Мақалада инновациялық технологияларды меңгеру үрдісінде ағылшын тілі мұғалімдерінің қызметін бақылауда әдіс-тәсілдер жайлы қарапайым, эмоциялық бағалау пікірлері түріндегі рефлексияны дамыту және әдістемелік әдебиеттерді пайдаланып, мұғалімдердің рефлесивті-дамушы компетенциясын қалыптастырудың технологиялық ерекшеліктері анықталды. Зерттеудің жалпы теориялық әдістері ретінде теориялық бағыттағы әдеби деректерді талдау, білім беруді ақпараттандыру жағдайында мұғалімдердің біліктілігін көтеру, рефлексивті дамушы компетенциясын қалыптастырудың технологиялық ерекшеліктері анықталды. Зерттеудің жалпы теориялық әдістері ретінде теориялық бағыттағы әдеби деректерді талдау, білім беруді ақпараттандыру жағдайында мұғалімдердің біліктілігін арттыру, рефлексивті-дамушы компетенциясын қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру, оқушылармен дұрыс кері-байланыс орнатуды қалыптастыру туралы сөз қозғалды. Мұғалімдердің рефлексивті-дамушы компетенциясын қалыптастыруда жаңа технологиялардың маңыздылығы және қолданылуы аясында болашақ мұғалімдер арасында зерттеу жүргізілді. Алынған нәтижелер бойынша қорытынды жасалынды.
Кілт сөздер: рефлексия, компетенция, эмоциялық бағалау, жаңа технология, ағылшын тілі.
Статья основана на изучении технологических особенностей овладения инновационными технологиями, мониторинге действий учителей английского языка, развитии рефлексии в форме простых, неструктурированных, эмоционально-оценочных суждений, формировании рефлексивно-развивающей компетенции. К общетеоретическим методам исследования относятся анализ литературных данных в теоретическом направлении, повышение квалификации педагогов в информационно-учебном контексте, специальная организация формирования рефлексивно-развивающей компетенции, установление правильной обратной связи с учащимися., и обсуждалось их направление в сознательные действия. Были проведены опросы среди студентов о значении новых технологий в формировании рефлексивной и развивающей компетентности педагогов. На основании полученных результатов сделан вывод.
Ключевые слова: рефлексия, компетентность, эмоциональная оценка, новая технология, английский язык.
Қазіргі қоғам талабына сай жаңа, әдістемелік негізін өзгерту заман талабына сәйкес туындап отырған қажеттілік. Бұл білім жүйесінде өзгерістер мен терең ізденістерді, ғылыми жаңалықтарды талап етеді. Дәл қазіргі таңда білім алудың қолжетімді әрі ілгері мүмкіндігі зор тәсілдердің бірі жаңа технологияларды пайдалана отырып оқыту. Бұл бүгінгі күнде кеңінен таралған, мұғалім мен оқушы арасындағы апарат алмасуды, заманауи құралдардың көмегімен құрылған оқушының жеке танымдылығын көрсетуге септігін тигізеді. Оқу процесіне педагогикалық инновациялық технологияларды ендірудегі мақсат оқытушылардың инновациялық іс-әрекетін қалыптастыру болып есептеледі. Бұл әрбір оқытушыға өз сабағының сапалы әрі нәтижелі дамуына қол жеткізуге көмектеседі. Жаңа технологияны меңгеру барысныда оқытушы ең алдымен педагогикалық технологияларды оқып үйренеді, екіншіден, меңгереді, үшіншіден, оқып үйренген жаңа педагогикалық технологияларды тәжірибеде қолданады, төртіншіден, оны дамытып, әрі қарай қорытынды нәтижесін шығарады.
Педагогтің рефлексиясы сабақ барысында оның сөздерінде, ескертулернде, пікірлері мен сұрақтарында көрініс табады. Рефлексиялық пікірлерге мысалдар келтіретін болсақ, оқушыларға өздері жасап жатқан әрекет оларға мынандай жағдайларда түсінікті болады. Егер оларға сабақ ұнай ма немесе жоқ, одан не алды дегенді түсіндіруді ұсынса, олар өздеріне жаңалық ашуға немесе өзгеріс енгізуге әрекет жасайды.
