Берілген мақала мұнай және газ өндірісіндегі терминдер семантикасы мен функциясына арналған. Қазақ тілінде аталған тақырыптың зерттелуі өте маңызды. Қазақ және қытай тілдеріндегі мұнай және газ саласындағы терминдердің семантикасы мен функциясы өте аз зерттелген. Қазақстанда мұнай және газ саласының дамуымен қатар шет елдік инвесторлардың да елде аталған салада жұмыс жасауы артып келеді. Мақала халықаралық тілдер қатарына еніп келе жатырған қытай тілі мен Қазақстанның мемлекеттік тілі қазақ тілдеріндегі терминдерді қарастырады.
Кілтті сөздер: мұнай-газ‚ термин‚ аударма‚ жасалу жолдары.
Данная статья посвящена семантике и функциям терминов в нефтегазодобыче. Очень важно, чтобы данная тема была изучена на казахском языке. Семантика и функция терминов в области нефти и газа на казахском и китайском языках изучены крайне мало. Наряду с развитием нефтяной и газовой отрасли в Казахстане растет работа иностранных инвесторов в данной сфере. В статье рассматриваются термины, вошедшие в число международных языков: китайский язык и государственный язык Казахстана — казахский язык.
Ключевые слова: нефтегаз, термин, перевод, пути создания.
This article is devoted to the semantics and functions of terms in oil and gas production. It is very important that this topic be studied in the Kazakh language. The semantics and function of terms in the field of oil and gas in the Kazakh and Chinese languages have been studied very little. Along with the development of the oil and gas industry in Kazakhstan, the work of foreign investors in this area is growing. The article discusses the terms included in the number of international languages: Chinese and the state language of Kazakhstan in Kazakh.
Keywords: oil and gas, term, translation, ways of creation.
Қазақстан Республикасы экономикасының жаһандануы, мұнай өндірісінің елдегі ірі мұнай мен газ өңдеу сияқты дамуы, сондай-ақ, әлемдегі ірі компаниялардың осы салаға ірі инвестициялар құюы елдің экономикалық өсіміне ғана емес, қазақ, қытай тілдеріне деген өспелі мүдделілігіне әсер етуде.
Егеменді Қазақстан экономикасындағы жаһандық өзгерістерге байланысты, атап айтсақ, халықаралық ұйымдардың қатысуымен оның мұнай ғаз өндірісі саласында сәттіліктерімен қоса қазақ тілінде осы салада көптеген терминдер етек жайды. Осыған қатысты аталмыш терминдер жіктеу мен лингвистикалық көзқараста кеңінен зерттеулер жүргізуді қажет етеді.
Бәрімізге белгілі, мұнай мен газ өндірісі энергияның қайнар көзі бола отырып, әлемде жанармай-энергетикалық шаруашылығында шешуші орынға ие болып отыр. Аталған шикізаттың энергересурстардың жалпы қолданымында тоқтаусыз өсуде. Мұнай және газ саласымен аудармашылар қызметі көмегімен жүзеге асырылатын, халықаралық қатынастың үлкен бөлігі байланысты. Оған қоса, аталмыш нысанмен негізгі өндіріске заңды, қаржылық, маркетинг және басқа да қызметтер көрсететін мыңдаған адамдар айналысуда. Соңғы жылдары мұнай химия, мұнай өндіру және барлау сатысында көрнекті және шартты маңызды өзгерістер орын алып, лексика-терминологиялық құндылықтардың кеңеюіне жол ашты. Арнайы тілдер арасындағы лексикалық ерекшеліктерді түсіну барлық қызмет блогындағы жұмыс сапасының өсуіне әсер етіп, динамикалық нарық шартындағы тез уақытта нәтижелі шешім шығаруға мүмкіндік береді.
Соғыстан кейінгі жылдары мұнай барлау және қайта өңдеу өндірісімен, мұнай химиясының дамуымен, терминологиялық бірліктер санының қарқынды өсуі зерттеліп отырған тақырыпта көптеген энциклопедиялық басылымдар мен сөздіктердің құрылуына жол ашты. Қазақстандық зерттеушілер: А. Байтұрсынов, С. Аманжолов, А. Қайдаров, С. Кеңесбаев, Т. Сайрамбаев, Б. Нургазина, А. Ысқақов, М. М. Копыленко, С. Е. Исабекова, А. Е. Карлинский, Р. З. Загидуллин, У. Айтбаев, М. Балакаев, К. Жұбанов, Ш. Құрманбайұлы, Ш. Билялов, К. Тунгушбаев, Н. Ш. Шаймерденов, сонымен қатар, шет елдік лингвист зерттеушілер: А. А. Реформатский, Г. О. Винокур, В. В. Виноградов, С. Г. Бархударов, О. С. Ахманова, Ю. Д. Апресян еңбектерінен аталған тақырып бастау алған.
