbekistonda tarix fani asrlar davomida qo’lyozma asarlarda ifodalangan maishiy hayot, voqea-hodisalar, tarixiy shaxslar haqida hikoya qilishdek oddiy bayonchilikdan, muayyan tarixiy hayot yo’lining shakllanishi, bosqichlari va umumiy qonuniyatlarini aniqlash, umumlashtirish, tahlil qilish va nazariy xulosalar chiqarish kabi murakkab ilmiy yo’lni bosib o’tdi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Rossiyaning O’rta Osiyoni bosib olishga qaratilgan siyosati tufayli Rossiya hukumatining maxsus topshirig’ini bajarish uchun o’lkaga kelgan rus harbiy mutaxassislari, diplomatlari, sayyohlari, savdogarlari o’z memuarlari, sayohati xotiralari va hisobotlarida ushbu mamlakat va uning xalqlari tarixi, ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy ahvoli, moddiy boyliklariga oid ma`lumotlarni to’plab, yozib qoldirdilar.
Bugungi kunda butun dunyoda ilm-fan, texnika va shu kabi ko’pgina sohalar shiddat bilan rivojlanmoqda, o’tmish hayotimizni bundan bir necha asrlar avvalgi hayot darajamizni tahlil qiladigan bo’lsak, bu davrning qoldirgan jarohatli izlari va xalqimizning ayanchli qismatini ko’rishimiz mumkin. Shu davrni rivojlangan davlatlar bilan solishtirib va o’sha davrdagi xalqimizning og’ir kechmishi va noto’g’ri yuritilgan siyosiy jarayonlarni solishtirib qisqagina qiyosiy tahlilini qilsak.
Yurtimizda o’rta asrlarda rivojlanish, taraqqiyot yuqori darajada edi, lekin yangi tarix davriga kelib G’arbiy Yevropaning ilg’or mamlakatlarida — sanoat ishlab chiqarishning yetakchi tarmog’iga aylanib bordi. XVI asrning o’rtalaridan boshlab to’qimachilik, qog’oz, shisha ishlab chiqarishda mehnat taqsimoti va qo’l hunari texnikasiga asoslangan korxona — manufaktura (lotincha manus — qo’l, faktura — tayyorlash)lar vujudga keldi.
XVIII asrning ikkinchi yarmida asbob-uskunalarni harakatga keltiruvchi bug’ mashinasi (motor) ixtiro qilindi. Natijada asosiy ishlarni mashinalar bajaruvchi fabrika-zavodlar vujudga keldi. Bug’ mashinasi bilan harakatlanuvchi parovoz, paroxod, cho’yan va po’lat oluvchi domna pechlar yaratildi, temiryo’llar qurildi.
Rasm 1. Birinchi paravozni ko`rinishi
Sanoatni rivojlantirish uchun sarmoya. Yirik boy tabaqalarning tashqi savdodan, mustamlakalardan, manufakturadan orttirgan boyliklari sanoatni rivojlantirish uchun sarmoya sifatida qo’yildi. Bu sanoatning rivojlanishida muhim omil bo’ldi. Eng muhimi xo’jalik yuritish uchun zarur bo’lgan mashinalarni ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi, og’ir sanoat vujudga keldi. Sanoatning gurkirab rivojlanishi, ilm-fan taraqqiyoti yangi bir hodisa-sanoat to’ntarishining tugallanishiga olib keldi. Sanoat to’ntarishining tugallanishi deyilganda, bir mashina yordamida boshqa mashinaning yaratilishi boshlanganligi bilan izohlanadi. Bu paytda yurtimizda esa rangli metallar, oltingugurt, marmar, toshko’mir, neft kabi tabiiy boyliklarga mo’l bo‘lgan konlar bo’lsada, ularni izlab topish, tog’-kon ishlarini yo’lga qo’yishga e`tiborsizlik qilindi.
Xonliklar o’rtasidagi nizolarning sanoat rivojiga ta`siri. Tovar-pul munosabatlari rivojlantirilmadi. Savdoda hamon mol ayirboshlash tarzi davom etardi. Markaziy Osiyo jahon bozoridan ajralib qolgani ustiga, o’zaro urushlar tufayli xonliklar o’rtasida yagona ichki bozor ham tashkil topmagan edi.
