Ушбу мақолада бугунги кунда дунё бўйлаб катта худуларга экилаётган соя экини майдонлари, дунёдаги етакчи мамлакатлар, дон ҳосилдорлиги шунингдек соянинг импорт ва экспорти ҳақида маълумотлар берилган. Мақолада дунё бўйича энг охирги маълумотлардан фойдаланилган.
Калит сўзлар : соя, майдони, дон хосилдорлиги, импорт, экспорт, мойли уруғ, соя шроти, соя мойи.
В данной статье представлена информация о посевных площадях сои, выращиваемых по всему миру, странах-лидерах мира, урожайности зерна, а также импорте и экспорте сои. В статье использована самая свежая информация со всего мира.
Ключевые слова: соя, площадь, урожай зерна, импорт, экспорт, масличные культуры, соевый шрот, соевое масло.
Дунёдаги «Центр Агроаналитика» ташкилотининг берган баҳосига кўра, ковид пандемияси бутун дунёдаги барча ижтимоий ва иқтисодий ишларнинг боришига салбий таъсир кўрсатди ва дунё иқтисодига алоқадор ишларда ўсишдан секинлашгани маълум бўлди. Бу нарса ўз навбатида мойли ўсимликларни хом- ашё маҳсулотларини етиштириш ва уни қайта ишлаш ҳамда сотиш жараёнларига ўз таъсирини ўтказди. Агроиқлим- метеорологик сабаблар туфайли дунёдаги энг катта савдо компанияси хисобланмиш АҚШ ва Хитой савдо сотиқ ишларида келишмовчиликлар юз берди. Бу икки катта давлатнинг ўзаро келишмовчилиги дунё иқтисодий ҳолатига тўғридан тўғри таъсирини ўтказади.
Бундан ташқари 2020 йилдаги дунё бозоридаги нефт маҳсулотларининг нархи ўсимлик мойининг нархига салбий таъсир кўрсатди, чунки ўсимлик мойининг бир қисми дизель ёқилғиси бўлиб ишлатилиши янада ўз тақчиллигини келтириб чиқаради. Дунё мамлакатларида соянинг экспорт қилиниши ҳисоботига кўра, 2021/22 дунё мамлакатларида 172,33 млн т, ташкил қилди ва июл ойидаги хисоб китоблардан кўра камроқ эди. 2021/22 йилларда соя заҳиралари охирги маълумотларга қараб, 96,15 млн т, миқдорда ёки олдинги кўрсаткичга нисбатан 1,66 млн т ёки 1,76 % га кўпроқ, июл ойида 94,49 млн тонна ҳосил кутилган эди.
USDAнинг иқтисодий тахлилчиларини маълумотларига кўра, дунё бўйлаб соя шроти 2021/22 йилда 258,69 млн т, ёки 1,94 млн тоннага кўпроқ ишлаб чиқарилиши ва соя мойини ишлаб чиқариш даражаси — 61,93 млн тонна эканлиги маълум бўлди.
Соя ҳосилини ва унинг маҳсулотини қайта ишловчиларни ҳисоботига кўра соя экспорти билан шуғулланувчи мамлакатларда аҳволни қуйидагича тахлиллар кутилмоқда.
|
Мамлакатлар |
Соя дони , млн т |
Соя шроти млн. т. |
Соя мойи млн.т |
|
Аргентина |
52 |
33,15 |
8,55 (+0,05) |
|
Бразилия |
144 |
36,97 |
9,18 |
|
США |
118,08 (-1,8) |
47,22 (-0,41) |
11,66 (-0,11) |
|
Китай |
19 |
77,62 (-1,58) |
17,56 (-0,36) |
Ушбу мамлакатларда ўсимлик мойи ва шротининг кўпайиб бориши дунёда озиқ-овқат маҳсулотларниниг нархига ижобий ёки салбий таъсир кўрсатади. Дунёда мойли экинлар ичида соя энг кўп тарқалган бўлиб жаъми мойли уруғ хом-ашёсининг 60 %, рапс ва кунгабоқар уруғи хом-ашёси 11 % и 8 % ташкил қилади.
USDAнинг олдиндан қилинган маълумотларига кўра, дунё бўйича 2020/21йилда ишлаб чиқиладиган соя дони хажми 361,82 млн т (+7 % к 2019/20 МГ), ташкил қилади, аммо бу кўрсаткич олдинги йилга — 338,99 млн т. нисбатан кўпроқ бўлди. 2021/22 йилда соя майдонлари 127,98 млн га бўлиб олдинги йилга қараганда (+5,33 млн т или 4 %)га ошди. 2020/21 йилда дунё мамлакатларида соя майдонлари бўйича бешталик лидер мамлакатлар ўзгармасдан қолди.
