Берілген мақалада бастауыш сынып оқушыларының коммуникативтік дағдылары мен қабілетінің өзекті мәселелері қарастырылады.
Кілт сөздер: дағдылар, қабілет, құзіреттілік.
В данной статье рассматриваются актуальные проблемы коммуникативных навыков и умений младших школьников.
Ключевые слова: навыки, умения, компетентность.
Бастауыш сынып оқушыларының коммуникативтік дағдылары мен қабілеттерін қалыптастыру өзекті мәселе болып табылады. Дағдылар мен қабілеттердің қалыптасу дәрежесі балаларды оқытудың тиімділігіне ғана емес, олардың әлеуметтенуі мен жеке даму процесіне де әсер етеді. Дағдылар мен қабілеттер іс-әрекетте қалыптасады, ал оның коммуникативті ерекшеліктері сабақта да, сабақтан тыс уақытта да оқушылардың қарым-қатынас процесінде қалыптасады және жетіледі.
Орта мектептің қазіргі кезеңде дамуында әдістемелік тұрғыда ғылыми қауымдастық коммуникативтік бағыт қағидаларына мән береді. Бұл қағидада бағдарлау бірқатар мақсаттарға қол жеткізуді қамтиды, олардың негізгісі өз пікірлерінің берілуін және басқа адамдардың идеяларын түсінуді қамтамасыз ету болып табылады.
Бастауыш мектеп жасында бала тиімді қарым-қатынас құралдарын игере бастайды, фрустрациялық қарым-қатынас жағдайын шешу мәселесіне тап болады. Мектеп ұжымында ол түрлі әдістерді, ересектермен де, құрдастарымен де өздерінің ерікті қабілеттеріне сүйене отырып, қарым-қатынас түрлерін бейсаналық түрде қолдануға көптеген мүмкіндіктер иеленеді. Кіші мектеп оқушысының қарым-қатынасы әлеуметтік қатынастар мектебіне айналады [1].
Коммуникативтік дағдылар мен қабілет коммуникативтік құзыреттілікпен өзара тығыз байланысты. Өз кезегінде В. Н. Куницына, Н. В. Казаринова және В. М. Погольша дәйектеуінше [2, 330–331 бб.], коммуникативтік құзыреттілік жаңа әлеуметтік құрылымдарда жеткілікті дағдыларды, қарым-қатынастағы мәдени нормалар мен шектеулерді, қарым-қатынас саласындағы әдет-ғұрыптар, дәстүрлер, этикет туралы білімді, әдептілікті сақтауды, тәрбиелеуді, ұлттық, таптық менталитетке тән және мамандық аясында көрінетін коммуникативті құралдарға бағдарлауды қалыптастырады.
Бастауыш сынып оқушыларының коммуникативті дағдыларының құрылымына мына компоненттер кіреді [3]:
– эмпатия (қарым-қатынас процесінде эмоционалды байланыс орнатуға деген ұмтылыс, сұхбаттасушының эмоционалды жағдайын сезіну қабілеті);
– креативті-іс-әрекеттік (жаңа қарым-қатынас жағдайларында бұрын алған коммуникативті білімдерін, қабілетін, дағдыларын қолдана білу, қарым-қатынастың әлеуметтік мақұлданған формаларын өз бетінше құру, ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынаста бастама көтеру, жанжал жағдайларында сыни тұрғыда әрекет ету, қарым-қатынастың әртүрлі жағдайларында ауызша және вербалды емес қарым-қатынас құралдарын қолдану, эмоционалды көріністерді реттеуге деген ұмтылыс);
– бағалау-рефлексивті (қарым-қатынас процесінде жеке қасиеттері мен іс-әрекеттерін бағалау, қарым-қатынас кезіндегі өзге адамдардың іс-әрекеттері мен қасиеттерін дұрыс қабылдау және бағалау мүмкіндігі).
Сондықтан бастауыш мектепте оқушылар мен мұғалім арасындағы өнімді қарым-қатынас үшін жағдай жасау қажет. Баланы мектепте сәтті оқыту үшін келесі компоненттер қажет деп ойлаймыз: ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынастың қажеттілігі; вербалды және бейвербалды қарым-қатынас құралдарын меңгеру; ынтымақтастыққа эмоционалды оң көзқарас; әңгімелесушіні тыңдай білу. Демек, бастауыш сынып оқушыларының дағдылары мен қабілеті оқушы сұрақтарға жауап беруді, сұрақтар қоюды, диалог жүргізуді, оқығанды баяндауды, тыңдауды үйренген жағдайда қалыптасады.
