Шардара су қоймасының экологиялық жағдайын бағалау



Мақалада Шардара су қоймасының экологиялық жағдайы қарастырылған. Шардара ауданы мен Шардара су қоймасынын салынуы туралы жалпы мәліметтер келтірілген. Автор аймактағы экологиялық ахуалды сараптай келе, судын ластану себептерін тоқталған. Судын құрамындағы химиялык, тұнықтығы, түсі, градус, сутектік көрсеткіш рН, иісі,фтор, мұнай өнімдері, мыс, қорғасын, мырыш, сынап т. б.ауыр металлдарға талдау жүргізілді.

Кілт сөдер: су қойма, Сырдария өзені, Шардара су қоймасы, химиялық анализ,су сынама, балық.

В статье рассматривается экологическое состояние Шардаринского водохранилища. Приведены общие сведения о строительстве Шардаринского района и Шардаринского водохранилища. Автор, анализируя экологическую ситуацию в регионе, остановился на причинах загрязнения воды. Проведен анализ содержания в воде тяжелых металлов, таких как: химическое содержание, осадок, цвет, Градусы, водородный показатель pH, запах, фтор, нефтепродукты, медь, свинец, цинк, ртуть и др.

Ключевые слова: водохранилище, река Сырдарья, Шардаринское водохранилище, химический анализ, проба воды, рыба.

Су объектілерінің, оның ішінде трансшекаралық сипаттағы ластану мәселелері қазіргі уақытта Қазақстанды да қозғайтын басым мәселелер болып табылады, бұл ретте су бөлу және экожүйелердің төменгі ағыстарын сумен қамтамасыз ету жөніндегі жағдайды қиындатады. Айта кету керек, ел аумағында әртүрлі улы қосылыстардың түсуіне себеп болатын трансшекаралық су ағындарының төменгі бөліктері орналасқан. Бұл проблема Сырдария өзені мен Шардара су қоймасы үшін өзекті және ҚХР аумағында су шаруашылығы жобаларын іске асыруға байланысты өзен ағысының антропогендік қысқаруымен күрделене түседі. ҚР 2004–2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасында бұл проблема нақты сыртқы қауіп ретінде қарастырылады, ол шектес мемлекеттердің су ресурстарының сарқылуы мен ластануының алдын алуға бағытталған бірлескен әрекеттерімен шешілуі тиіс.

Бұрын жүргізілген зерттеулер нәтижесінде мыс, мырыш және басқа да уытты қосылыстар бойынша Сырдария өзенінің трансшекаралық ағынында жол берілетін концентрацияның асып кетуі анықталды. Бұл жағдай қазірдің өзінде сақталуда соңғы жылдары кейбір ластаушы заттардың концентрациясының өсу тенденциясымен бірнеше жылдар бойы жалғасып келеді. Сырдария өзенінің бойында пайда болған Шардара су қоймасы трансшекаралық сулармен ғана ластанып қоймай, Қазақстан аумағы шегіндегі басқа да көздердің теріс ықпалына ұшырайды. Шардара ауданы ауыл шаруашылық ағындылары. Су қоймасының экологиялық жағдайы өз кезегінде жағалау аумағына және су объектілерінің экожүйелерінің қалыптасуына айтарлықтай әсер етеді.

Бүкіл әлемде халықты сумен жабдықтау проблемаларын шешудегі басты міндет-су қоймаларын салу. Қазіргі уақытта 60 мыңнан астам су қоймасы пайдаланылуда. Олардың толық көлемі 6,6 мың км3 — тен асады, су бетінің ауданы 400 мың км2 — ден асады, ал жүктелген көлдерді ескере отырып, 600 мың км2. ТМД елдерінде көлемі 1 млн. м3 астам 4 мыңнан астам су қоймасы бар. Олардың жиынтық толық көлемі асып кетсе, 1200 км3, суқойманың аумағы 87 мың км2, ал ескере отырып, көлдер — 145 мың км2 [1].