Жалпы алатын болсақ, рефлексиялық кезеңдер ұйымдастрылған және басқарылуы мүмкін немесе рефлексивтік үрдіс тосыннан пайда болып жатады. Мысалы, жаңа технологияларды меңгеру барысында педагогтердің қызметін бақылауда әдіс-тәсілдердің қарапайым, құрылымалмаған, эмоциялық-бағалау пікірлері түріндегі рефлексияны байқауға болады. Олар ұнайды-ұнамайды, жақсы-жаман, бұлай жасауға болмайды, бұл жақсы әдіс т. б. сияқты әр түрлі деңгейде жеткізілген пікірлер бар. Кейбір педагогтер бұл тәсілдерді қолдануда барысныда өзіндік ой-пікірлерін өз тәжірибелерінде қолданып, қрытынды шығара алады.
Заман талабына сай қазіргі оқу орындарында білім мазмұны мен құрылымдық жүйесін жаңарту білім реформасының басты талабы. Осы орайда шетел тілін оқыту барысында қарқынды технологияларды меңгерту үлкен жауапкершілікті талап етеді.
Қазіргі білім беру мекемелеріне пән мазмұнын, оқытудың әдіс-тәсілдері мен формасын жетік меңгерген, өзіндік стилі бар маман қажет. Бұл стиль ғылыми теорияға және оның педагогикалық мәселелерні шешуде өзінің кәсіби ызметін дұрыс пайдалануына негізделеді, бұл мұғалімнің субъективті-шығармашылық авторлық позициясын ашады. Мұндай лауазым қазіргі мұғалімнің педагогикалы мәдениетінің, кәсіби шеберлігінің жарқын сипаттамасы ретінде көрініс табады. Оны дамытудың басты шарты –мұғалімнің рефлексиясы. Мұғалімнің өз мінез-құлқының құндылық негіздерін таңдау, өз қызметін талдау, дәстүрлі болмаған шешімдер қабылдау негізгі ерекшеліктер болып табылады. Өкінішке орай, бұл рефлексиялық қабілеттің диагностикасы мен оны дамыту қажеттілігін көрсететін рефлексияның жоғары деңгейі барлық мұғалімдерде кездесе бермейді. Педагогикалық рефлексия мұғалімнің талдау жүргізу, синтез жасау, өз тәжірибесін түсініп оны әлеуметтік пән контекстінде бағалаумен байланысты.
В. В. Марико мен Е. Е. Михайлова педагогикалық рефлексия мұғалімнің өзіндік санасын, өз іс-әрекетін түсінуге, өзінің «Менін» өзін-өзі тануға, сол арқылы оқушылармен, әріптестермен дұрыс қарым-қатынас орнатумен байланысты іс-әрекетінің ең маңызды шарты екенін атап көрсетеді [1]. Рефлексияның мақсаттары — әрекеттің негізгі компоненттерін есте сақтау, анықтау және түсіну: оның мәнін, түрлерін, әдіс-тәсілдерін, мәселелерін шешудің оңтайлы жолдары және алынған нәтижелер. Рефлексия алынған нәтижелерді тұжырымдауға, әрі қарайғы жұмыстың мақсаттарын қайта анықтауға және білім жолын түзетуге көмектеседі.
