Бүгінде әрбір ұлт өз тарихы мен мәдениетін зерттеу тәсілдерін қайта қарастыруда. Әр түрлі мәдени дәстүрлерді өзара байытуға ықпал ететін адамдардың бірнеше ұрпағы жасаған барлық халықтардың тәжірибесін, олардың рухани құндылықтарын тану, құрметтеу жалпыадамзаттық мүдделердің басымдығына айналады.
Кілттік сөздер : ертегілер, әдеби жанр, адамгершілік, халық аңыздары, халықтық салт дәстүр.
Сегодня каждая нация пересматривает подходы к изучению своей истории и культуры. Признание, уважение опыта всех народов, их духовных ценностей, созданных несколькими поколениями людей, способствующих взаимообогащению различных культурных традиций, становится приоритетом общечеловеческих интересов.
Ключевые слова: сказки, литературный жанр, нравственность, народные легенды, народные обычаи и традиции.
Біз үлкен үміт артатын ата-бабаларымыздың мәдени мұрасы халық ауыз шығармашылығының бейнесі мен бейнеленуін, ой мен қиялды, тапқырлық пен шешендікті, Сұлулық пен сымбаттылықты нәрлендіреді. Көптеген ғасырлар бойы ауыз әдебиетінде ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан халықтық тәрбие үлгілері әлі күнге дейін өздерінің педагогикалық мүмкіндіктерінің маңыздылығын дәлелдейді. Ауызша халық шығармашылығының ең жақын адамы балаларға ертегі болады. Бала тәрбиесіне ерекше әсер ететін ертегілерді басынан бастап ойлап тапқан адамзат тарихында ертегілер үлкен тәрбиелік мәнге ие. Ертегі өскелең ұрпақты жан-жақты жетілген адамгершілік азамат ретінде тәрбиелеуде ерекше орын алады. Ертегі адамның қиялын шабыттандырады.
Білмейтіндерді білушіге сүйрейді. Кім, қандай кейіпкерлер аула болуды насихаттайды. Бұл өшпес туындылар болашақ баланың мағыналы мақсатты көзқарасын тудыратыны сөзсіз. Ертегі әр баланың жеке ойлауының ең нәзік белгілерін жояды, сонымен бірге ол балалардың бірінің жүрегін ашады, балалар тобында нәзік интеллектуалды қарым-қатынас тудырады. Ертегі-бұл кішкентай дән, баланың өмірлік құбылыстарының эмоцияларын бағалау осы астықтан өсіп жетіледі. Ертегі-бұл ойдың бесігі, сондықтан сіз бала тәрбиесін құрған кезде, ол осы бесіктің естеліктерін өмір бойы сақтап қалуы керек. Ертегі-бұл ойлаудың ләззаты, ал ертегі баланың ойлау қабілетін нығайтады, осылайша өзінің құрмет сезімін күшейтеді Қазақ ертегілері не үшін керек әдебиеттанушы ғалым А. Байтұрсынов «ертегі қанша тұрады деген сұраққа жауап қажеттілігіне қарай беріледі. Ертегінің дұрыс орындары:
- Халықтың ұмытылған сөздерін ертегіден табуға болады. Егер солай болса, онда ертегі-бұл тіл тұрғысынан қажет нәрсе.
- балалар әдебиеті болмаған жерде рухты тәрбиелеуге, баланың қиялына үлкен кедергі болатын нәрсе бар. Баланы қиялдауға, сөйлеуге үйретеді.
- бұл үшін беруге деректері бойынша сознанию бойынша насихаттау және подобию предшественников».
Қазақ халық ертегілері мейірімділікке, адалдыққа, әділдікке, еңбексүйгіштікке, тазалыққа, достыққа, әдептілікке үйретеді. Зұлымдықты, айлакерлікті, өтірікті, зұлымдықты болдырмау үшін тәрбиелеу жолын қояды. Әрқашан бейбітшілік, бірлік, ынтымақтастық жеңетінін көрсетеді. Батырлар туралы ертегілер мен батырлар туралы әндер, ел қорғау жолындағы батырлардың ерліктерін дәріптей отырып, халықтың бірлігі мен тыныштығын нығайта отырып, қорғау-азаматтық парыз, жас ұрпақты патриотизм мен патриотизм рухында тәрбиелеу екенін атап өтті. Жас оқушыларды жан-жақты жетілдіруде ауыз әдебиеті үлгілерінің барлық жанрлық түрлерін қолдану білім беру мен тәрбиелеуде үлкен маңызға ие екені сөзсіз.
Ол мораль жақсы қасиеттерді қалыптастыра алады деп санайды. Жақсы істерге ұмтылу, жаман әрекеттерден аулақ болуға деген ұмтылыс, адамгершілік-мәдени азамат болуға деген ұмтылыс адамдардың өздеріне байланысты. Сондықтан адамгершілікке жатпайтын мінез-құлықтан аулақ болу керек: әдепсіздік, жеңілдік, екіжүзділік, дөрекілік, сатқындық, менмендік. Әр сөз, әр тарау — Иосиф Баласағұнның адамгершілік, адал, қайырымдылық ойлары-әр тамырдағы сияқты.
