Мақалада болашақ педагог-психологтардың инклюзивті білім беруді жүзеге асыруға дайындығын қалыптастыру моделі қарастырылады. Авторлар жалпы жетекші теориядан туындайтын талаптарға сәйкес зерттеу проблемасының моделін құру ерекшеліктерін талдады. Болашақ педагог-психологтардың инклюзивті білім беруді жүзеге асыруға дайындығын қалыптастыру көрсеткіштері анықталды.
Кілтті сөздер: педагог-психолог, инклюзивті білім беру, студент, модель, дайындық.
В статье рассматривается модель формирования готовности будущих педагогов-психологов к реализации инклюзивного образования. Авторы проанализировали особенности построения модели исследовательской проблемы в соответствии с требованиями, вытекающими из общей ведущей теории. Определены показатели формирования готовности будущих педагогов-психологов к реализации инклюзивного образования.
Ключевые слова: педагог-психолог, инклюзивное образование, студент, модель, подготовка.
Болашақ педагог-психологтардың инклюзивті білім беруді жүзеге асыруға дайындығын қалыптастыру моделінің негізі болып табылатын бұл тәсілдер тәртіптік, яғни, оқытудың мазмұндық-пәнді парадигмасынан өмірдің барлық салаларында (кәсіби, қоғамдық және т. б.) тиімді жұмыс істеуге тұлғалық дайын болуын және қабілетін нығайту үшін жаңа бағдарға ауысуын жеделдетуге бағытталған.
Модельдегі кәсіби құзыреттілікке сондай-ақ кәсіби емес сипаттағы компоненттер кіреді. Олардың ішінде: дербестілік, жауапты шешім қабылдау қабілеті, шығармашылық, қарым-қатынас дағдылары, ынтымақтастық және т. б. Студенттердің кәсіптік жұмысқа дайындығының дәрежесі келесі белгілермен бағаланады:
– қалыптасқан құзыреттілік деңгейі болашақ маманның біліктілік сипаттамаларының стандарттарына сәйкес келеді;
– студенттің өз қызметінің жеке стилінің жетекші параметрлерін білуі;
– ақпараттық мәдениет дағдыларын игеруі және кәсіби өз бетінше білім алу және өзін-өзі жетілдіру процесін бағдарлауы.
Модельдеуді қолдану болашақ педагог-психологтардың инклюзивті білім беруді жүзеге асыруға дайындығын қалыптастыру жүйесін құру үшін маңызы бар жүйенің барлық құрылымдық элементтерін стимулдық қамтудың кең мүмкіндіктеріне байланысты.
Модельдің құрамдас бөліктері болашақ педагог-психологтардың инклюзивті білім беруді жүзеге асыруға дайындығын қалыптастыру үрдісін ішкі ұйымдастырылуын — мақсатын, міндеттерін, мазмұнын, формалары мен әдістерін ашады және осы үдерістің элементтері арасындағы өзара әрекеттестікті үнемі жаңартуға жауапты [1]. Модельдегі компоненттерді бөлу жоғары оқу орнының педагогика және психология білім беру бағдарламасы бойынша студенттерінің біліктілігін қалыптастырудың мақсатты процесін неғұрлым нақты көрсету мүмкіндігін беретін белгілерді (мотивациялық, когнитивтік, эмоционалды-еріктік) бөлуге мүмкіндік берді. Демек, педагог-психологтарды даярлау моделіне қатысты [2]:
- Инклюзивті білім беру жағдайындағы педагог-психологтарды даярлау моделі мазмұнды және ұйымдастырушылық компоненттерді қамтиды. Инклюзивті білім беру жағдайындағы педагог кадрларды жұмысқа даярлаудың мазмұнын құру және технологиясын анықтау педагогтердің кәсіби қиындықтарын диагностикалау нәтижелеріне негізделуі тиіс. Бұл қалыпты және бұзылған дамуы бар балаларды бірлесіп оқытуды жүзеге асыруға байланысты анықталған проблемаларды уақтылы жоюға мүмкіндік береді.
- Педагог-психологтардың дайындық мазмұны арнайы білімін, олардың кәсіби және өмірлік тәжірибесін, яғни педагогикалық құндылықтарын қамтитын интегралдық сипаттама ретінде кәсіби құзыреттілігін дамытудан тұратын мақсатпен айқындалады. Бұл ретте, кәсіби құзыреттілік тұжырымдамасының логикасындағы мақсат мазмұнды құрастыруға міндеттемелік тәсілді таңдауды негіздейді, ҚР-да және шетелде инклюзивті білім беруді дамыту үрдістеріне сәйкес нақтыланған кәсіби міндеттер жиынтығын білдіреді. Кәсіби міндеттер топтарын шешкен кезде педагогтер олар үшін кәсіби қызметтің жаңа бағытын жүзеге асыруға дайындығы мен қабілетін қалыптастырады.
