Мақалада сәулет кеңістігіндегі формалардың түрлері, олардың ерекшеліктері және адам психологиясына қалай әсер ететіндігі туралы қарастырылған.
Түйін сөздер: сәулеттік кеңістік, сәулеттік формалар, психология, ерекше геометрия, эмоциялар.
В статье рассматриваются виды форм в архитектурном пространстве, их особенности и то, как они влияют на психологию человека.
Ключевые слова: архитектурное пространство, архитектурные формы, психология, специальная геометрия, эмоции.
Адамды қоршап тұрған кеңістіктік оған белгілі бір дәрежеде әсер етеді. Қарапайым пішіндер, күрделі пішіндер, бұрыштары үшкір немесе толығымен дөңгелек пішіндер — мұның бәрін адамдар әртүрлі жолмен қабылдайды, кейде саналы түрде кейде бейсаналық түрде. Мұның бәрі адам өміріне, эмоцияларына, мінез-құлқына, ойларына, көңіл-күйіне әсер етеді. Кейде адамның айналасындағы кеңістік оның көңіл күйін түсіріп, ыңғайсыздық тудыруы мүмкін немесе керісінше, тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Біздің айналамыздағы барлық нәрсе әртүрлі геометриялық пішіндерден тұрады, кішкентай заттар мен элементтерден бастап, архитектуралық құрылымдарға немесе үлкен табиғи формаларға дейін адам психологиясына үлкен әсер етеді. Белгілі бір сәулеттік кеңістікті құру кезінде эстетиканы ғана ескеріп қоймай, сонымен бірге бұл формалардың адам психологиясына қалай әсер ететінін нақты білу керек. Дегенмен кеңістіктегі формалар барлық адамдарға бірдей әсер етеді деп нақты айту мүмкін емес, ол адамның темпераментіне, табиғатына немесе кәсібіне байланысты. Өйткені, барлық адамдар әртүрлі, олардың бір заттан немесе ортадан алған ойлары мен әсері әртүрлі болады, демек кеңістіктегі формалар әсері де әр адамға әр қалай.
Белгілі бір формалардың адамға әсері ерте заманнан белгілі. Кейінірек арнайы зерттеулер форманың адамға эмоционалды әсер ететінін ғылыми түрде анықтады.
Шаршы, тікбұрышты, дөңгелек, сопақ, үшбұрышты жазықтықтар көрерменнің назарын әр жаққа аудурады. Қарапайым геометриялық пішіндерді көрермен тез қабылдайды және күрделі пішіндерге қарағанда жақсы есте сақтайды.
Психологтар формаға байланысты адамдардың назарын аударудың кейбір әдістерін жақсы біледі. Атап айтқанда, назар аударудың тиімді әдісі — бір элементті басқалардың арасында қандай да бір белгі арқылы бөлектеу. Осылайша, төртбұрыштың ең шығыңқы бұрышы, оның кеңістіктік жағдайына қарамастан, назардың шоғырлану орнына айналады. Зерттеулер тіпті объективті емес форманың да назар аудартып, күшті әсер қалдыра алатынын анықтады.
Сызықтың пішіндері ақпаратты қабылдауға белгілі бір әсер етеді.Тік немесе көлденең түзу сызықтар тыныштықпен, айқындықпен байланысты, ал қисық сызықтар мейірімділік пен жеңілдікпен байланысты деп саналады. Зигзаг сызықтары күрт өзгеріс, күш концентрациясы, энергияның тез шығуы туралы әсер береді. Теңгерілмеген формалар ыңғайсыздық сезімін тудырады. Қарапайым және симметриялы формалар басқаларға қарағанда тезірек оқылады, назар аудартады.