Соның ішінде Шардара су қоймасы туралы айтатын болсақ:

1. Шардара ауданының табиғи климаттық жағдайы
   1. Табиғи-климаттық жағдайлар. Климат. Түркістан облысы Шардара ауданының климатының өзіндік ерекшелігі- инсоляция мен жылу ресурстарының молдығы. Жаз ыстық, ұзақ және тек құрғақ. Ең ыстық ай — шілде, күндіз +29+30 С орташа шілде ауа температурасының ең жоғары мәндері. Оңтүстік Қазақстан облысы климатының өзіндік ерекшелігі-инсоляция мен жылу ресурстарының молдығы. Жаз ыстық, ұзақ және тек құрғақ. Ең ыстық ай — шілде, күндіз +29+30С орташа шілде ауа температурасының ең жоғары мәндері.Қыс жұмсақ, қысқа, жиі жылымдармен, қар жамылғысы аз және тұрақсыздық. Қаңтар-Жылдың ең суық айы, оның орташа температурасы облыс аумағында-1оС (Оңтүстік) — 10С (солтүстік) дейін ауытқиды. Абсолюттік минимум-29С. Орташа тәуліктік температурасы 0 С жоғары жылу кезеңінің ұзақтығы облыстың солтүстігінде 8 айға тең және оңтүстікте 10-нан астам. Ауаның орташа жылдық температурасы облыс бойынша 8 С-дан 14 С-қа дейін өзгереді, солтүстіктен оңтүстікке қарай жылжу кезінде жоғарылайды. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 206 мм.алайда жауын-шашын тұрақсыз. Шөгінділермен әлсіз қамтамасыз етілген аудандарда ең құрғақшылық жылдары жыл сайын 80–100 мм, ылғалды-300–400 мм. Жауын–шашынның ең көп мөлшері наурыз-сәуір айларында, ең аз мөлшері (5–7 %)–жазда түседі. Күздің бірінші жартысы құрғақ. Қысқы-көктемгі жауын-шашын жылдық 70–80 % құрайды.

Өсімдіктер жамылғысы. Түркістан облысының табиғи өсімдік жамылғысы эфемерово-солянково-жусанды өсімдіктерден тұрады, олардың құрамында әртүрлі эфемерлер басым болады-біржылдық (Африка, Түркістан, лепталеумнителистый малькольмия, тік құрыс мүйізтұмсық, желілік кельпиния, тесілген клоповник, құйрық қабық, ірі түсті пажитник және т. б.) эферомоидтар — көп жылдық, эфемерлердегідей, даму циклі (Баданалық, осочкатолстолобиктік жалтыр) бағынышты жағдайға ие немесе неғұрлым сиреген қауымдастықтарды құрайды. Кейде кейбір жерлерде тікенекті шөптер (негізінен кузиниялар) кездеседі, кейде дерлік тұтас жабындар түзеді, және цитварды жусанның аздаған бұталары. Облыста суармалы егіншілік және мал шаруашылығы кеңінен дамыған .

Гидрографиялық желі. Түркістан облысы аумағындағы газ құбыры трассасының өтетін трассасы бойынша гидрографиялық желі Бөген, Шаян, Арыс, Ақсу, Сарыбұлақ, Боралдай, Қарашық, Қотырған, Ашалыған өзендерімен көрсетілген.

Сырдария өңірінің негізгі өзендері биік тауларда бастау алады және аралас тамақтанады (мұз, қар). Төменгі таулы аудандардың шағын өзендері негізінен қар және Бұлақ тамағына ие. Оңтүстік облыстардың басты өзені-Сырдария өзені (Арал теңізінің бассейніне жататын) Арыс, Келес, сондай-ақ Бөген өзені.

Арыс өзені-Сырдария өзенінің оң жақ ең үлкен ағыны, өзен-Бастау өзенінен бастау алады және балықты, Боралдай, Машат, Ақсу, Бадам және Бұлақ және мұз қоректенудің бірқатар шағын өзендерін қабылдайды (Бала-Құлан, Шілікті, Джебағлысу және т. б.).)

Бадам өзені Арыс өзенінің сол ағысы болып табылады және Бадам тауларының баурайларынан бастау алады. Бадам өзені арнасының едәуір бөлігі галечниктерде өтеді және сүзуге үлкен шығындар бар. Бадам өзенінен және оның ағысынан су суландыру мен шаруашылық қажеттіліктеріне алынады.

