Мақалада инклюзивті білім беруді жүзеге асыру аясында ерекше білімді қажет ететін балалардың әлеуметтік дамуы қарастырылған. Ерекше білімді қажет ететін баланың жеке басын әлеуметтендіру процесі мұндай балаларды қоғамға біріктірген жағдайда тиімді болады, олар қоғамда өмір сүруге қажетті белгілі бір құндылықтар мен жалпы қабылданған мінез-құлық нормаларын игере алады. әлеуметтік тәжірибені бала қарым-қатынаста алады және оған тікелей қоршаған орта беретін әртүрлі әлеуметтік қатынастарға байланысты.
Кілтті сөздер: әлеуметтену, ерекше білімді қажет ететін бала, инклюзия, қарым-қатынас, мектеп.
В статье рассмотрено социальное развитие детей с особыми образовательными потребностями в рамках реализации инклюзивного образования. Процесс социализации личности ребенка с особыми образовательными потребностями будет эффективным при условии интеграции таких детей в общество, чтобы они могли приобрести и усвоить определенные ценности и общепринятые нормы поведения, необходимые для жизни в обществе. Социальный опыт приобретается ребенком в общении и зависит от разнообразных социальных отношений, которые ему предоставляются ближайшим окружением
Ключевые слова : социализация, дети с особыми образовательными потребностями, инклюзия, общение, школа.
Ерекше білімді қажет ететін балаларды толыққанды тәрбиелеу және әлеуметтендіру, білім беру процесіне қосу үшін жағдай жасау, соның негізінде инклюзивті оқытуды енгізу мемлекеттің әлеуметтік саясатының бір бағыты болып табылады. Инклюзивті білім беру — ерекше білім қaжеттіліктері мен жеке мүмкіндіктерін ескере отырып, бaрлық оқушылaрдың білім aлуынa тең қол жеткізуді қaмтaмaсыз ететін үрдіс, білім беру жүйесінің өзгеруі және баланы бүкіл мектеп деңгейінде қабылдау. Инклюзивті білім беру ерекше білімді қажет ететін балалар мен жасөспірімдердің әдеттегі мектептің білім беру процесіне белсенді қосылуы мен қатысуын ғана емес, сонымен бірге барлық балалардың білім алу қажеттіліктерін қамтамасыз ететін жүйе ретінде жаппай білім беру процесін қайта құруды қарастырады.
Бүгінгі таңда инклюзивті білім берудің негізіне барлық адамдарға тең қарым-қатынасты қамтамасыз ететін, бірақ ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалар үшін ерекше жағдай жасайтын идеология жатады.
Қазіргі әлемде өскелең ұрпақтың әлеуметтік даму мәселесі өзекті мәселелердің біріне айналуда. Ата-аналар мен оқытушылар балалардың сенімді, бақытты, ақылды және мейірімді болуын қамтамасыз ету жайында алаңдайды.
Балалық шақта әлеуметтік ортаға үйлесімді және тиімді бейімделе алатын және өзінің «Мен» бейнесін басқа адамдардан ерекшелей алатын баланың әлеуметтік дамуы жүреді. Әлеуметтік даму әлеуметтену және даралау процестерін біріктіреді, баланы тек объективті әлемге ғана емес, сонымен бірге жақын ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынас арқылы қарым-қатынастың әлеуметтік негізін құрайды. Баланың дамуының алғашқы кезеңдері, әлеуметтік қатынастардың, қоғаммен қарым-қатынастың негізі қалануы әлеуметтік тұрғыдын қалыптасқан кезде өте маңызды болып табылады.
Л. С. Выготскийдің айтуынша, баланың физикалық немесе психикалық тұрғыдан дұрыс дамымауы оның басқалармен қарым-қатынасын дамытуда, әлеуметтік байланыстар орнатуда кедергілер тудырады, бұл тұлғалық, жеке даму үшін қолайсыз фактор.
Ерекше білімді қажет ететін балалардың басты проблемасы — олардың әлеммен толыққанды байланысының болмауы, ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынас орнатудың қиындықтары, бірқатар мәдени құндылықтардың қол жетімсіздігі, тіпті қарапайым білім алуға мүмкіндіктің болмауы.