Архитектура адам болмысының жан-жақты құбылысы бола отырып, өмірдің барлық салаларына кіреді және адам өзі жасаған жасанды орта арасындағы тұрақты ақпарат алмасу жүйесі ретінде қарастыруға болады. Архитектуралық орта біздің бүкіл өмірімізді қалыптастыратын динамикалық тұтастықтың бөлігі болып табылады. Бұл адамға үлкен дәрежеде және оның қалауына қарамастан бейсаналы түрде әсер етеді. [1]
Адамның архитектуралық формаларды қабылдау ерекшеліктері:
– қабылдаудың объективтілігі — ақпараттың оның тасымалдаушысы — объектімен, барлық сезім мүшелерінің көмегімен өзара байланысы;
– қабылдаудың тұтастығы — сана форманың интегралдық контурларын оқшаулайды, элементтерді тұтас бейнелерге біріктіреді;
– құрылымдық қабылдау — ақпараттың оқылу деңгейлеріне және оны ішкі өңдеу ерекшеліктеріне ие. Құрылымдық қабылдау негізгі көлем, үлкен пластик, бөлшектер, текстура, түс сияқты архитектуралық композицияны қабылдаудың құрамдас элементтерін ерекшелеуге мүмкіндік береді. Қабылдау құрылымы негізінде архитектуралық композиция доминантты, әр түрлі дәрежедегі екпіндерден, фондық элементтерден, композициялық осьтерден қалыптасады;
– қабылдаудың тұрақтылығы — күрделі өзін-өзі реттейтін жүйе ретіндегі адамның қабылдау аппаратының жұмысының нәтижесі. Қабылдаудың тұрақтылығы қабылдаудың өзгеру жағдайында адекватты рефлексия мүмкіндігін, өзгермелі жағдайларда бейнені тану мүмкіндігін қамтамасыз етеді; [2]
Кесте 1
Архитектуралық пішінді қабылдаудың психологиялық деңгейлерін көрсетеді
|
Қабылдау аспектісі |
Мағынасы |
Адамның қабылдауы |
|
|
1 |
Идея формасы |
Мәні, мағынасы |
Философиялық қабылдау |
|
2 |
Пішін мәні |
Семантика |
Ғылыми қабылдау |
|
3 |
Бейне пішіні |
Эстетика |
Көркем қабылдау |
|
4 |
Пішін әрекеттері |
Технология |
Логикалық қабылдау |
|
5 |
Табиғат пішіні |
Көркемдік, мәнерлілік |
Эмоционалды қабылдау |
|
6 |
Ұйымдастыру формасы |
Функция |
Ерікті қабылдау |
|
7 |
Пішіннің беріктігі |
Ыңғайлылық, экологиялық тазалық |
Сенсорлық қабылдау |
|
8 |
Пішін дизайны |
Дизайн, материал, текстура |
Физикалық қабылдау |
Жақында ғалымдар әртүрлі формалар адамда белгілі бір эмоцияларды тудыратынын дәлелдеді. Сопақ және шаршы сияқты қарапайым геометриялық фигуралар күрделі, дұрыс емес пішіндерге қарағанда әлдеқайда жылдам қабылданады және жақсы есте сақталады. Сызық пішіндері ақпаратты қабылдау жылдамдығы мен сапасына әсер етеді. Көлденең және тік сызықтар көбінесе тыныштық пен айқындықпен байланысты, ал қисық сызықтар мейірімділік пен жеңілдікпен байланысты.
Формалардың түрлері мен ерекшеліктеріне шолу жасап өтсек:
– Шеңбер — ең көп таралған геометриялық пішіндердің бірі. Шеңбердің басы да, соңы да, бағдары да, бағыты да жоқ, сондықтан ол шексіздікпен және сонымен бірге толықтықпен байланысты.
– Эллипс — бүйірлерімен эллипс инволюция мен эволюцияны білдіреді. Аздап көлбеу эллипс динамикамен, қысыммен, алға ұмтылумен және жаңашылдықпен байланысты.
– Шаршы — төрт түрлі элементтердің, мысалы, жыл мезгілдерінің реттілігі мен үйлесуі символы болып табылады. Сонымен қатар, шаршы қарапайымдылықты білдіреді, бірақ сонымен бірге күш пен тұрақтылықты білдіреді.
– Үшбұрыш — ең әмбебап және кең таралған пішіндердің бірі. Үшбұрыштың шыңы күн деп аталады және өмірді, отты, жалынды және жылуды білдіреді.
– Тіктөртбұрыш — әрқашан адамның сүйікті геометриялық пішіні болған және болып қала береді. Бұл пішін сенімділік пен ұтымдылықты білдіреді.