Рефлексия — ішкі тәжірибенің көзі, өзін-өзі тану тәсілі және ойлаудың қажетті құралы болып табылады. Бұл ең алғаш ғылыми психологияның категориялық-әдістемелік аппаратына Джон Дьюи енгізді. Ол өзінің 1910 жылы жарық көрген «Біз ойлағандай» атты классикалық еңбегінде рефлексиялық ойлауды кез келген пікірді немесе білімнің болжамды түрін негізделген себептер тұрғысынан белсенді, табанды және мұқият қарастыру және одан келетін қорытындыларды талдауды қарастырды. Орыс педагогикалық зерттеулерінде рефлексия ретінде қарастырылады: кәсіби және тұлғалық өзін-өзі дамытудың негізі мен нәтижесі [2,3,4]; мұғалімнің кеңейту қабілеті өзіндік сана мен өзін-өзі реттеу формасы және қарым-қатынас әрекеті [5,6,7,8]; өзін-өзі анықтау, өзін-өзі дамыту, тұлғаны дамыту мақсаты, функциясы, қабілеті және принципі [9,10,11]; мұғалімдердің рефлексивтілігінің шарттары мен дағдыларын дамыту [12]; оқушылардың рефлексивтілігін дамытудағы топтық оқыту үлгілерінің құндылығы [13], білім берудің рефлексиялық моделін негіздеу әрекеті [14]. Мұғалімнің рефлексиялық педагогикалық бағыттылығы өзіне деген қатынасты танымдық объект ретінде ғана емес, сонымен қатар педагогикалық әрекеттің субъектісі ретінде де болжайды. Ол рефлексияға тән белгілерді тұлғаның қызметі ретінде біріктіріп қана қоймайды, сонымен қатар оларды конструктивті процесте көрсетеді. Педагогикалық іс-әрекетте мұғалім өзінің рефлексиялық қызметін ғана емес, сонымен қатар құндылық-кәсіби-тұлға ретіндегі педагогикалық рефлексияны көрсетеді. Оның мақсаты кәсіби шығармашылықты дамыту ғана емес, педагогтің әрдайым рефлексия жасауы мен мәнін табу және бір кездері ортаға шыққан педагогикалық шешімдердің шындығына негізді күмәндану қабілетін дамыту.
Осыған байланысты, педагогикалық рефлексия ең алдымен жеке дүниетанымдық ұстанымдар, өзіндік тұжырымдаманың ажырамас мәніне айналған құндылықтар түрінде көрінеді. Осы тұрғыдан алғанда педагогикалық рефлексияны дамыту дегеніміз педагогикалық рефлексия нысаны ретінде мәнді және эмоционалдық «жүктемені» қабылдайтын студенттік, тұлғалық-шығармашылық, өзін-өзі талдау және бағалау рефлексиялық әрекет мәдениеті туралы ақпарат. Сонымен, мұғалімнің педагогикалық рефлексиясы оның әдістемелік, интеллектуалдық және шығармашылық кәсіби-педагогикалық мәдениетінің тұлғалық-құнды, мағыналық «өзегі» болып табылады.
Зерттеудің әдісі
Мақалада жаңа технологияларды пайдалану барысында мұғалімдердің рефлексивті-дамушы компетенциясын қалыптастыру туралы талдаулар, сараптаулар жүргізілді. Тақырып бойынша зерттеу эмпирикалық анықтау және қалыптастырушы эксперименттен тұрды. Болашақ шет тілі мұғалімдерінен эксперименттік және респонденттердің бақылау тобы құрылды. Экспериментке барлығы болып 20 адам қатысты. Зерттеу барысында педагогикалық мониторинг, сұрақ-жауап, авторлардың педагогикалық рефлексия деңгейін анықтайтын процедуралары қолданылды. Эксперимент жүргізу барысында матеиатикалық статистика әдістері қолданылды: корреляциялық талдау, рейтинг, сараптамалық бағалау әдістері.
Талдау мен нәтижелер
Педагогикалық рефлексияны дамыту үшін мұғалімнің бойында бар болуы керек болған қасиеттер мыналар:
– бұл процестің мазмұны мен ұйымдастырылуын оқушының кәсіптік және білім беру қызметінің мәндік өрісін біртіндеп тереңдетуге және кеңейтуге, сонымен қатар мұғалімнің өзін-өзі тану және шығармашылық стратегияларын құруға бағыттау, оның жеке өзін-өзі дамыту деңгейіне сай болуы;
– мәдени сәйкестік, проблемалық, жүйелілік, вариативтілік, қосымша білім беру, көркем әдебиет, шығармашылық дизайн, ғылыми-зерттеу іс-әрекеті принциптерінің интеграциясын қамтамасыз етуі;
– рефлексиялық ақыл-ой әрекетінің негізінде жатқан интеллектуалдық қабілеттерді мақсатты дамыту;
– педагогикалық рефлексия деңгейін және оның даму және өзін-өзі дамыту динамикасын диагностикалау.
