Экологиялық қаланың дамуына негізделген негізгі принциптер қарастырылады, экологиялық қалалардың жіктелуі және әлемнің әртүрлі елдеріндегі белсенді экологиялық қалалардың кейбір мысалдары, соның ішінде Куритиба, Йокогама және басқалары зерттелді. Жұмыста Қазақстанның экологиялық елді мекендерді жоспарлау мен құрудағы тәжірибесі де қарастырылған, экологиялық қалаларды дамыту жолындағы негізгі проблемалар анықталды, сонымен қатар шетелдік тәжірибені ескере отырып, оларды жеңу бойынша ұсыныстар ұсынылады.
Түйінді сөздер: экоқалашық, аумақтық даму тұрақтылығы, шетелдік экоқалашық.
Рассмотрены основные принципы, лежащие в основе развития экологического города, изучена классификация экологических городов и некоторые примеры активных экологических городов в разных странах мира, в том числе Куритиба, Йокогама и другие. В работе рассмотрен опыт Казахстана в планировании и создании экологических населенных пунктов, определены основные проблемы на пути развития экологических городов, а также предложены рекомендации по их преодолению с учетом зарубежного опыта.
Ключевые слова: экогород, устойчивость территориального развития, зарубежные экогорода.
Бүгінгі таңда адамдардың көпшілігі қалаларда тұрады, 20 ғасырдың екінші жартысындағы мұндай қуатты урбанизация қалалық орта мен қалалық өмірдің барлық мәселелерінің көбеюіне әкелді: бұл қоғамның елеулі жіктелуі, кедейлік, қылмыс, автомобиль кептелісі, сондай-ақ бірқатар экологиялық қауіптер. Көптеген ірі қалалар экологиялық апат аймақтары болып табылады, сонымен бірге қалаларда барлық ресурстардың төрттен үш бөлігі тұтынылады. Тұрақты даму теориясының дамуының басталуымен экологиялық қалаларды («жасыл» қалалар, «тұрақты» қалалар) құру идеясы пайда болды. Экоқалашықтар қоршаған ортаны сақтаудың басты қағидаты негізінде дамып, қалалардың проблемаларын шешуге арналған. 2011 жылғы мәліметтерге сәйкес, әлемде 170-тен астам эко-қала және соған ұқсас қалалардың түрлері бар. Бұл жұмыста экологиялық қалаларды жоспарлау мен дамытудың шетелдік тәжірибесі, ұқсас қалаларды дамытудың әртүрлі модельдері қарастырылады. Экологиялық қаланың дамуына негізделген негізгі принциптер қарастырылады, экологиялық қалалардың жіктелуі және әлемнің әртүрлі елдеріндегі белсенді экологиялық қалалардың кейбір мысалдары, соның ішінде Куритиба, Йокогама және басқалары зерттелді. Жұмыста Қазақстанның экологиялық елді мекендерді жоспарлау мен құрудағы тәжірибесі де қарастырылған, экологиялық қалаларды дамыту жолындағы негізгі проблемалар анықталды, сонымен қатар шетелдік тәжірибені ескере отырып, оларды жеңу бойынша ұсыныстар ұсынылады.