– Алтыбұрыш — Бұл геометриялық пішін табиғатта жиі кездеседі: бал ұялары, кейбір күрделі молекулалардың құрылымы және т. б. Психология тұрғысынан тұрақты алтыбұрыш сұлулықпен, үйлесімділікпен, молшылықпен және еркіндікпен байланысты.
Кеңістіктегі формалардың құндылықтарының жиынтығын алты негізгі эмоцияға бөлуге болады: қорқыныш, ұнатпау, қайғы, тыныштық, таңданыс, қуаныш. Осылайша, көптеген адамдарда белгілі бір сезім тудыратын кеңістіктердің сипаттамасы құрастырылған:
- Қорқыныш — түзу жиектері бар немесе текше тәрізді туннель түріндегі ашық қорғалмаған панорамалық немесе тар жабық кеңістік. Басым түстер — қанық қызыл, қара немесе қанық қоңыр. Құрылымы жылтыр, тікенді, суық (металл, бетон, сынған кірпіш, жыртылған тас).
- Ұнатпау — ашық панорамалық бос кеңістік, саңырау тар кеңістік, көп қырлы және жүйесіз кеңістік. Текше немесе туннель пішіні, ымырт жарықтандыру. Түстері басым қызыл, қанық сары, батпақты жасыл, қанық қоңыр, сұр. Текстурасы тікенді, суық, бедерлі, тұтқыр, тайғақ (жыртылған тас, гипс, бетон, тайғақ тақтайшалар, саз, резеңке).
- Мұң — тар, саңырау, жабық кеңістік, аласа төбелер. Текше, цилиндр, туннель, тетраэдр форма. Әлсіз жарықтандыру. Негізгі түстер көк, қою қоңыр, сұр, қара, ақ. Текстурасы: жылтыр, суық, қатты, монотонды (металл, тас, бетон, қара ағаш).
- Тыныштау — қол жететін кеңістік, кең көрініс, рельефте тереңдеу. Күмбез және арка пішіндері, мол жұмсақ жарық, тыныш, жарқырамайтын түстер: жасыл, көк, көгілдір, күлгін, ашық қоңыр, ақ. Жұмсақ, өрескел текстуралар: жүн, бедерлі ағаш, тоқыма, маталар, саз, керамика, сүйек, соғылған металл, кірпіш.
- Таңданыс — панорамалық көріністері мен пішіндердің, күмбезді формалардың айқын ырғағы бар биік бөлме. Біркелкі емес қараңғылау, ырғақты түсетін көлеңкелер. Көбінесе көк, күлгін, қызғылт, ақ реңдер, жылтыр және табиғи емес текстуралар: металл. пластик, шыны, айна.
- Қуаныш — қол жететін кеңістік, панорамалық көрініс, биіктік, ырғақ, динамизм, күмбез пішіндері, биік бағаналар, аркалар. Жарқын күн сәулесі, айқын контрастты көлеңкелер немесе ымыртта көптеген кішкентай шамдар. [3]
Қорытынды
Сәулеттік кеңістікті құрайтын кез келген архитектуралық форма эмоционалды әсер ету құралы болып табылады. Бұл сәулетші ғимаратты ғана емес, эмоцияны жобалайды дегенді білдіреді. Сәулеттік орта өзінің барлық құрамдас элементтерінің жиынтығымен адамның өміріне ғана емес, оның психикалық жағдайына да күшті әсер етеді. Мұндай ортаны қалыптастыру сәулетшінің ең маңызды міндеттерінің бірі, өйткені сәулет кеңістігіндегі формалар үйлесімі адамның дүние танымынан бастап тұлға болып қалыптасуына дейін өз әсерін тигізеді.
Әдебиет:
- Влияние архитектурных форм на эмоциональное состояние человека URL: [Электронды ақпарат] — https://scienceforum.ru/2016/article/2016023384
- Шилин В. В. Архитектура и психология. Краткий конспект лекций. — Н.Новгород: Нижегород. гос. архит.-строит. ун.т, 2011. — 66 с.
- «Эмоциональный дизайн»Влияние архитектурных форм на эмоциональное состояние человекаURL: [Электронды ақпарат] — https://sciarticle.ru/stat.php?i=1574173580
