Мақалада екі тілді ортадағы бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ой дамуы, баланың интеллектуалды дамуының әдіс- тәсілдері қарастырылған. Екі тілді ортада баланы интеллектуалдық дамыту кешені дидактикалық ойындар негізінде құрылады. Әр дидактикалық ойынның танымдылық және тәрбиелік мазмұны болады. Олар — оқыту мақсаттарын іске асыруға арналған арнаулы ойындар. Әрқайсысының өзіндік мәні, ерекшеліктері, мазмұны, ережелері, тәртібі, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық функциялары бар. Интеллектуалдық дамыту ойындарының ерекшелігі — оның әрекеттік сипатында. Мұнда балалар ойын шығарушылар, ойынды жасаушылар болып табылады. Олар ойында өздеріне мәлім өмір құбылыстары мен оқиғалары туралы білімдерін бейнелейді, оларға өзінің қатынасын білдіреді.
Кілттік сөздер: интеллект, екі тілді орта, көпмәденилік, танымдық даму.
В статье рассматривается умственное развитие младших школьников в двуязычной среде, методы и приемы интеллектуального развития ребенка. Комплекс интеллектуального развития ребенка в двуязычной среде строится на основе дидактических игр. Каждая дидактическая игра имеет познавательное и воспитательное содержание. Это специальные игры для реализации целей обучения. Каждый имеет свою сущность, особенности, содержание, правила, порядок, образовательные, воспитательные, развивающие функции. Особенностью игр интеллектуального развития является ее деятельностный характер. Здесь дети являются создателями игр, создателями игр. Они отражают в игре знания о известных им явлениях и событиях жизни, выражают свое отношение к ним.
Ключевые слова: интеллект, двуязычная среда, поликультурное, когнитивное развитие.
Қазіргі кезде балаларды мектепке дейінгі ұйымдардан бастап, көптілікке үйретіп, баланың тілін дамыту мақсатында көптеген жұмыстар атқарылады. Баланың ақыл — ойы мен интеллектуалды дамуына жаңартылған бағдарламалар бойынша, түрлі әдіс — тәсілдерді қолдану арқылы баланың өсіп жетілуі мен дамуына көптеген жағдайлар жасалынған. Баланың тамаша сезімінің дамуын тек қана дыбыс үндестігін дұрыс айтуды пайдалана білуімен шектестіріп қоймай, ол өзінің тілін, оның әрі бейнелі түрде мәнерлеп оқуға немесе мәнерлеп сөйлеуге үйретіп, тырысуында. Сөйлеу тілі — ауызша тілдің ең қарапайым түрі. Ол жағдайлық, эмоциялық сипатқа ие әрі қарапайым болып келеді, өйткені арнайы дайындықты қажет етпейді. Мектепке дайындық мәселесі ҚР Бірінші Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан халқына жолдауы» тұрғысынан айрықша мәнге ие болды. Негізгі мақсаты ұлттық құндылықтарды әлемдік деңгейге шығаруға қабілетті өзіндік жеке көзқарасы қалыптасқан тұлға тәрбиелеу. Педагог технологиялық әдістерді қолдана отырып, балаға сапалы да саналы білім беру, олардың ойлау дағдылары мен есте сақтау қабілеттерін жетілдіре отырып еркін сөйлей білуге жеткізу. Педагог өз шеберлігімен баланы жұппен, топпен жұмыстандыру арқылы ұйымдастырылған сабақтар баланың дарындылығын дамытып, шыңдау жолдарының бірі болып табылады. Бала басқа адамның ойымен де есептесу қажет екенін түсінеді [1].
Білім мен ғылымның, экономиканың, бизнестің, саясаттың, жалпы бәсекелестіктің қарыштап дамып отырған бүгінгідей жаһандану кезеңінде Елбасы көрегендік танытып, алдымызға үш тілді білу қажеттігін қойып отыр. Әсіресе, өскелең ұрпақтың, жастар алдында бірнеше тіл білу міндеті тұр.
Мемлекет басшысы Қазақстан халқына Жолдауында: «Қазақстан халқы бүкіл әлемде үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі — мемлекеттік тіл, орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі — жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі», -деген болатын [2].