Бразилия — 38,6 млн га (+1,7 млн га);
– АҚШ — 33,3 млн га (+3,0 млн га);
– Аргентина — 16,7 млн га (ўзгармай қолди.)
– Ҳиндистон — 12,7 млн га (+0,5 млн га);
– Хитай — 9,9 млн га (+0,6 млн га).
2021 йилда бир гектардан олинадиган соя дони ҳосилдорлиги бўйича лидер мамлакатлар Бразилия — 3,47 т/га бўлса, АҚШ ва Канада давлатларида ҳам ҳосилдорлик кўрсаткичи деярли ўзгармади — 3,38 и 3,11 т/га. Бразилия давлати соя дони ишлаб чиқариш бўйича АҚШга етиб олиб экспорт хажми билан тенглашди ва қашшоқ мамлакатдан илғор мамлакатлар сафига чиқиб олди. Тўртинчи ўринни Аргентина с 2,84 т/га эгаллади ва уни Парагвай давлати салгина қувиб ўтди.(2,79 т/га).
Соя донини етиштириш ва 5-та экспорт ва импорт қилиш бўйича ТОП мамлакатлар 2020/21 йилда ўзгармади ва улар қуйидагилар хисобланади
|
Давлатлар |
Экспорт қилувчи |
Давлатлар |
Импорт қилувчи |
|
Бразилия |
85,0 млн т; |
Хитой |
100 млн.т |
|
АҚШ |
61,2 млн т; |
ЕИ мамлакатлари |
15,2 млн т; |
|
Аргентина |
7,0 млн т |
Мексика |
6,2 млн т; |
|
Парагвай |
6,5 млн т; |
Аргентина |
4,7 млн т; |
|
Канада |
4,2 млн т |
Миср араб республикаси |
4,2 млн.т |
Кейинги икки ўн йилликда дунё бозорида соя донига бўлган талаб кундан кунга ошиб кетмоқда, бунга сабаб чорвачиликда соя шротига ошиши ва соя мойида биодизел ёқилғиси ва озиқ-овқат маҳсулотлари тайёрланиши бўлмоқда. Энг биринчи ва қатьий сабаб, бу демография масаласидир, одам сони ошиб борар экан бу одамларни озиқ-овқат маҳсулоти билан таъминлаш лозим бўлади. Охирги ўн йилликда соя ишлаб чиқаришни ўсишининг ўртача хажми 2,7 % ни, жаҳон бозорида соя донини сотиш хажми 5,1 % ошганлиги маълум бўлди. 2019/ 2020 йилларда дунёда ялпи соя дони ишлаб чиқариш 342 млн.тоннга ва 2009/10 йилларга нисбатан +31 фойизга ошди ва дунё бозорида унинг савдо сотиғи 152 млн.тонна ёки +65 %га ошганлигини тахлиллар кўрсатмоқда.
Соя дони ишлаб чиқаришиниг ўсиб боришини экин майдонларининг кенгайиши ва ҳосилдорликнинг ошиб бориши билан боғлиқдир. Кейинги ўн йилда ўртача соя майдонларнинг кенгайишини 1,7 фойиз миқдорда ошганлиги маълум бўлди, ҳар гектардан олинадиган ҳосилдорлик эса 1 центнерга ошди. Натижаларга кўра 2019/20 йилларда соя майдонлари 122 млн.гектар ва 2009/10 йилга қараганда +19 фойизга ва дунё бўйича ўртача соя дони ҳосилдорлиги 28 ц/га ва +10 %га ошганлигини маълумотлардан кўриш мумкин бўлади.
Шуни айтиш керакки асосий соя донини ишлаб чиқариш дунё бўйи ча икки йирик мамлакат эвазига бўлиб, булар жаъми ҳосилнинг 82 фойизини ёки учдан икки фойизини етиштирадилар.