Г. М. Андреева қарым-қатынастың үш жағының бір-біріне сәйкес келетін дағдыларының 3 тобын анықтайды: коммуникативтік, перцептивтік және интерактивтік. Қарым-қатынастың коммуникативтік жағы қарым-қатынастың мақсаттарын, түрткілерін, құралдары мен ынталандыруларын, қарым-қатынас жағдайына сәйкес ойларды нақты жеткізе білуді, дәлелдер келтіруді, тұжырымдарды талдауды қамтамасыз етеді. Басқа топ қарым-қатынастың перцептивтік жағына сәйкес келеді және эмпатия, рефлексия, өзіндік рефлексия, тыңдау және есту қабілеті, ақпаратты дұрыс түсіну, сөздің астарын түсінуді қамтиды. Үшінші топқа қарым-қатынастың интерактивті жағы жатады. Бұл топ қарым-қатынастағы рационалды және эмоционалды факторлардың арақатынасы, қарым-қатынастың өзін-өзі ұйымдастыруы, әңгіме, жиналыс өткізу, қызығушылық таныту, талап қою, ынталандыру, жазалау, жанжал жағдайларында қарым-қатынас жасау қабілеті арқылы қамтамасыз етіледі [4].
Демек, бастауыш мектепте оқушылар келесі коммуникативтік дағдылар және қабілетпен ерекшеленеді: қарым-қатынас жағдайына сәйкес хабарлама мәтінін ұйымдастыра білу; кері байланыс алу мүмкіндігі; коммуникативтік кедергілерді жеңе білу; қарым-қатынас процесінде жағымды эмоционалды және психологиялық ахуалды түсіне білу; ынтымақтастықты ұйымдастыра білу; белсенді тыңдау мүмкіндігі; қарым-қатынастағы адамдардың мінез-құлқын қабылдау және бағалау, оның жағдайын, қалауы мен мінез-құлық түрткілерін бейвербальды көріністер арқылы тану, жеке тұлға ретінде басқаның бейнесін құру; жағымды әсер қалдыру мүмкіндігі.
Бастауыш мектеп жасында әлеуметтену әлеуметтік рөлдерді игеруге қажетті құралдар жүйесін игеру, өзін мәдениеттің тасымалдаушысы ретінде тану және елдің тілдік кеңістігінің бірлігі мен әртүрлілігі туралы алғашқы идеяларды қалыптастырумен сипатталады [5, 101 б.].
Әлеуметтену де тұлғааралық қарым-қатынаспен тығыз байланысты деп ойлаймыз. Бастауыш сынып оқушыларының құрдастарымен тұлғааралық қарым-қатынасын зерттеушілер мектеп сыныбының топ ішіндегі ерекшеліктерін ашатын қатынастардың үш түрін қамтитын құрылымға сәйкес қарастырады [6]:
– оқу қызметі және кез келген басқа бірлескен қызмет процесінде туындайтын өзара тәуелділіктің ресми іскерлік қатынастары;
– кіші мектеп оқушылары ортақ мүдделер негізінде бір топтың мүшелері ретінде әрекет ететін өзара қызығушылықтың бейресми тұлғааралық қатынастары;
– ұнату, эмоционалды байланыс және бірлескен құмартушылық негізінде дамитын таңдамалы сипаттағы тұлғааралық қатынастар.
Бастауыш сынып кезіндегі мектеп жасы ұлдар мен қыздар арасындағы қарым-қатынас орнатудың өнері, коммуникативті және сөйлеу дағдыларын игеру, әлеуметтік жағдайларды ажырату тәсілдерін меңгеруге ықпал жасайтын әлеуметтік мінез-құлықты тәрбиелеу мен қалыптастырудағы белсенді оқытудың оңтайлы кезеңі. Осы кезеңде бастауыш сынып оқушыларының қоршаған әлемді және өзін-өзі білетін, осы дүниеде өз тәжірибесін жинақтайтын белсенді субъект ретінде даму әлеуеті сапалы жаңа деңгейде жүзеге асырылады. Өзінің мінез-құлқындағы танымдық түрткілер мен мүдделердің қалыптасқан саласының, іс-әрекеттің ішкі жоспарының болуымен, өз іс-әрекеттерін құрдастарымен үйлестіру, олардың іс-әрекеттерін әлеуметтік мінез-құлық нормаларымен реттеу қабілетімен, өз іс-әрекетінің нәтижелері мен мүмкіндіктерін жеткілікті түрде бағалау қабілетімен сипатталады.
Әдебиет:
- Мухина B. C. Возрастная психология: феноменология развития, детство, отрочество. — М.: Академия, 2003. — 456 с.
- Куницына В. Н., Казаринова Н. В., Погольша В. М. Межличностное общение. — СПб.: Питер, 2001. — 544 с.
- Сергеева Г. Л. Коммуникативные способности детей // [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://urok.1sept.ru/articles/666363
- Андреева Г. М. Принцип деятельности и исследование общения // Общение и деятельность. — Прага, 1981.
- Дёмышева А. С. Язык как средство социализации младшего школьника // Педагогическое образование в России. — 2015. — № 3. — С. 100–103.
- Сачкова М. Е. Специфика межличностных отношений младших школьников // Ярославский педагогический вестник. Психолого-педагогические науки. — 2011. — № 2. — С. 252–256.
