Бұл мақалада сөйлеу тілі жалпы дамымаған мектеп жасына дейінгі балалардың ұсақ моторикасын дамытуда дәстүрден тыс түзету әдістерін қолдану өзекті болып табылады. Ұсақ моториканы қалыптастыру үшін әр түрлі материалдар пайдаланылған саусақ гимнастика жаттығулары,көркем шығармашылық (аппликация, сурет салу, модельдеу) оның ішінде дәстүрден тыс формалар және графикалық жаттығуларды қолдану, дәстүрден тыс сурет салу секілді дамыту ойындары жатады.
Кілтті сөздер: сөйлеу тілі жалпы дамымаған балалар, дәстүрден тыс ойындар, саусақ жаттығулары.
В данной статье актуальным является применение нетрадиционных коррекционных методов в развитии мелкой моторики дошкольников с общим недоразвитием речи.Для формирования мелкой моторики используются различные материалы, такие как пальчиковые гимнастические упражнения, художественное творчество (аппликация, рисование, лепка), в том числе нетрадиционные формы и развивающие игры, такие как использование графических упражнений, рисование вне традиции.
Ключевые слова: дети с общим недоразвитием речи, нетрадиционные игры, пальчиковые упражнения.
In this article, the problem of using unconventional correction methods in the development of fine motor skills of preschoolers with general underdevelopment of speech is relevant. Finger gymnastics exercises,where various materials are used to form fine motor skills, artistic creativity (applique, drawing, modeling), including the use of unconventional forms and graphic exercises, and developmental games such as unconventional drawing.
Keywords: children with general underdevelopment of speech, unconventional games, finger exercises.
Қолдың ұсақ моторикасы- саусақтардың үйлестірілген әрекеттерді орындау мүмкіндігі. Ұсақ моторика дағдылары күнделікті өмірде ғана емес, сонымен қатар олар баланың оқу процесі, дұрыс сөйлеуге үлкен әсер етеді. Сондықтан мектепке дайындықты диагностикалау кезінде мектеп жасына дейінгі балалардың ұсақ моторикасы қалай дамығанына көп көңіл бөлінеді. Сөйлеу мен ұсақ моториканың өзара байланысын И. П. Павлов, Л. А. Леонтьев, А. Р. Лурия сияқты көптеген ірі ғалымдардың зерттеулерінен дәлелденді. Бала қозғалыс дағдыларын игерген кезде қозғалыстарды үйлестіру дамиды, ал, қозғалыстардың қалыптасуы сөйлеудің қатысуымен жүреді.
Баланың саусақтары мен қолдарының қозғалысы ерекше дамушы әсерге ие. Жаңа туған нәресте қолдарын әрқашан жұдырық қылып қысады, ал егер ересек адам сұқ саусақтарын баланың алақанына салса, ол оларды мықтап ұстайды. Баланы тіпті сәл көтеруге болады. Алайда, бала бұл қимылдарды рефлекторлық деңгейде жасайды, яғни оның әрекеттері әлі де жоғары бақылауға жеткен жоқ, бұл кейіннен саналы түрде қозғалыстар жасауға мүмкіндік береді. [1]
Ұсақ моторика бойынша жұмыс жасағанда бәріміз білетін дәстүрлі әдіс- саусақ гимнастикасы. Алайда, қазіргі уақытта балалармен жұмыс істеудің дәстүрлі емес формалары мен құралдары көбірек назарға ілігеді. Солардың бірі- су-джок терапиясы.
Су-джок-бұл организмнің қорғаныс функцияларын белсендіру мақсатында биоэнергетикалық нүктелерге тұрақты және жанама әсер ету терапиясы. Біз су-джокты саусақтардың қимыл-қозғалысын белсендіру үшін қолданамыз. Су-джокты қолдану барысында қолдың ұсақ моторикасы едәуір жақсарады, баланың көңіл-күйін көтеріледі.
Біз су-джокты массаж шарлары түрінде қолданамыз. Сонымен қатар, сөйлеуді түзету жаттығуларымен бірге массаж металл сақиналары бар. Су-джок добымен алақандағы аймақтарды белсендіруге болады, ал массаж сақиналары саусақтарға қойылады. Сондай-ақ, үлкен көлемді кірпі массажерлерін бүкіл денеге қолдануға болады [2].