Дунё малакатларида ишлаб чиқилаётган мойлар миқдори
|
Мойли уруғлар |
Мой миқдори млн.т |
Мой миқдори % |
Ўртача ошганлиги.млн.т |
|
Пальма мойи |
74,1 |
3,5 |
2,54 |
|
Соя мойи |
58,0 |
4,3 |
2,37 |
|
Кунгабоқар мойи |
19,7 |
1,9 |
0,36 |
|
Рапс мойи |
22,7 |
0,2 |
0,07 |
Хитой давлатида бундан бир неча йил олдин “чўчқа грипи” тарқалгани сабабли бу мамлакатда чўчқаларни йўқ қилингани туфайли, м аълум муддатда уларда кунжара ва шротга талаб камайди. Аммо ҳозир бош сони тикланиши билан соя шротига талаб янада ошди ва шунда йилига 244,2 млн.т ва кунгабоқар шроти 22,4 млн.тоннагача яна талаб қилиниши иқтисодчилар таҳлил қилишдилар. Инсон организми доимо алмашлаб бўлмайдиган аминокислоталарга муҳтождир, чунки ҳайвон оқсилини ўрнини ҳеч нарса босаолмайди,
Ўсимлик мойига бўлган талаб жаҳон бозорида нефтни нархи мутаъдил бўлган вақтдан бошлаб яна ошабошлади. Чунки бутун дунёда иқтисодий жиҳатдан ўсиш бошланди ва мой маҳсулотларига ҳам талаб яна ошганлиги маълум бўлди. Сифатсиз хисоблаганимиз пальма мойи асосан Индонезияда 19,0 ва Малазия давлатларида 18 фойизга мойининг нархи яна ошганлиги маълум бўлди, кўпгина мамлакатларнинг виждонини йўқотган нафс балосига гирифтор бўлган тадбиркорлари паъма мойи арзонлиги учун уни бошқа мойларга қўшиб аралаштириб сотишга қўядилар. Соя мойининг нархи Аргентинада 14,6 фойизга, Бразилияда 13,8 ва АҚШда 6 фойизга ошганлиги бозор кўрсаткичларида маълум бўлди. Канадада эса уларда катта майдонни эгаллаган рапс ўсимлиги мойининг таннархи 10,1 % ошди. Жаҳон бозорида барча турдаги ўсимлик мойларниниг нархи ой сайин ошиб бормоқда. Баъзан бунга ҳосил олмаслик, турли хил сабабларга кўра мойли уруғ хом-ашёсининг камайиб кетиши баҳона бўлиши мумкин. Шуни айтиш керакки экин экиладиган майдонлар ҳам йилдан йилга деградацияга учраб бормоқда. Бизда Орол денгизининг қуриб бориши сабаблари каби, Глобал исиш оқибатида ҳар хил сабаблар и тупроқларни чўлланишга олиб келмоқда.
2020 йилда иккита катта мамлакат Хитой ва АҚШ муносабатларининг бузилиши ҳам соя дони нархининг ошмай туришига сабаб бўлди, чунки АҚШ олдин асосий соя дони маҳсулотини Хитойга сотар эди. Охирги йилда Хитой давлати ўзига лозим бўлган соя донини Бразилия ва Аргентинадан сотиб олишига тўғри келди. Бразилияда соя дони нархи 9,6 ва Аргентинада эса 6 фойизга ошди. Катта хажмда маҳсулот етказувчи АҚШ давлатида соя нархи бори йўғи 3,1 фойизга ошди.
Ўтган йили 2020 йилда Хитой давлати ўзига соя импорт қиладиган давлатни ўзига жуда қулай бўлган қўшни Россиянинг Узоқ Шарқдан 626 минг тонна соя донини сотиб олди, бу кўрсаткич олдинги йилга нисбатан 9 фойизга кўпдир. Бу икки малакат ўртасида алоқалар кучайиб Россия давлати Хитой давлатига ўзида етиштирилган соя донини қайта ишлаб мойини сотмоқда, чунки Россия кейинги йилларда соя етиштириш бўйича лидер мамлакатлар сафидан жой олмоқда. Йилдан йилга соя майдонлари кенгайиб соя донини ишлаб чиқаришин йўлга қўйиб олишдилар. Эндиликда Туркия давлати ҳам катта миқдорда соя донини 90,1 минг тонна миқдорда Россиядан сотиб олади ва ўзида қайта ишламоқда.
Россия давлатидан соя шротини Нидерландия 88,5 минг тонна 14,3 фойизга кўпроқ миқдорда олаётган бўлса, бизнинг давлатимиз ҳам, паррандачилик ва балиқчиликни ривожлантириш учун 74,0 минг тонна 4,7 марта ошиқроқ миқдорда соя шротини импорт қилиб олиб келишмоқдалар. Бугунги кунда соя ўсимлигидан олинаётган энг юқори ҳосил АҚШ давлатида 100 центнердан ошганлиги адабиётлардан маълум бўлди, олдинлари Япониялик фермерлар энг юқори ҳосилни олишганди. Аммо эндиликда АҚШ давлати фермерлари рекорд ҳосилни олмоқдалар.
Дунё фермерлари 100 центнердан ошириб ҳосил олаётган бир пайтда, Ўзбекистон фермерлари олаётган 4–6 центнер ҳосил кишини ажаблантиради. Биз худди сояни биров учун эккандаймиз, унга душман кўзи билан қараб, эътиборимиздан четда қолдирамиз. Кам ҳосил олганимиз учун мағрурланиб қўямиз ҳатто.
Адабиёт:
- Демчук, Владимир аналитик Latifundist.com .
- Итоги VI международного бизнес-форума «Мировая Соя».09 июнь, 2021 г.
- IGC. Обзор рынка зерновых и сои. Основные моменты, октябрь 2021 г.