Шаян өзені-бұл Бөген өзенінің оң ағыны. Шілде айынан қыркүйек айына дейін өзен ағысы негізінен жер асты тамағы есебінен қалыптасқанда, бұл кезеңде өзендегі су жоқ.

Өзендердің қоректену жағдайлары олардың су режимін және жыл ішінде су ағынын бөлуді анықтайды. Су тасқыны кезінде өзендердің басым бөлігінде жылдық ағынның 80–90 % өтеді, жаз мезгілінде ағындар шамалы, бірнеше шағын өзендер кебеді немесе олардың сулары суаруға бөлшектеледі.

2. Шардара су қоймасы (қаз. Шардара бөгені) — Қазақстанның Түркістан облысы аумағындағы Сырдария өзенінде орналасқан су қоймасы. 1966 жылы салынған.

Су ағынын көп жылдық реттеуді жүзеге асырады, сондай-ақ энергетика үшін пайдаланылады, бөгетте Шардара ГЭС және ирригация үшін — Қызылқұм каналы орналасқан. Шардара қаласы үшін су көзі болып табылады. Су қоймасының ұзындығы-80 км, ені-25 км.

Жер аумағы 783 км2, толық өзенемі-5,7 км3, пайдалы өзенемі-4,2 км3 [2]. 2008 жылы хабарлағанымыздай, сыни максимум — 5,5 км3 [3]. Су аз жылдары "өлі өзенемнен» төмен іске қосылуы мүмкін, бірақ өзенемі 0,5 км3-ге дейін төмендеген кезде «лас күйген»қалады [3].

Су шығыны [4]:

орташа көпжылдық-626 м3/с,

жазғы ең аз-56,3 м3 / с,

қысқы минималды-137 м3 / с,

есептік қысым кезінде барлық 4 турбина арқылы-780 м3 / с.

Шығатын ағын сулар:

Сырдария,

Кызылкум арна,

Арнасай өзеніне ағын,

Достық каналына апаратын арна [5].

1 сур. Шардара су қоймасы

Су қоймасында су деңгейін бақылау үшін шлюздер қойылды. 1969 жылы қатты су тасқыны болды, шлюздер ашық болды, өйткені гидроагрегаттардың өткізу қабілеті жеткіліксіз болды. 1969 жылдың ақпан айынан 1970 жылдың ақпан айына дейін 21 км3 су Шардара су қоймасынан Арнасай ойпатына жіберілді. Нәтижесінде өзен пайда болды. 1969 жылдан бері Айдарқұл Шардара су қоймасы толып кеткен болса, Сырдариядан ағысты үнемі алып отырды. Осылайша, Арансай ойпатының суымен біртіндеп толтырылып, аймақта өзенемі жағынан екінші өзен пайда болды (Арал теңізінен кейін).

1993–2001 жылдары 30 км3 су төгілді. Екі жыл ішінде (2002–2003) тағы 7 км3 шығарылды. Тоқтағұл су қоймасын энергетикалық режимге ауыстырумен және қысқы рұқсатнамалардың едәуір ұлғаюымен байланысты.

2000 жылы Айдарөзендегі су өзенемі Шардара су қоймасының пайдалы сыйымдылығынан 10,5 есе асып түсті.

Күз айында Шардара су қоймасы мен Сырдария өзенінің су сынамаларын алып химиялық анализдер жасаттық. № 1–2 кестеде көрсетілген.

1 кесте

Химиялық анализ нәтежиелері

№	Көрсеткіштер показатели	Нормативтер ПДК	Место отбора проб воды Сынама алынған орын Результаты определений Талдау нәтежиелері
			09.12.21г. Шардара су қоймасы	09.12.21г. Река Сырдарья
1.	Фтор мг/дм3	1,2–1,5	0,48	0,35
2.	Мұнай өнімдері мг/дм3 Нефтепродукты	0,1	0,00	0,00012
3.	Мыс мг/дм3 медь	1,0	3,12	2,0087
4.	Қорғасын мг/дм3 свинец	0,03	0,00018	0,0045
5.	Мырыш мг/дм3 Цинк	1,0	0,025	0,022
6.	Сынап мг/дм3 Ртуть	0,005	0,0078	0,0065
7.	Кадмий мг/дм3	0,001	0,00023	0,00017
8.	Марганец мг/дм3	0,0(0,5)	0,89	0,76
9.	СБАЗ мг/дм3 СПАВ	0,3	0,00	0,00