Ерекше білімді қажет ететін бала құрдастары сияқты қабілетті және талантты бола алады, бірақ оның таланттарын ашуға, оларды дамытуға, олардың көмегімен қоғамға пайда әкелуге мүмкіндік теңсіздігі кедергі келтіреді.
Әлеуметтену — жеке тұлғаның қалыптасуын сипаттайтын кең ұғым. Бұл баланың әлеуметтік өмірдің дайын формалары мен әдістерін, материалдық және рухани мәдениетпен өзара әрекеттесу жолдарын, қоғамға бейімделуді ғана емес, сонымен бірге өзінің әлеуметтік тәжірибесін, құндылық бағдарларын және өмір салтын дамытуды (ересектермен және құрдастарымен бірге) саналы түрде игеруін қамтиды. Әлеуметтену ұзақ және өте күрделі процесс. Бір жағынан, кез-келген қоғам, ең алдымен, әр баланың әлеуметтік және моральдық құндылықтар жүйесін, мақсаттарын, мінез-құлық нормалары мен ережелерін қабылдап, игеріп, осы қоғамда өмір сүріп, оның толық мүшесі болуына мүдделі.
Ерекше білімді қажет ететін балаларды тәрбиелеу мен әлеуметтендіруде инклюзивті білім берудің теориялық-методологиялық негізі отбaсы рөлі aрқылы aшылaды. Атa-aнaлaрмен өзaрa әрекеттесу — кәсіби әдептілікті, төзім және психологиялық білімді тaлaп ететін педaгогикaлық іс-әрекеттің жетілген түрі. Жеке тұлғaның дaмуындaғы бұзылыстaрды түзету-дaмыту жұмыстaрынa aтa-aнaлaрдың қaтысуы және олaрдың тaрaпынaн қолдaу көрсету мәселені aйрықшa тaбысты еңсеруге ықпaл етеді. Бaлaлaрды әлеуметтендіру мен бейімдеуде aтa-aнaлaрдың рөлі орaсaн зор.
Әлеуметтену процесін педагогикалық құбылыс ретінде талдау оның мазмұнын бірқатар өзара байланысты компоненттерді қамтитын құрылым түрінде ұсынуға мүмкіндік береді:
— коммуникативті компонент — тіл мен сөйлеуді меңгеру;
— танымдық компонент — қоршаған шындық туралы белгілі бір білім шеңберін дамыту;
— мінез-құлық компоненті — адамның мінез-құлық моделін игеруі;
— құндылық компоненті — жеке тұлғаның қоғам құндылықтарына қатынасы.
Мектеп кезеңі баланың әлеуметтік қатынастар әлеміне енуі, әлеуметтену процесі үшін өте маңызды. Әлеуметтік тәжірибені бала қарым-қатынаста алады және оған қоршаған орта беретін әртүрлі әлеуметтік қатынастарға байланысты. Баланың алдыңғы ұрпақтар жинаған жалпыадамзаттық тәжірибені игеруі тек бірлескен іс-әрекетте және басқа адамдармен қарым-қатынаста ғана жүзеге асады [1].
Инклюзивті білім беру балаларды оқытуға және табысқа жетелеуге, өзіне деген сенімділікті арттыруға көмектеседі, неғұрлым тиімді әлеуметтенуге мүмкіндік береді.
Инклюзивті білім беру ортасы көбінесе оқытушылар, ата-аналар, басқа балалар және жергілікті қоғамдастық арасындағы қарым-қатынасқа байланысты. Алайда мектеп пен қоғамның мұндай ауызбіршілігі өте сирек кездеседі. Сондықтан мұғалімге үлкен жауапкершілік түседі, жұмыстың жаңа тәсілдердін іздейді, бұл ерекше білімді қажет ететін балаларды жалпы білім беру кеңістігінде оқытудың перспективаларын көруге мүмкіндік береді [2].
Түзету педагогикасы институты осы санаттағы балалардың сауатты әлеуметтендіру үшін жағдайларды ұйымдастыру шеңберінде ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды инклюзивті оқытудың бірқатар модельдерін ұсынады.
Білім беру мекемесінде инклюзияны жүзеге асыру қарастырылатын модель — аралас интеграция. Бұл жақын немесе жас нормасына сәйкес келетін психофизикалық және сөйлеуді дамыту деңгейі бар балаларға дефектолог-мұғалімнің көмегі мен сүйемелдеуін жүйелі түрде қамтамасыз етуді білдіреді. Осы модельді іске асыру кезінде тең шектеуі бар балалар жаппай топтар мен сыныптарда тәрбиеленеді, білім беру мекемесінде толық оқу күнін өткізеді [3].