Дүниежүзілік Банктің бағалауы бойынша 2000–2030 жылдар аралығында қазіргі заманғы қалалардың алаңы үш есеге ұлғаяды, бұл ресурстарды жұмсауға табиғи түрде елеулі әсер етеді. Одан әрі дамудың жаһандық мәселелерінің бірі өсіп келе жатқан қала тұрғындарының әл-ауқатын қалай қамтамасыз ету және қала тұрғындарының тіршілік ету ортасының жойылуын қалай тежеу керек? Мұндай проблемаларды шешудің бір тәсілі-экологиялық қалаларды («жасыл», «тұрақты» қалалар) салу және дамыту. Мұндай қалалардың негізгі қағидасы-синергия және экологиялық және экономикалық тұрақтылықтың өзара әсері, сондай-ақ қалалық орта аясында бір-бірін нығайту мүмкіндігі. Экоқалашықтар ресурстарды неғұрлым үнемді жұмсау, қоршаған ортаға зиянды әсерді азайту және халықтың өмір сүру сапасын жақсарту, сондай-ақ бәсекелестікті арттыру, инвестициялар тарту, экологиялық мәдениетті дамыту қабілетін көрсетеді. Дезурбанистік тұжырымдамалардың дамуындағы екі негізгі кезеңді бөлуге болады: 19 ғасырдың аяғы-20 ғасырдың басы («бақша қаласы», «Жаңа қала», «техногендік қала» тұжырымдамалары) және 20 ғасырдың 70 — ші жылдары-біздің уақытымызға дейін (эко — қалалар немесе тұрақты қалалар тұжырымдамалары).
1-кестеде қолданыстағы эко-қалалардың саны мен түрлері туралы мәліметтер келтірілген. 2011 жылдың аяғында әлемде 170 — ке жуық эко-қала болды және олар Еуропада, Азияда (мұнда көшбасшылар Қытай мен Үндістан) басым, ең көп таралған түрлердің қатарына модернизацияланған ескі қалалар мен кеңейтілген қала аумақтары, жаңадан құрылған эко-қалалар бірнеше есе аз болды.
1-кесте
Қолданыстағы эко-қалалардың саны мен түрлері
|
Австралия және Азия |
Еуропа |
Таяу Шығыс және Африка |
Америка |
Барлығы |
|
|
Жаңа қоныстар |
15 |
2 |
4 |
6 |
27 |
|
Қолданыстағыны қалаларды кеңейту |
17 |
45 |
4 |
6 |
72 |
|
Модернизацияланған қалалар |
37 |
23 |
2 |
13 |
75 |
|
Барлығы |
69 |
70 |
10 |
25 |
176 |
2-кесте
Терминдер, олардың негізгі ерекшеліктері
|
Термин |
Мағынасы |
Мысалдар |
|
экоқала |
4 бағыт бойынша қолданылады: — тұрақты даму қағидаттары іске асырылатын жаңа қонысты сипаттау үшін; — жаңғырту тұрақты даму қағидаттарында жүзеге асырылатын қолданыстағы қаланың белгілі бір ауданының атауы ретінде; — жекелеген бөліктерінде экологиялық жобалар іске асырылатын қала ретінде; — жалпы экологиялық бастамаларды қолдайтын муниципалитеттер |
«Дуньтан» (Қытай) Барселона (ауд. Trinita Nova) Гренобль Абердин |
|
экоаудан |
экоқаланың екінші мағынасын қараңыз |
Сен-Жан де Сад (Шалон-сюр-Сон) |
|
экоқауымдастық |
Әдетте тұрақты даму принциптері жүзеге асырылатын қала маңындағы аймақ ретінде қарастырылады |
Эко-Виикки |
|
экологиялық ауыл |
экологиялық талаптарға сәйкес экологиялық аудан немесе шағын ауылдық елді мекен ретінде қарастырылуы |
Грин Виллидж (Филадельфия) |
|
эко аймақ |
қоршаған ортаға тигізетін кері әсерін барынша азайтуға ұмтылатын әртүрлі елді мекендер мен қалаларды қамтитын аумақ |
Кливленд |
|
экопарк |
«жасыл» технологияларды қолданатын, экономикасын әртараптандыруға және «лас» өндірістен арылуға ұмтылатын жаңа кәсіпорындарды белсенді түрде тартатын елді мекендер |
Чансин |
Эко-қалалардың кейбір мысалдарын қарастырамыз.