Қазіргі мектеп бағдарламасында оқушыларға орыс тілін, ағылшын тілін үйренуге аса зор көңіл бөлінеді. Сондай-ақ, балалардың интеллектуалды дамуына байланысты көптеген орталықтар, білім беру орындары ашылып жатыр. Мектепте оқушы үлгерімінің төмен болуының себебі, көп жағдайда, танымдық әрекетінің қалыптаспауы, танымдық процестерінің әлсіздігі, мотивацияның болмауы және т. б. болып табылады. Танымдық әрекетінің қалыптасуының психологиялық бұзылудың бастысы — ойлауға қабілетінің төмендігі, яғни жалпылау процестері, психикалық процестердің қозғалысы мен темпінің бұзылуы, қабық функциялар қатарының, зейіннің,естің жеткіліксіздігі. Баланың білімпаздық, ақыл-ой белсенділігінің деңгейі — оның интеллектуалдық дамуының маңызды көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Егер баланың көзқарасы, пікірі қате болып, қате нәтижелерге әкелсе, бұл опасыздық емес — оның жасы кіші және еркін қиялдануға бейімделген. Бұнда нәтижесі емес, оны түсіну құштарлығы басты болып табылады. Бала ойнау кезінде оның ойы қаншалақты бай және әр түрлі екенін, қоршаған өмірден алған әсерлерді жеңіл қабылдайды ма? Ойыншықтарды, басқа заттарды қалай қолданатынын бақылау қажет. Егер баланың дамуы қалыпты болса, бала ойынның сюжетін өрбітеді, ойыншықтармен қатар түрлі заттарды қолданады. Баланың ойы тұрақты, бай және ойын кезінде толықтырылып отырады. Бүгінгі күні балалардың ақыл-ойының толық даму мәселесі әлі де өзекті болып отыр. Ақыл — ойы толық дамыған бала сабақты жақсы оқиды, берілген материалды тез қабылдайды, өзінің күшіне сенімді, жаңа ортада өзін жақсы сезінеді. Сол себепті білім беру әрекетін ұйымдастыру барысында зейін, есте сақтау, ойлау қабілеті, елестету, сөздік қорын дамыту және жаттықтыруға көп көңіл бөлінеді [3].
Бала психологиясын, тілі мен дүниетанымының қалыптасуын біршама зерттеген еңбектерімен танымал болып, бала дамуының когнитивтік теориясын жасаған швейцариялық атақты психолог әрі философ Ж. Пиаже [4] бала 6–7 жасында өзінің қай ұлтқа жататындығы жайлы алғаш рет есітіп, хабардар бола бастайды; 8–9 жасында өзінің, ата-анасының қай ұлттан екендігін, ана тілін, туған жерін білетін болады; 10–11 жасында ол өзін сол ұлттың өкілі ретінде толық сезініп, тарихының, мәдениетінің өзгешеліктерін айыра алады, яғни, оның ұлттық сана-сезімі, болмысы толық қалыптасады деп, жазады. Демек, бала 10–11 жасында белгілі бір ұлттың өкілі болып қалыптасады екен. Ал бұл кезде баланы басқа тілде тәрбиелеу — оны көзбе-көз басқа ұлтқа қарай итеру болып шығатындығы ешбір дәлелді қажет етпесі анық [4].
Грузин педагогы Ш. А. Аманошвили ойын арқылы балаларға өте қиын әлемдік танымды түсіндіре білді. Ол өз Балаларымен ойын ойнағанда өзін балалармен бірдей қоя отырып, олардың көңіліне, ойына, санасына пайдалы ұғымды беріп, өз ісіне сенімді болып, қиындықтарды жеңе білуге үйретті — баланың көздерінде білімге деген құштарлықты байқады. Сөйтіп ойын арқылы оқыту нәтижесінде белгілі бір тақырыптар бойынша топтастырылған дидактикалық ойын пайда болады. Берілген ойындарды қолдану іс-әрекеттерінің әсерлілігін арттырып, балалардың логикалық ойлауын, математикалық қабілеттерін дамытады. Бұл ойындарды тәрбиешінің шығармашылықпен түрлендіре отырып, балалардың психофизиологиялық ерекшеліктерін ескеріп, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген материалды қайталағанда білімді тиянақтау кезінде іс-әрекеттердің мазмұнына сай пайдалануға болады. Сондықтан мұндай ойындар ойнау балалардың ойлау, қабылдау, еліктеу қабілеті және заттардың түрін, түсін, көлемін ажырата білуін дамыта түсу үшін өте қажет [5].
Әдебиеттер:
- Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы.
- ҚР Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпыға міндетті мемлекеттік стандарты, 2012 ж (2016 жылы жаңартылған).
- Аймауытов Ж. «Тәрбиеге жетекші», Қызылорда. — 1926 ж
- Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың үлгілік оқу бағдарламасы, 2016 ж.
- Выготский Л. С. Игра и ее роль в психическом развитии ребенка дошкольное образование (Пр.). — 2005. — № 5.