- Дайындау моделінің ұйымдастырушылық компоненті педагог-психологтарды инклюзивті білім беру жағдайындағы жұмысқа даярлау технологиясымен ұсынылған, оны біз кәсіптік міндеттерді шешу арқылы инклюзивті практикаға мотивациялық, когнитивтік, эмоционалды-еріктік дайындығын табысты қалыптастыруға мүмкіндік беретін білім алушылардың (педагогтердің) және оқытушының (оқытушының) бірлескен қызметін ұйымдастырудың жүйелі тәсілі ретінде қарастырамыз. Педагог-психологтарды даярлау технологиясы кезең-кезеңмен іске асыруды талап етеді: қызметке кірісу, проблематизация, мақсат қою және жоспарлау, кәсіби міндетті шешуді құрастыру және іске асыру, жүзеге асырылған қызметтің рефлексиясы.
- Инклюзивті білім беру жағдайындағы педагог-психологтарды жұмысқа даярлаудың тиімді құралы гуманитарлық технологиялар болып табылады, олар педагогтердің кәсіби-тұлғалық дамуына және қойылған мақсатқа қол жеткізуге бағытталған технологиялар жиынтығы болып табылады. Гуманитарлық технологияларды қолдану педагог-психологтарды инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс істеуге даярлауды дербестендіруге, олардың мүмкіндігі шектеулі балаларға деген құндылық қатынасын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
- Инклюзивті білім беру жағдайындағы педагогтарды даярлау моделін құрастыру: инклюзияны дамытудың анықталған теріс және оң үрдістерін ескере отырып модульдік құру; қалыпты және бұзылған дамуы бар балаларды бірлесіп оқыту саласында педагогтердің кәсіби құзыреттілігін және жаңа кәсіби тәжірибесін қалыптастыруға бағдарлау; инклюзивті білім беруді ұйымдастыру тәжірибесінде педагогтерді үздіксіз сүйемелдеу; оқытудың командалық сипатындағы; тәлімгерлік арқылы педагогтерді ғылыми-әдістемелік қолдау.
Педагог-психологтың инклюзивті білім беруге дайындығы инклюзивті білім беру жағдайында педагогикалық қызметті табысты жүзеге асыруға мүмкіндік беретін құндылық-мағыналық бағдарларды, білім мен тәжірибені көрсететін педагогтің интегралдық, жеке-кәсіптік сипаттамасы болып табылады.
Сонымен, зерттеуімізде модель туралы осы тұжырымымызға сүйене отырып, зерттеу проблемамыздың құрылымдық-мазмұндық моделін құрудың ерекшеліктерін ескере отырып, жалпы жетекші теориядан туындайтын талаптарға сәйкес. Болашақ педагог-психологтардың инклюзивті білім беруді жүзеге асыруға дайындығын қалыптастыру оның компоненттері, өлшемдері мен көрсеткіштері анықталды.
Зерттеу аясында құрастырылған педагог-психологтарды кәсіби даярлау моделі білім алушылардың тұлғалық және кәсіптік қасиеттерін қалыптастырудағы тұтастықты, жүйелілікті қамтамасыз етеді, ортамен байланысын, қалыптасушы құзыреттілікті бағалаудағы бірізділікті қарастырады. Модельді арнайы және инклюзивті білім беру жүйесіне арналған кадрларды жоғары оқу орнына даярлау тәжірибесіне енгізу білім берудің тұлғалық-бағдарлық парадигмасын жүзеге асыруға, түлектердің аналитикалық және сыни ойлау, креативтілік, өз пікірі, белсенділік, топта жұмыс жасай алу, даралық сияқты қабілеттердің қалыптасуына көмектеседі. Өз кезегінде, педагог-психологтарлың бойында жоғарыда аталған қасиеттердің болуы олардың ерекше білім қажеттіліктері бар балаларға арнап дамыту мен оқыту үшін тиімді жағдайлар балалардың шынайы мүмкіндіктеріне сай дамыту жолдарын жасауға жәрдемедеседі, бағдарламалық талаптардың игерілу тиімділігімен, бейімделу мәселелерінің жоқ болуымен қамтамасыз етеді.
Осыған орай, педагог-психологтарды дайындаудың қазіргі жүйесі жаңа типтегі арнайы ұйымдардың қажеттілігін толыққанды қағанаттандыра алмайтыны, сонымен қатар инклюзивті білім беру ұйымдарын білікті кадрлармен қамтамасыз ете алмайтыны жайлы болжам жасауға болады.
Педагогикалық білім беруді жаңарту жағдайында педагог-психологтарды дайындаудың тәжірибелі-бағытталған моделдің жаңалығы білім алушылардың теория және практика меңгеру үрдісіндегі өзін-өзі басқару түсінігінің жоғарылауымен; оқытудың байытылған құрамы ретінде педагогикалық тәжірибені қолдануда; өзінің кәсіби әрекетін жобалау бойынша алынған білімдерді тәжірибеде қолдану; формалды емес, құрметтеу және бірлескен жұмыста негізделген, оқытудың психологиялық климатын құрастыру; жаңа оқу қажеттіліктерін анықтау және бағалау бірлестігінде ашылады.
Әдебиет:
- Тюнников Ю. С. Педагогическая мифология: учеб. пособие для студентов вузов, обучающихся по пед. специальностям / Ю. С. Тюнников, М. А. Мазниченко. — М.: ВЛАДОС, 2004–352 с.
- Дузелбаева А. Б. Педагогикалық білім беруді жаңарту жағдайында мұғалім-дефектологтарды дайындау: дисс.. философия докторы (PhD): Алматы, 2018. — 166 б.