Ерекше білімді қажет ететін балалардың әлеуметтенуі келесі деңгейлерде жүреді:
— құрылымдық. Қарым-қатынас дағдыларын қолдана отырып және мектеп тәртібінің ережелерін орындай отырып, қоғамда өзін дұрыс ұстай білу;
— құндылық және моральдық. Әлемде болып жатқан оқиғаларды бағалау мүмкіндігі;
— оқу. Өзінің білімдік міндеттерін түсіну, жоспарлау және іске асыру қабілеті;
— жеке даму. Әлеуметтік мәселелерді шешу үшін жауапкершілікті қабылдау;
— рухани даму. Мәдени-тарихи құндылықтарды қабылдау және олармен мінез-құлықтағы сәйкестік [4].
Баланың әлеуметтік қалыптасуында жетекші рөлді іс-әрекет атқарады, бала өзінің мүмкіндіктерін толық ашатын және әлеуметтік тәжірибені тиімді игеретін жетекші іс-әрекет түрін таңдауы қажет. Іс-әрекет баланың айналасындағы әлем туралы білімін қамтамасыз етеді, жаңа қажеттіліктерді тудырады, сезімдердің пайда болуын ынталандырады, ерік-жігерді белсендіреді, тұлғааралық қатынастар мен мінез-құлық тәжірибесін игерудің маңызды көзі болып табылады. Бала мен жасөспірімнің негізгі іс-әрекеттері ойын, оқу және еңбек.
Әлеуметтендіруде маңызды болып табылатын екінші сала — қарым-қатынас. Қарым-қатынас арқылы бала өмірлік тәжірибе туралы ақпарат алады, ол оны өз көзқарастарын, ойларын, мінез-құлық нормаларын және т. б. игеруі арқылы түрлендіруі керек.
Әлеуметтенудің үшінші саласы-жеке тұлғаның өзін-өзі тануын дамыту. Жалпы алғанда, әлеуметтену процесі адамның «мен» бейнесінің қалыптасуы ретінде көрінеді. «Мен» бейнесі — бұл өзін-өзі түсіну, өзіне деген көзқарас. «Мен» бейнесі өмір бойы көптеген факторлардың әсерінен дамиды. Оның дамуының ең жоғары деңгейі — өзін-өзі тану адамның ақыл-ой белсенділігі мен тәуелсіздігін оның пайымдаулары мен іс-әрекеттерінде қалыптастырудың негізі ретінде [5].
Ерекше білімді қажет ететін балаларды әлеуметтендіруге әлеуметтік-педагогикалық оңалту арқылы қол жеткізуге болады.
Мұғалімдер әлеуметтік оңалту процесінің негізгі мақсаттары мен міндеттерін сауатты жүзеге асыруы керек:
— баланың психикалық дамуының сипаттамасын және әлеуметтік-оңалту процесінің белгілі бір кезеңінде оның психикасында болуы керек қажетті өзгерістерді ескеру;
— ерекше білімді қажет ететін баланы толыққанды тұлға, құқықтары мен міндеттері бар азамат ретінде мақсатты түрде тәрбиелеу;
— баланы өзіндік мінез-құлық логикасы бар әлеуметтік оңалту процесінің белсенді тең қатысушысы ретінде қабылдау;
— балада әлеуметтік қатынастардың күрделі әлеміне ену үшін қажетті қажеттіліктер мен арнайы қасиеттер жүйесін дамыту;
— баланың қалыптасуы мен дамуындағы тұтас тұлғаның құрылымын ашатын баланың жас және психологиялық ерекшеліктеріне сүйене отырып, оған өзін-өзі тану және өзін-өзі жетілдіру субъектісі ретінде қарау;
— әлеуметтік оңалту процесінің әдістері мен технологияларын әзірлеу;
— бір-бірін толықтыра отырып, оның тұлға ретінде дамуына барынша әсер етуі үшін балаға кешенді әсер ету жүйесін жетілдіру [6].