Қазіргі таңда ғылым мен техниканың барлық салаларында қазақ тіліне белсенді тәржімалау жүріп жатқандықтан, қазақ терминологиясының дамуына үлкен назар аударылуда.
Қазіргі қазақ және қытай ғылыми терминологиясы — ғылым тілінің ұзақ тарихи дамуының нәтижесі. Мұнай және газ өндірісі саласындағы жаңа терминдердің қалыптасуы мен дамуында халықаралық қатынастардағы сыртқы экономикалық байланыстар әсер етеді. Яғни, бір ел терминдерінің екінші тілге енуі байқалады.
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап мұнай және газ саласының дамуымен қазақ тіліне интернационализм еніп, көбінесе ағылшын, орыс тілдерінен сәйкес көп компонентті терминдердің синтаксистік калькирования, сондай-ақ, орыс тілі арқылы қытай тілінен ұлтаралық лексика қорын игеру, лексикалық және семантикалық кірме жолдарымен енуде. Орыс тілі қытай және қазақ тілдері арасында делдал болып табылады.
Қазақ және қытай тілдеріндегі қарастырылып отырған терминдердің ішінен, тематикалық түсініктері мен шығу тектері бір терминдердің өзара байланысы бар терминологиялық бірліктердің мағыналық қатынастары жүйелілігін дәлелдейтін, келесі терминдік аумақ туындаған : «мұнай өңдеу», «мұнай химиясы», «мұнай өндіру өндірісі», «жобалау». Мысалы, 石油(shiyou) − мұнай (нефть) : 油田(youtian) ─ мұнай кен орны және т. б.«Мұнай өңдеу» терминдік аумағы ішіндегі терминдер арасында «бұрғылау» және «ұңғыма» мағынасын беретін көлемді блок байқалған : 钻井(zuanjing) − бұрғылау (бурение): 结构钻井 ( jiegou zuanjing) ─ құрымдылық бұрғылау (бурение структурное); 钻井速度(zunjing sudu)─ бұрғылау жылдамдығы (скорость бурения); и др .; 井 (jing)− ұңғыма (скважина): 井深 (j ing shen) ─ ұңғыманың тереңдігі (глубина скважины), 井根(jinggen)─ ұңғыманың оқпаны (ствол скважины) және т. б . терминдік жүйесі.
Терминдердің құрылуы мен жаңа сөздің құрылуында бірдей сөз тудырушы жолдар қолданылады. Дегенмен, сөзге қарағанда терминнің құрылуында «терминологиялық номинация мазмұнын толық ашу қажет болып табылады. Яғни, түсінік дефинициясы жаңа пайда болған терминнің сөз тудырушы актісіне кіргізу қажет. Себебі, дефинициясыз, берілген түсінік мазмұнының шектерін анықтаусыз терминді толыққанды деп атауға келмейді» [5, б. 94].
Қытай және қазақ тілдеріндегі сөз тіркесін талдаудың әдістері
Қытай тіліндегі сөз тіркесін талдағанда, негізінен, сөйлем ішіндегі сөз тіркестері талданады. Сөйлем ішіндегі сөз тіркестері ‒ нақтылы сөйлемдерге талдау жасау арқылы алынған сөз тіркестері. Мысалы, 563井钻头服务已完成(563jing zuantou fuwu yi wancheng) 563ұңғыманың бұрғылау қашауына қызмет көрсету аяқталды. 井 ұңғыма, 钻头(zuantou)бұрғылау қашауы,已(yi)болды, 完成(wancheng) аяқталу. Бұл сөйлемді кемінде екі сөз тіркесіне талдауға болады: 井钻头(jing zuantou) ұңғыманың бұрғылау қашауы ‒ анықтауыштық қатынастағы сөз тіркесі,服务 完成(fuwu wancheng)қызмет көрсету аяқталды ‒ толықтауыштық қатынастағы сөз тіркесі. Қытай тіліндегі сөйлемдердің басым көпшілігі сөз тіркестерінің өзара бірігуінен не сатылы түрде келу арқылы жасалады.
Қытай тілінде сөз тіркесі құрамында да, сөйлем құрамында да бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш және толықтырғыш деген мүшелер бар, бірақ сөз тіркесінің құрамындағы мүшелер сөйлем мүшелеріне (句子成分) ұқсамайды, олар қытай тіл білімінде сөз тіркесінің құрылымдық мүшелері (短语的结构成分) деп аталады.