Стокгольм жоспарлау және басқару жүйесі ескі индустриялық қала аумақтарын қалдықтарды циклдік қайта өңдеуге негізделген және су шығындарын 41 % — ға, энергияны 30 % — ға қысқартуға мүмкіндік беретін тартымды жасыл аудандарға қалай өзгерте алатынын көрсетеді.
|
|
|
|
Сурет 1. Стокгольм (Швеция) |
|
Куритиба-әлемдегі ең экологиялық таза қала мәртебесін талап ететін Бразилия қаласы. Қалалық дамуды, қалалық басқаруды және көлік жүйесін жоспарлаудың инновациялық тәсілдерінің арқасында Куритиба халықты 361 000-нан (1960 ж.) 1 797 000-ға дейін (2007 ж.) тиімді басқарды. Көлік жүйесімен танымал Куритиба сонымен қатар қала шаруашылығының барлық салаларында инновациялық шешімдер табады, сонымен қатар тұрақтылықтың «мәдениетін» жасайды және дамытады. Ауаның ластануының ең төменгі көрсеткіштері, «кептелістердің" болмауы, үлкен саябақтар, қоғамдық көлік жүйесімен біріктірілген жаяу жүргіншілер мен велосипед жолдарының дамыған желісі, сондай-ақ бағдарламалар қалдықтарды қайта өңдеу жүйесінде кедейлерді жұмыспен қамтуға негізделген кедейлікті жеңудің тиімді бағдарламалары.
|
|
|
|
Сурет 2. Куритиба (Бразилия) |
|
Векше-2007 жылы Еуропадағы ең «жасыл» қала деп танылған Швед қаласы. 70-ші жылдары ол елеулі экологиялық проблемаларға, тұщы судың жетіспеушілігіне, қаланы қоршап тұрған көлдердің ластануының жоғары деңгейіне тап болды. Көлдерді тазалау бойынша ауқымды бағдарлама жүзеге асырылды, жаңа жерасты дренаж жүйесі салынды. Сондай-ақ, қалада биогаз қондырғылары белсенді қолданылады және барлық қалалық көлік жергілікті биоотында жұмыс істейді. Жалпы, 1993 жылдан бастап Швецияда көмірсутектерді тұтыну 35 % — ға төмендеді, ал экономикалық өсім 63 % — ды құрады. Қатаң қағидалар құрылысты реттейді, ал жергілікті ағаш материалдарына басымдық беріледі. Векшедегі жергілікті тұрғындардың 43 % — ы өз көлігі болмағанды жөн көреді.
Масдар — Араб Әмірліктерінде жаңадан құрылған қалдықсыз қаланың үлгісі (құрылыс 2025 жылға қарай аяқталуы тиіс) негізге алынған негізгі қағидат жаңа қала — оның экологиялық тазалығы. Мұнда энергияны үнемдеудің жаңа технологиялары қолданылады, соның ішінде күн панелдері мен жел генераторлары, қалдықтарды 100 % қайта өңдеу, соның ішінде теңіз суын тұщыландыру, сондай-ақ жаңбырды жинау және пайдалану. Экологиялық таза көлік жеке жылдамдықты көлік жүйесінің құрылысына негізделген. Масдар көміртекті көліктен бос аймақ ретінде жоспарланған. Масдарда да табиғатты қорғау және энергияны үнемдеу мен жаңа жоғары технологияларды әзірлеумен айналысатын бір жарым мыңға жуық кәсіпорын салынатын болады.
|
|
|
|
Сурет 3. Масдар (Абу-Даби, Біріккен Араб Әмірліктері) |
|
Эко-қалаларды дамытудың негізгі принциптерін қарастырымыз
- Қалалық бағдарланған тәсіл. Бұл қағидат, біріншіден, қалалар бүгінгі таңда көшбасшы болып табылатындығына және дәл осы жерде даму мен технологияда негізгі өзгерістер болып жатқанына негізделген. Қаланы басқару кезінде негізгі «стейкхолдерлердің" әр түрлі мүдделерін ескеру қажет. Екіншіден, қала шаруашылығын жоспарлау кезінде жергілікті ерекшеліктерді, ең алдымен экологиялық сипатты ескеру қажет. Қоршаған орта бізді барлық қажетті ресурстармен (тамақ, энергия, су) қамтамасыз етеді, қалдықтарды өңдейді және қажеттіліктерімізді қанағаттандырады, экономикалық өсуді жобалау кезінде осы «табиғи капиталды»сақтау басымдыққа ие болуы керек.