Адамгершілік тәрбие мен еңбек, ақыл-ой тәрбиесі бір-бірімен тығыз байланысты. Тек моральдық тұрғыдан дұрыс қалыптасқан адам біреуге қамқорлық жасауға дайын. Адамгершілік тәрбие қоғамның игілігі үшін жұмыс істейтін моральдық таза, жан-жақты жетілген адамды даярлау сияқты білім берудің жалпы мақсаттарына бағытталған. Адамгершілік қасиеттердің негізінде адамгершілік пен ізгілік жатырҮлкендерді құрметтеу, құрметтеу, сәлемдесу, үлкендердің сөзіне еріксіз араласу, біреудің алдында тостағанды өткізіп алмау, көпшіліктің алдында күлмеу, еске түсірмеу сияқты әрекеттер біртіндеп жас ұрпақтың санасына сіңіп кетуі керек. Адам қоғамда өзінің адамгершілік қасиеттерімен, мейірімділігімен, адалдығымен, әділдігімен құрметтеледі. Адамгершілік қасиеттердің өзекті мәселесі-мейірімділік, достық.
Халық ұғымында жақсылық пен жамандық достық пен қастардың екі түрлі белгісі ретінде. Өскелең ұрпақты адамгершілік рухында тәрбиелеу-жоғарыда айтылған мінез-құлық дағдыларын үйретеді. Адамгершілік тәрбиенің негізгі жолы-тиімді тәрбие процесін және оқушылардың күнделікті өмірін, іс-әрекетін ұйымдастыру. Оқушылар мораль туралы үлкен түсінікке ие болғанына қарамастан, іс жүзінде іс-әрекеттер, тәртіп білімге сәйкес келмейтін жағдайлар бар. Олар жақсы, жаман әдеттерді білсе де, оны өз өміріне сәйкестендіре алмайды, оны жүзеге асыра алмайды. Өйткені, ережені есте сақтау оңай, бірақ оны жүзеге асыру қиын. Сондықтан адамгершілік ұғымы біліммен қатар тәртіпті, іс-әрекетті ұйымдастыруды қамтиды.
Адамгершілік тәрбиенің мазмұнына үлкендерді құрметтеу, беделді мойындау, еңбек адамдарына құрмет, қамқорлық, адалдық, шыншылдық, қарапайымдылық, мақсаттылық, табандылық, табандылық, белсенділік, батылдық, ұстамдылық, ұйымшылдық жатады. К. Д. Ушинский: «... шығармада келтірілген моральдық іс-әрекет, баланы адамгершілік сезімін, моральдық ойды жақсы көруге итермелейтін әдеби шығарма». Осылайша, қазақ халық ертегілеріндегі кейіпкерлердің бейнесі көбінесе қарапайым адам болып табылады. Ертегі-ауызша шығармашылықтың ежелгі мұрасы.Бұл ертегінің атауында да, ертегінің басында да «өткен өткен», «өткен өткен», «ерте, ерте, ерте, ешкі құйрығы» деп айтуға болады.
Академик М. Әуезов қазақ ертегілерін үш жанрға бөледі: фантастикалық ертегілер, хайуанаттар туралы ертегілер, шынайы ертегілер. Ертегілердің ең көне және бай саласы-қиял ертегілері. Бұл ертегілерде табиғат құпияларын әлі білмеген адам ойының балалық құпиялары, мен білетін нәрселер туралы, әлем бойынша саяхаттайтын нәрселер туралы, жеті мұз айдынының құпияларына енетінім, өмірді жеңілдететінім туралы халық армандары бейнеленген.
Бұл әлемде жаңалық пен зұлымдық, әділеттілік пен дұшпандық, адалдық пен дұшпандық ажырамас дұшпандықта. Ертегілерде күрес осы қарама-қарсы күштер арасындағы әділдік пен дұшпандық арасында өтеді.Қиял ертегілерінің кейіпкерлерінің арасында адамға жағымсыз басқа сиқырлы күштер бар-мыс кемпір, жезтырнақ, айдаһар, бір көзді дию. Олармен қатар, адамдарға қиын жағдайларда, қиын жағдайларда, өлім жағдайларында, адамның дұшпандық күштерін жеңуге көмектесетін тірі заттар, жансыз заттар бар. Көптеген ертегілерде сипатталған әділдік пен дұшпандық арасындағы күрес халықтың әділеттілікке деген арманынан туындады.
Халықаралық ортадан шығарылған кезде әділет пен адалдық үшін адам бақытына ешқандай қиындық туғызбайды, үлкен күштерге қарсы күреске кіріседі.Әділет жақтаушылары ретінде мергендер, батырлар, айлакер, ақылды адамдар бейнеленген.Олар қарапайым адамдар. Бірақ оның алдына қойған мақсаты жоғары,сондықтан ертегілер көбінесе жақсылықпен аяқталады, ал әділеттіліктің жақтаушысы-адамның салтанаты. Ертегінің тағы бір саласы-тұрмыстық және салттық ертегілер мен жануарлар ертегілері. Бұл ертегілерде жиі сипатталады тұрмыстық жағдай ел.
Әдебиет:
- 2006–2011 жылдарға арналған тәрбие жұмысының Кешенді бағдарламасы. 2005ж. 3-бет.
- ҚР-ның білім беру жүйесін 2010 жылға дейін дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. «Қазақстан мектебі» № 3, 2004ж.18-бет.
- Досжанов Б, Алменаева Р, Қазақ тілінде электрондық оқулықтармен web-парақтар даярлау әдістері. Информатика негіздері. № 3. 2008ж.27-бет.
- Білімдегі жаңалықтар. № 4, 2008ж. 12-бет.