Педагогикалық рефлексияның дамуын зерттеп, ұйымдастыра отырып, біз педагогикалық рефлексияның даму деңгейлерін (стихиялы-эмпирикалық, репродуктивті, жүйелік белсенділік, шығармашылық), сонымен қатар мұғалімдердің сәйкес типтерін сипаттадық. Педагогикалық рефлексия құрылымына мыналар кіреді: теориялық-әдістемелік, мотивациялық, құндылық-семантикалық, эмоционалдық, сезімдік, процессуалдық-белсенділік, зерттеу. Оқушылардың педагогикалық рефлексиясының дамуының дидактикалық ерекшеліктері мен эмпирикалық сипаттамаларын анықтадық. Өзара байланысты фазалар: диагностикалық, оқыту, критериалды-модельдеу, стратегиялық, мұғалімдердің өзіндік қозғалысының рефлексиясын белсендіру және өзін-өзі тану, өзін-өзі дамыту, өзін-өзі ұйымдастыру және өз іс-әрекетінің критерийлерін қайта құрылымдау. Оған лекциялар, талқылаулар, диалог-дәрістер, практикумдар, рөлдік ойындарға қатысу, мұғалімдерге шағын зерттеулер жүргізу, жеке және топтық кеңес беру, өзін-өзі рефлексиялау тәжірибесін және әлеуметтік өзара әрекеттесудің әртүрлі түрлерін имитациялаудағы рефлексиялық әрекетті зерделеу арқылы қол жеткізеді. Рефлексияны жобалау және дамыту оқу процесінде жүзеге асырылатын төрт технологиялық қадамнан тұрады: оқу процесінде өзін-өзі анықтау, оқу әрекеті, рефлексия және қайта құру іс-әрекеті, оқу үдерісінің рефлексиясы, бағалау операцияларын пайдалана отырып педагогикалық рефлексияның құрылымдық компоненттерін дамыту, мән беру, түсіну, рефлексия жүйесі болып табылады [15].
Мұғалімнің теориялық және әдістемелік білім жүйесіне қажеттілігі белсенді рефлексиялық оқыту жүйесіне қосылған кезде артады. Осылайша өз іс-әрекеттерін, іс-тәжірибелерін және әріптестерінің қызметін қайта қарастырады, сыни тұрғыдан бағалайды және қайта қарастырады. Нәтижесінде өз қиындықтарын болжай алады және өзін-өзі дамыту моделін құруда әр түрлі көзқарастар пайда болады. Бұл оқыту курстарындағы педагогтердің ойлау ерекшеліктерінің динамикасы арқылы айқындалады.
Зерттеу нәтижлері шет тілін оқытуда инновациялық технологияларды меңгеру үрдісіндегі педагогикалық рефлексияның даму динамикасын дәлелдеді. «Кіріс» және «Шығыс» диагнозы осы зерттеу процесінің оң белгілерін айқындады.
1-кесте
Мұғалімдердің педагогикалық рефлексиясын дамытудың негізгі компоненттерінің көрсеткіші
|
Мұғалімнің педагогикалық рефлексиясының құрылымдық компоненттері |
Экспериментке дейінгі даму деңгейі |
Эксперименттен кейінгі даму деңгейі |
|
Теориялық және әдістемелік |
1,7 |
2,55 |
|
Мотивациялық |
1,6 |
2,7 |
|
Құндылық-семантикалық |
1,7 |
2,5 |
|
Эмоционалды және сезімтал |
1,7 |
2,6 |
|
Процедуралық және жаттығу |
1,7 |
2,53 |
|
Зерттеу |
1,6 |
2,47 |
|
Барлығы |
1,66 |
2,36 |
1-кесте бойынша рефлексияның мотивациялық компонентінің жоғары деңгей көрсеткіші 2,7 ұпай. Оң мотивциялық компонентсіз мұғалімнің педагогикалық рефлексиясының дамуының басталуы мүмкін емес. Сондықтан бұл үлкен рөл атқарады. Мұғалімдердің рефлексиялық іс-әрекетке мотивациясын зерттеу барысында педагогикалық рефлексия оның көріністеріне оң көзқарастың негізінде жатқан мотивтер оқу процесін өнімдірек ету және оны жақсартуға ұмтылыс жасауға және жеке жетістіктің ішкі мотивтеріне айналғанын көрсетті. Білім беру удерісіндегі мұғалімнің педагогикалық рефлексиясының даму деңгейінің орташа көрсеткіші 0,8 ұпай болса, дамудың қорытынды деңгейі 2,5 баллға жетті. Бұл айтарлықтай өзгерістер мен мұғалімдердің рефлексиясының жоғары деңгейде екендігін көрсетті. Бұл, ең алдымен, педагогикалық рефлексия деңгейі төмен мұғалімдер үлесінің екі есе азаюына және рефлексия деңгейі жоғары мұғалімдер үлесінің өсуіне байланысты болды. Тәжірибеге дейін педагогикалық рефлексияның жоғары (шығармашылық) деңгейі және оны іс жүзінде қолдану дайындығы жалпы қатысушылардың 9 % ғана көрсетсе, төмен деңгейлерде (репродуктивті және теориялық-эмпирикалық) педагогтердің 34,7 % болды.