2 кесте

Химиялық анализ нәтежиелері

№	Көрсеткіштер показатели	Нормативтивтер Артық емес П Д К Не более	Место отбора проб воды Сынама алынған орын Результаты определений Талдау нәтижелері
			16.11.21г. Водохранилище Чардара	16.11.21г. Река Сырдарья
1	Тұнықтығы,мутность, мг/дмд3	1500	5,49	4,34
2	Түсі,цветность, градус	120	20	15
3	Сутектік көрсеткіш,водородный показатель,рН	6,5–8,5	7,89	7,93
4	Иісі,характер запаха при 20 0	-	отс	отс
5	Иісі,интенсивность запахи при 20,баллы	2	0	0
6	Характер запахи при 60 0 иісі	-	отс	отс
7	Иісі, интенсивность запаха при,60 0 баллы	2	0	0
8	Пермагантты тотығу окисляемость мг/ дм 3	15	3,28	3,52
9	Алюминий мг/ дм 3	0,5	0,262	0,192
10	Амммониий солевой(по азоту) мг /дм 3	2,0	<0,08	<0,08
11	Мыс,медь мг /дм 3	1, 0	0,31	0,24
12	Никель мг /дм 3	0,1	<0 005	<0 005
13	Нитраттар, нитраты мг/дм 3	45,0	14,3	12,8
14	Нитраттар нитраты мг/ дм 3	3,0	0,05	0,04
15	Жалпы көрмектік общ жесткость мг.экв./дм	7,0	15,7	15,5
16	Жалпы темір, общее железо мг/дм 3	3, 0	0, 204	0,138
17	Сульфаттар, сульфаты мг/дм3	500, 0	700, 9	684, 3
18	Құрғақ қалдық, сухой остаток мг/дм 3	1000,0	1162, 4	1150, 1
19	Фторидтер, фториды мг/дм 3	1, 2	1, 10	1, 07
20	Хлоридтер, хлориды мг/дм 3	350, 0	135,0	125, 0
21	Хром мг/дм 3	0, 05	<0, 025	<0, 025

№ 1-кестеде көрсетілгендей ауыр металдардан мыс, марганец,сынап шектік деңгейден асып тұр. Өз кезегінде су қойманың негізгі қызметі егін шаруашылығын сумен қамтамасыз ету. Өсімдіктің бойына сіңген ауыр металдар мен уытты қосылыстар, мал азығына одан адам ағзасына өтеді. Бұл ең қарапайым мысал. Қазіргі таңда балықтың қырылуы, судың тартылуы етек алуда. Шардара су қоймасында балықтар жаппай қырылып жатыр. 5 сәуірдегі рейд барысында Арал-Сырдария облысаралық бассейндік балық шаруашылығы инспекциясы, Түркістан балық инспекциясы бөлімінің балық инспекторлары Шардара су қоймасының № 2 учаскесінің жағасында («Vita» ЖШС-не бекітілген) балық шабақтарының жиналып қалғанын көрген. Олар балықтардың қырылу фактісін тіркеді.

Көзбен шолып қарау кезінде шабақтардан қабыршақты жамылғының өзгерістері белгілі болды.

Олардың көбі — мөңке және сазан балықтары. Балық инспекторлары мен қорықшылар салмағы орта есеппен 50–60 грамм болатын 4 кг шабақтарды жинады.

Және оларды утилизациялау жұмыстарын ұйымдастырды.

Шардара қаласы бойынша ветеринарлық қызмет зертханалық зерттеулер үшін шабақтардың сынамаларын алды.