Қытай тіліндегі мұнай-газ саласына қатысты терминдер екі немесе одан көп сөздердің жалғануы арқылы туындаған. Соның ішінде бастауыш-баяндауыш, немесе баяндауыш-бастауыш сөз тіркестері өте көп. Қытай тіліндегі бастауыш-баяндауышты сөз тіркесінің құрамындағы бастауыш пен баяндауышты бір-бірімен байланыстыратын жалғаулар жоқ, олар тек орын тәртібі арқылы байланысады. Мысалы,
加深(jia-қосу,shen-тереңдік)-ұңғыманы тереңдету
恢复生产 (恢复 қайтару,生产 өндіріс)-өндірісті қайта бастау
井井斜-(井ұңғыма, 井斜 қисаю) ұңғыманың қисаюы
Қытай тіліндегі мұнай-газ терминдерін сөз таптарымен жіктеп қарасақ,
зат есім + зат есім:
1)地层（地жер, di层ceng қабат） — пласт
2)球阀 (球 qiu-шар, 阀 fa- клапан) — шарлы клапан
3) 水井 (shui-су, jing-ұңғыма) — су ұңғымасы
Етістік+зат есімнен құралған сөз тіркестері зат есімді құрап, жаңа термин береді:
测井 (V+N) (ce-тестілеу, тексеру, jing-ұңғыма) — каротаж
看井 (kan-қарау, jing-ұңғыма) — кезекшілік
Субьект зат пен оның сындық, сандық сапасының, күйінің қатынасын білдіреді.
Сын есім+зат есім арқылы жасалған терминдер:
双通阀-қос жақты клапан
大钩-(大-үлкен, 钩-ілмек) — крюк
多点-(duo-көп, dian-қыр) — көпқырлы
Қытай тіліндегі анықтауыштық қатынастағы сөз тіркестерінің құрамындағы сыңарлар екі түрлі жолмен: біріншісі ‒ орын тәртібі арқылы, екіншісі ‒ 的 шылауы арқылы байланысады. 的 құрылымдық шылауы ‒ анықтауыштың грамматикалық көрсеткіші. 的 шылауының бір ерекшелігі ол кейде айтылады да, кейде айтылмай түсіп қалады, кейде тіпті оны айтуға да, айтпауға да бола береді. Әдетте 的 шылауы зат есім, жіктеу есімдіктері анықтауыш болып, меншіктілік қатынасты білдіру үшін және сабақты етістіктер, қос буынды және қосарланғансын сын есімдер анықтауыш болғанда жұмсалады. Бірақ, мұнай-газ саласында ол тек анықтауыштық қатынас тудыру үшін қолданылады. Мысалы:
横向的 (横向 — көлденең) ұңғыманың көлденең қимасын қысқартып hengxiangde
两性的 (两性-қос жынысты) — амфотерлі
保温的-(baowen — жылы ұстау, de — көмекші сөз) — жылытуға арналған
Қорыта келе‚ қытай тіліндегі мұнай-газ саласндағы сөз тіркестеріне талдау жасау барысында олардың мағыналық жағынан өзара байланыста айтылатын кемінде екі немесе одан да көп сөздердің (толық мағыналы сөздің өзара тіркесі, толық мағыналы сөз бен көмекші сөздің тіркесі) тіркесінен құралғанын байқап айтуға болады. Қытай тіліндегі сөз тіркестерінің құрамындағы сыңарлардың орны тұрақты, өзгертуге болмайды, ал сөйлемдегі сөйлем мүшелерінің орын тәртібі біршама еркін. Қытай тілінде сөз тіркесі құрамындағы сөздердің орнын ауыстыру олардың грамматикалық мағынасы мен грамматикалық қатынастарына 157 елеулі әсерін тигізеді. Мысалы, сөз тіркесінің ұйытқы (басыңқы) сыңары алдында келсе, толықтырғыштық қатынастағы, ал соңында келсе, пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркесі деп есептеледі. Қытай тілінде де, қазақ тілінде де сөз тіркесі құрамындағы сөздерді байланыстыруда көмекші сөздер ерекше рөл атқарады. Олардың өзіндік ерекшеліктеріне тоқталсақ: жалпы қытай тіліндегі көмекші сөздер көп саналғанымен, олардың ішінде мұнай-газ терминдерінің сөз байланыстырушылық әрі грамматикалық мағына тудырушы қабілетке ие көмекші сөз 的. Бұл 的 ‒ анықтауыштық қатынастағы сөз тіркесінің құрамындағы сөздерді бір-бірімен байланыстырады.
Әдебиет:
- Айтбаев У. Основы казахской терминологии. — Алматы: Арыс, 2000. — 114 с.
- Жубанов К. Исследования по казахскому языку. — Алматы: Ғылым, 1999. — 560 с..
- Қалибекұлы Т. Қ 26. Қазіргі қытай және қазақ тілдеріндегі сөз тіркесінің құрылымдық түрлері /Монография. — Алматы: “Полилингва” баспасы, 2021. — 172 бет.
- Тіл білімі туралы / Құраст, Назари. О., Қанапин О. — Үрімжі: Шынжаң халық, 1989.
- 李德津.，程美珍. 外国人实用汉语语法. — 北京：北京语言大学出版社，2009.