2-кесте
Мұғалімдердің педагогикалық рефлексиясының даму деңгейінің жалпы динамикасы (%)
|
Даму деңгейлері |
Экспериментке дейінгі |
Эксперименттен кейінгі |
|
Шығармашылық (2,5 ұпайдан жоғары) |
9,0 |
18,6 |
|
Жүйе белсенділігі (2,5–1,5 ұпай) |
56,3 |
66 |
|
Репродуктивті (1,5–0,5 ұпай) |
27,6 |
14,2 |
|
Theoretical-empirical (below 0.5 points) Теориялық-эмпирикалық (0,5 баллдан төмен) |
7,1 |
1,2 |
Педагогикалық шарттарды вариативті және дәйекті қолдану нәтижесінде әрбір екінші мұғалім дерлік (18,6 %) эксперимент соңында рефлексияның жоғары деңгейіне қол жеткізді. Репродуктивті деңгейдегі мұғалімдердің үлесі 27,6 %-дан 14,2 %-ға төмендеді. Бұл дидактикалық шарттар кешенінің мұғалімдердің педагогикалық рефлексиясын дамытуға оң әсерін растайды. Бұл деректер рефлексиялық әрекетке қатынастың оң динамикасын айтуға мүмкіндік береді. Бұл педагогикалық рефлексия оқу іс-әрекетінің міндетті және факультативтік құрамдас бөлігі (92 %) деп есептейтін мұғалімдер санының көбеюінен көрінеді. Педагогтарды оқытудың нәтижелерін диагностикалау педагогикалық рефлексияға қызығушылықтың артуына себеп болды.
Қорытынды
Қорытындылай келе, қазіргі білім беру саласында жаңашылдықтың, инновациялық технологиялардың кеңінен таралуына байланысты рефлексияның педагогикадағы алатын орнының мәні арта түсуі адамды, білімді дамытудың алғы шарттарының бірі болып отыр. Сол себепті бұл қазіргі кездегі заман талабына сай білім саласындағы өзекті мәселелер қатарына жатады. Өйткені, педагогтің рефлексиялық қызметінің арқасында педагогикалық іс-әрекеттің негізгі компонентерін есіне түсіріп, олардың мәнін ашады, алынған нәтиженің «дұрыс» немесе «дұрыс емес» екендігіне көз жеткізіп, қолданылған әдіс-тәсілдер мен құралдардың пайдалы немесе жарамсыз болғанына байланысты өз ой-пікірлерін білдіре алады.