Ерекше білімді қажет ететін балаларды әлеуметтендірудің маңызды қағидаларын атап өтуге болады:
Баланың мықты жақтарына және қасиеттеріне сүйену қағидасы. Әр баланың дамуында айтарлықтай проблемалар болса да, оларда өзін-өзі жетілдіруге деген ұмтылысы болады. Егер баламен жағымсыз қарым-қатынас орнатса бұл ұмтылыс жойылып кетуі мүмкін. Егер бала мінез-құлық пен іс-әрекеттің жаңа формаларын игеріп, оң нәтижелерге қол жеткізсе, ол мақтаныш сезімін сезінеді, бұл өзіне деген сенімділікті, одан әрі өсуге деген ұмтылысты күшейтеді.
Психологиялық жайлылық қағидасы әлеуметтік оңалту процесінде ішкі мотивтерге, атап айтқанда, сәттілік сәтіне сүйене отырып, баланың белсенділігін ынталандыратын сенімді, дамуға қолайлы атмосфераны құруды қамтиды.
Жетекші қызметке сүйену қағидасы. Баланың әртүрлі жас кезеңдеріндегі әлеуметтік оңалту процесі әр жас кезеңіне тән жетекші іс-әрекетке (ойын, оқу) және жас ерекшеліктеріне байланысты психологиялық мүмкіндіктер мен шектеулерге (өзін-өзі бағалау, өзін-өзі тану және т. б.) сәйкес келуі керек [7].
Жүзеге асырылып жатқан барлық шараларға қарамастан, инклюзивті білім берудегі әлеуметтендіруді іске асыру мүмкіндігі мәселесі әлі де ашық күйінде қалып отыр, өйткені инклюзивті білім берудің оң және теріс жақтары бар. Оң аспектілерге даму ерекшеліктері бар балалардың қоғамнан оқшауланбауы, ал теріс жағына жалпы білім беретін мектепте әлеуметтік интеграцияланған білім беру мүмкіндіктері айтарлықтай шектеулі болуы жатады. Н. С. Булгакованың ойынша заңдарды, насихаттау саясатын, ұйымдық құрылымдарды, оқу бағдарламаларын, мұғалімдерді даярлауды өзгерту керек және қаржылық қолдау табу қажет. Бұл процесс мұғалімдердің ата-аналармен, қауымдастықтармен, дәрігерлермен, әлеуметтік мекемелермен тығыз ынтымақтастығын қамтуы керек [8].
Ерекше білімді қажет ететін балаларды сәтті әлеуметтендірудің шарттарының бірі оларды өз бетінше өмір сүруге, әлеуметтік маңызы бар шешімдер қабылдауға дайындау, оларға қолдау және көмек көрсету болып табылады. Ерекше білімді қажет ететін әр баланың әлеуметтік тәжірибесін педагогикалық тұрғыдан қамтамасыз етуге, оның өмірінің педагогикалық тұрғыдан орынды өзін-өзі ұйымдастыруына сапалы жаңа, әлеуметтік бағытталған көзқарасты қажет етеді. Мектепте жүзеге асырылатын баланың кез-келген іс-әрекеті әртүрлі өмірлік тәжірибені қалыптастыруға және дамытуға бағытталуы керек, тек осы жағдайда оқушының әлеуметтенуі өте тиімді болады.
Әдебиет:
- Карпова И. В. Социализация детей с ООП в условиях общеобразовательной школы / multiurok.ru
- Шевчук Л. Е. Интегрированное обучение учащихся с особенностями развития в общеобразовательном учреждении / Дефектология. — 2004. — № 6. — С. 28–31.
- Лодыгина И. А. Инклюзивное образование в социальной интеграции детей с ограниченными возможностями здоровья/ infourok.ru
- Новицкая Л. Социализация детей с ОВЗ/ rosuchebnik.ru
- Рувинский Л. И., Соловьева. А. Е. Психология самовоспитания. М., 1982.
- Елисеева Ю. Н. Особенности социализации детей школьного возраста с ОВЗ / Молодой ученый. — 2016. — № 3 (107). — С. 959–964.
- Шахрай Е. О. Успешная социализация детей с ОВЗ / www.defectologiya.pro
- Булгакова, Н. С. Социально-психологические аспекты социальной адаптации в условиях инклюзивного образования в зарубежной и отечественной психологии / Ученые записки РГСУ. — 2013. — № 2 (114). — С. 175–179.