Asrlar davomida bir butun bo’lib kelgan mamlakatning, bir hududda yashab kelgan aholining uch xonlikka bo’linib ketishi, xonliklar o’rtasida tinimsiz davom etgan qarama-qarshiliklar, urushlar mamlakatni taraqqiyot jarayonidan uzilib, rivojlanishda orqada qolishga mahkum etdi.
Xonliklarda sanoat ishlari rivojlantirilmadi. O’zbek xonliklarining jahon taraqqiyotidan orqada qolishining oqibati yomon bo’ldi. Iqtisodiy qoloqlik va harbiy nochorlik, ijtimoiy-siyosiy beqarorlik Markaziy Osiyoni o’z tasarrufiga kiritib olishga intilayotgan davlatlarga qo’l keldi. Bu esa xonliklarning birlashmaganligi, o’zaro yordamlarning o’z vaqtida yetib kelmaganligi, harbiy qudratning zamonaviy qurol — yarog’lar bilan ta`minlanmaganligi qoloqlikning ayanchli ko’rinishi, ya`ni mustamlaka tizimining boshlanishiga olib keldi [3].
Abdulla Qodiriy o’zining “O’tgan kunlar” romanida Yusufbek hoji tilidan quyidagi alamli so’zlarni bayon qiladi: “Maqsadlari juda ochiq... Bittasi mingboshi bo’lmoqchi, ikkinchisi Normuhammadning o’rniga o’tirmoqchi, uchinchisi yana bir shaharni o’ziga qaram qilmoqchi. Ittifoqning nima ekanligini, yolg’iz o’z manfaati, shaxsiyati yo’lida bir-birini yeb, ichgan mansabparast, dunyoparast va shuhratparast muttahamlar Turkiston tuprog’idan yo’qolmay turib, bizning odam bo’lishimizga aqlim yetmay qoldi. Biz shu holatda ketadigan, bir-birimizning tegimizga suv quyadigan bo’lsak, yaqindirki, podsho istibdodi Turkistonimizni egallar“ [4].
Xonliklardagi o’zaro nizolar, parokandalik, oxir-oqibat, ularning Rossiya imperiyasi tomonidan istilo etilishi uchun qulay imkoniyat yaratdi.
Rasm 2. Rossiya imperiyasi bilan sulh shartnomasining imzolash jarayoni
Mustamlaka tizimi davrida o’lkada sanoat ishlab chiqarish rivojlana borib, kapitalistik munosabatlarga asta-sekin yo’l ochilayotgan bo’lsada, bu xalqning moddiy ahvolini yaxshilanmadi, balki korxona xo’jayinlari, savdogarlar, amaldorlarning boyishiga yo’l ochib berdi.
Xulosa. Yuqoridagi fikrlarni tahlil qila turib quyidagi xulosaga kelishimiz mumkin, ya`ni xalqimizning bosib o’tgan mashaqqatli turmush tarzidan tegishlicha xulosa chiqarishimiz, bu davrlardagi xalqimiz boshiga tushgan ayanchli qismatning qayta yuzaga kelmasligi uchun yoshlarimizda ilm-fanning rivojlanishidan unumli foydalangan holda har bir o’tayotgan kunimizga shukronalik tuyg’usi bilan yurtimizning rivoji uchun munosib hissa qo’sha oladigan barkamol avlodlarni tarbiyalashimizda tarixiy davrlarning solishtirma uslubidan unumli foydalanishimiz mumkindir. Bugungi kunda tarix fanini o’rganayotgan har qanday o’quvchi kelajakda vatanparvar, tarix va tarixiy shaxslarga hurmat bilan tarbiyalangan, o’zligini anglab yetgan jamiyatning faol kishisi bo’lib yashamog’i lozim.
Adabiyot:
1. Mirziyoev SH. M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. — T.: O’zbekiston, 2016.
2. SH. M. Mirziyoev “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. T.:O’zbekiston 2017.
3. Abdullajonova D. S. Milliy tarixiy xotiraning mohiyati va rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlari. — Toshkent: — 2006.
4. Abdulla Qodiriy “O’tgan kunlar” Roman T.: Yangi asr avlodi-2014