Арал-Сырдария облысаралық бассейндік балық шаруашылығы инспекциясы олардың қырылу қаупі және (немесе) өлімі анықталған кездегі өзара іс-қимыл схемасына сәйкес барлық мүдделі органдарға хабар берді. 6 сәуірде Түркістан облысы бойынша экология департаменті мен «Балық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы» ЖШС Арал филиалы су мен балықтан сынама алуды жоспарлап отыр. Зертханалық зерттеу нәтижесі әзірге дайын емес. Дегенмен судың сапасы ауыл шаруашылығы тыңайытқыштарымен ластанғаны, ауыр металдардың шектік нормадан асуы бұның бәрі сол жердің флорасына және фаунасына әсер етіп отырғанның бірден бір көрінісі. [6].

Тағы басты проблемалардың бірі су деңгейінің тарылуы. Биыл Сырдария өзені тартылып, Шардара су қоймасы толмай қалды. Айдындағы судың азайғаны сонша деңгейі құбырлардан да төмен түсіп кетті. Салдарынан Шардара қаласы тіршілік нәрінсіз қалды. Қазір жергілікті билік халық күнделікті тұтынатын ауыз суды тасымалдап жатыр. Бұл бір кездері көк айдыны кемеріне сыймай, шағаласы шулап, балығы тайдай тулап жататын Шардара су қоймасы. Жауын-шашынның аз түсуі мен қуаңшылыққа, одан қалды көршілес мемлекеттердің суға қатысты ұстанымына байланысты соңғы бірер жылда кеуіп кетпесе де ортайып қалғаны рас. Шардара қаласының халқы осы су қоймасынан тазартылып алынған суды тұтынатындықтан биыл тіршілік нәрінен тарығып отыр. Жергілікті билік ауыз суды көпқабатты үйлердің тұрғындарына тасымалдап жеткізуде.

Шардара су қоймасындағы суды сүзгіден өткізіп, тазалайтын станцияның жұмысы тікелей судың деңгейіне байланысты. Су көп болса ғана су сорып, тазалай алады. Ал теңізде су тартылса, жұмыс та тоқтайды», — дейді суға жауапты мамандар. Оның үстіне өткен ғасырдың 80-жылдары қолданысқа берілген су таратушы станция әбден ескіріп, тозығы жеткен. [7].

Қорыта келгенде, Кеңес одағы кезінде Су шаруашылығы министрлігінің 5–10 жылдық жоспарлары болған. Мына құжат соның деңгейінде қалып қойған. Маған сондай әсер қалдырды. Ұзақ мерзімге іс-қимылдарды жоспарлау бұл жерде көрінбейді. Бес жылдық жоспар деген не? Мысалы, гидротехникалық имаратты жөндеу, суармалы алқапты қалпына келтіру және т. б. Ал, келесі бесжылдықтағы мәселелермен ол қаншалықты байланысты. Мұндай бағдарламаның бізге қажеттігі сөзсіз. Бірақ, сол әрбір қысқа мерзімді бағдарламаларды бір бағытта өзара кезекпен тығыз байланыста іске асырудың негізі болатын, мемлекеттің ұзақ мерзімді болашағына арналған стратегиялық құжат қажет.

Әдебиет:

1. Авакян, А. Б. Водохранилища и окружающая среда / А. Б. Авакян. — М., 1982. — 173 с
2. Амиргалиев, Н. А. Утоление жажды / Н. А. Амиргалиев. — Алма-Ата, 1987. — 236 с.
3. РГП Казгидромет «О состояние ресурсов поверхностных вод Казахстана». — Алматы. 2006. — 69 с.
4. Малиновская, А. С. Гидрофауна водохранилищ Казахстана / А. С. Малиновская, В. А. Тэн. — Алма-Ата: Наука, 1983. — 208 с.
5. Хайбеков Р. И. «Организация зеленых зон с регулированием численности отдыхающих». — М. — 1997г.
6. Утешев, А. С. Климат Казахстана / А. С. Утешев. — Л.: Гидрометеоиздат, 1959. — 425 с.
7. «Интегрированное управление водными ресурсами и повышение эффективности водопользования» по научно-практической работе «Трансграничные реки Казахстана» Кн.1: отчет о НИР по программе 093 / ТОО «Институт географии» МОН РК. — Алматы, 2011. — 365 с.