- Қалалық қауымдастықты құрайтын әртүрлі топтардың пікірлері мен мүдделерін ескеру (тұрғындар, қоғамдық сектор, азаматтық қоғам, муниципалды басқару).
- Жүйелі тәсіл — негізгі ішкі жүйелерді (ең алдымен сумен жабдықтауды, қалдықтарды өңдеуді, көлік жүйесін және энергетикалық жүйені қамтиды) оңтайландыру арқылы қала экономикасын біртұтас жүйе ретінде жоспарлау және дамыту. Негізгі ойыншылармен бөлісетін институционалдық жүйе мен құндылықтар жүйесі де маңызды.
Тұрақты даму тұжырымдамасы шеңберінде қала құрылысына қатысты негізгі ұсыныстарды зерделей отырып, елді мекендердің құрылысын жүзеге асыруға сәйкес келесі принциптерді де атап өтуге болады:
— құрылымдар мен ғимараттардың энергия тиімділігін арттыру;
— энергия үнемдейтін технологияларды енгізу және жаңартылатын және баламалы энергия көздерін пайдалануға барынша көшу;
— жергілікті құрылыс материалдарын пайдалануға, экологиялық таза құрылыс материалдарына басымдық беруге көңіл бөлу;
— экологиялық таза қоғамдық көліктердің басымдылығы есебінен көлік жүйесін кешенді дамыту, жеке автокөліктер үлесін азайту, велоспорт пен жаяу жүргіншілер аймақтарын дамыту;
— аз қабатты үйлер, жасыл рекреациялық аймақтардың көп болуы, шағын және орта елді мекендердің дамуы;
— сәулеттік жоспарлау сапасын дамыту;
— ресурстардың барлық түрлерін тұтынуды барынша азайту, қалдықтарды өндіруді, қалдықтарды өңдеуді азайту;
— қосалқы шаруашылықтарды дамытуды ынталандыру, тұтынылатын азық-түлік өнімдерінің экологиялық тазалығын арттыру.
Экоқалаларды дамытудағы Қазақстандық тәжірибеге келетін болсақ, ол өте аз. Әрине, біздің қалаларға мұндай жобалар қажет, өйткені әлемдегі ең ластанған қалалар рейтингінде Қазақстан қалалары да кездеседі. 2021 жылғы рейтинг бойынша планетадағы ең ластанған қалалардың қатарында Қарағанды-32, Щучинск-40, Бурабай-44, Қостанай-46 орын алады. Қалай болғанда да, біздің ойымызша, қазіргі даму кезеңінде біздің елімізде экоқала құрудың шетелдік тәжірибесін зерттеп, қолдану қажет.
Литература:
- Ecological cities as economic cities // EcoCities Web Site: www.worldbank.org/eco2
- Eco-Cities — A Global Survey 2011 Eco-Cities — A Global Survey 2011 by Simon Joss, Daniel Tomozeiu and Robert Cowley // University of Westminster www.westminster.ac.uk/ecocities
- Волнующая устойчивость. Векше — самый «зеленый» город Европы // http://www.unido-russia.ru/archive/num6/art6_7/
- Логунцова И. В. О некоторых «экотрендах» современных городов и стран // Государственное управление. Электронный вестник. № 39. Август 2013.
- Первый в мире экогород: Masdar City // http://tehnoinfo.ru/novosti/novosti-stroitelstva/213-masdar-city.html
- Самый траспортный город в мире — Куритиба // http://www.railblog.ru/samyj-trasportnyj-gorod-v-mire-kuritiba/
- Современное состояние проблем экологизации города //http://ecodelo.org/razdel_ekobiblioteki/1_sovremennoe_sostoyanie_problem_ekologizatsii_goroda