Зерттеу нәтижелерді бақылау кезінде алынған мағлұматтар рефлексиялық оқыту үдерісі мұғалімдердің кәсіби мотивациясын және өзін-өзі жетілдіруін өзектілендіреді деген қорытынды жасауға мүмкіндік берді, бұл бар білімді қолдаудағы сарапшының рөлін рефлексивті өзара әрекетті ұйымдастырушы және үйлестіруші рөліне қайта бағыттауға мүмкіндік береді. Эксперименттік жұмыстың нәтижелері рефлексиялық оқытуды және оны жүзеге асырудың технологиялық шарттарын пайдалана отырып педагогикалық рефлексияны дамытудың тиімділігін растады, бұл әрбір мұғалімнің өз кәсіби деңгейінде болуына, педагогикалық рефлексия негіздерін меңгеруге және оларды педагогикалық қызметінде дұрыс қолдана алуына мүмкіндік берді. Зерттеу нәтижелері қазіргі мұғалімнің педагогикалық рефлексиясын дамыту тиімділігінің шарттары туралы негізгі ережелердің дұрыстығын дәлелдеді. Білім беру процесінде мұғалімнің педагогикалық рефлексиясын дамыту мәселесінің күрделілігі мен көп өлшемділігін ескере отырып, бұл мақала оның толық және жан-жақты түсіндірілуін талап етпейді. Бұл зерттеу және оның нәтижелері мұғалімдердің педагогикалық рефлексиясын дамыту үдерісінің технологиялық аспектілерін оңтайландыруға, рефлексиялық оқытуды жаңғырту мен дамытуға бағытталған әрі қарайғы зерттеулерге негіз болады.
Әдебиет:
- Andreev, V.I., 2008. Heuristics for creative self-development. Kazan,Center of innovation technology, pp: 223.
- Krajewski, V.V., 2001. Methodology of Pedagogy: A Handbook for teachers and researchers. Cheboksary, Chuvash Univ.Publ., pp: 244.
- Slastenin, V.A., 2002. Methodological reflection in pedagogical research. Teacher education and science, 4: 28–32.
- Vygotsky, L.S., 1996. Developmental psychology as a cultural phenomenon, Ed. M.G. Yaroshevskii. Moscow, Inst. Pract. Psychology, Voronezh, MODEK, pp: 513.
- Kulyutkin, Y.N., 2002. Dialogue as a matter pedagogical reflection. St. Petersburg, StPb APPO, pp: 234.
- Semenov, I.N., 2007. Development of reflection and study at the Faculty of Psychology of the Higher School of Economics perspective. Psychology: Journal of the Higher School of Economics, 3: 35–43.
- Stepanov, S.Yu., 1985. Psychology of reflection: Issues and research. Questions of psychology, 3: 29–36.
- Markova, A.K., 1996. Psychology of professionalism. Moscow, Intern. Humanit. Fund «Knowledge», pp: 192.
- Reflective Teaching, 1989 /D.Cruickshank, S.Holton, D.Fay, S.Williams, S.Kennedy, B. Myers, S. Hough. Phi Delta Kappa, pp: 246.
- Kagan, D.M., 1990. Ways of Evaluating Teacher Cognition: Inferences Concerning the Goldilocks Principle. Review of Educational Research, Fall 1990, Vol. 60, 3: 419–469.
- Reiser, R.A., 1994. Examining the Planning Practice Teachers: Reflections of 3 Years of Research. Educational Technology, 34 (3), pp: 43.
- Gore, J.M., Zeichner, R.M., 1997. Action Research and Reflective Teaching in Preservice Teacher Education. A Case Study from the USA. Teaching and Teacher Education, Vol.13, 21: 119–136.
- Glatthorn, A.A., 1996. The Teacher's Portfolio: Fostering and Documenting Professional Development. Pro. Active Publications. Pockport, MA, pp: 148.
- Posner, G. J., 1985. Field Experience: A Guide to Reflective Teaching, N.-Y. and London, Longman, pp: 283.
- Karpov, A.V., 2003. Reflexivity as a mental property and method of diagnosis. Psychological Journal, V. 24, 5, pp: 45–57.
- Biktagirova, G.F., 2009. The need to develop future educational psychologists’ pedagogical reflection. Herald TSHPU (Philology and Culture), 2–3: 6–10.
- Biktagirova, G.F., Valeeva, R.A., 2013. Technological Approach to the Reflection Development of Future Engineers. In the Proceedings of the International Conference on Interactive Collaborative Learning (ICL), 25–27 September 2013, Kazan National Research Technological University, Kazan, Russia, Retrieved from: http://proceedings/papers/Contribution22