Кірпі доптары мен серіппелі сақиналар арқылы өзін-өзі массаж жасау әдістері бір уақытта бірнеше маңызды мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:
— саусақтардың ұсақ моторикасын дамыту;
— бұлшықет тонусын реттеу;
— сөздік қорды байыту;
— сөйлеудің грамматикалық құрылымын дамыту;
— психоэмоционалды жағдайды түзету;
— дыбыстарды автоматтандыру;
— зейінді, есте сақтауды дамыту;
— бағдарлау және нұсқауларды орындау мүмкіндігі.
Су-джок терапиясының әдістері денені жалпы нығайту үшін, түзету — логопедиялық жұмыста дизартриялық бұзылуларға массаж ретінде, балалардың психоэмоционалды жағдайын жақсарту үшін, ритмді қалыптастыру үшін, және саусақтардың ұсақ моторикасын дамыту үшін қолданылады.
Доптың сақинасымен жаттығулар:
«Кірпі»
Біздің ғажап ақылды кірпі
(Сол қолымызбен айналдырамыз)
Орманда жолдар таппады.
(Оң қолымызбен айналдырамыз)
Кірпі алақанымызды қасып жатыр,
(Алақан арасында тігінен айналдырамыз)
Онымен аздап ойнайық.
Онымен бірге ойнайтын болсақ,
(Алақан арасында көлденеңнен айналдырамыз)
Біз қолдарымызды дамытамыз.
Саусақтарымыз ептілікке ұмтылар,
(Алақанның арасына шеңбер бойымен,оң қолды жоғарғы жағына айналдырамыз)
Ақылды қыздар мен ұлдар.
Кетіңіз, тікенді кірпі,
(Кірпі үстелдің шетіне қойылады)
Мекенін сенің қараңғы орман!
Бұл түзету жұмыстарының әртүрлі кезеңдерінде су-джок массажерлерін қолданудың кейбір мысалдары, жаттығулар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың түзету әрекетіне деген қызығушылығын оятып қана қоймай, бұлшықет тонусын қалыпқа келтіруге, ми қыртысындағы сөйлеу аймақтарын ынталандыруға, моторлық және эмоционалды дезинфекцияны төмендетуге, кеңістіктік бағдарлау дағдыларын жетілдіруге, есте сақтау қабілетін, зейінін дамытуға мүмкіндік береді. [3]
«Балаларға арналған ең жақсы ойыншық — құм» — деп К. Д. Ушинский айтқандай құм терапиясы бала қолының ұсақ моторикасын дамытуда дәстүрден тыс әдістердің бірі.
Педагогикалық іс-әрекет тәжірибесі көрсеткендей, мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін дамытудың дәстүрлі әдісін қолдану әрдайым жоғары нәтижелерге әкелмейді.
Мектеп жасына дейінгі балаларына сөйлеу ойындары, ертегі терапиясы әсіресе құм терапиясы ерекше қызығушылық тудырады. Қай бала құмда ойнағанды ұнатпайды? Құмның құрылымына келетін болсақ оның кішкентай дәндері адамның автономиясын, ғаламдағы өмірді бейнелейді.
Психотерапия әдісі ретінде құм терапиясын швейцариялық балалар психотерапевті Дора Кальф жасаған. Құм терапиясының негізгі идеясын Кальф былай тұжырымдады: «құммен ойнау баланың психологиялық жарақаттардан қиялдар мен байланыс сезімі және ішкі импульстарын бақылау арқылы құтылу мүмкіндігін білдіреді».
Терапияның маңызды құралы әртүрлі ойыншықтар мен түймелер, қиыршық тастар, конустар, моншақтар — бір сөзбен айтқанда, ойында қолдануға болатын кез-келген заттар.
Құм терапиясы сабақтарының пайдасы төмендегідей:
— ұсақ моториканы дамытады;
— қиялдың көрінісі үшін кең орын ашады;
— ойлау механизмдерін реттеуге көмектеседі;
— құмды туындыларды түсіндіру арқылы өз ойларын білдіруге үйретеді;
— өзін-өзі бағалауды үйретеді;
— психологиялық жарақаттардың салдарын жеңу.
Құммен айналысу әрқашан логопед мен балалардың бірлескен жұмысы болып табылады. Қазіргі таңда түзету қызметтерінде кинетикалық құм пайдаланылады. Кинетикалық құмның өзіндік қасиеттер бар. Мысалы,жақсы жабысады, кез келген пішінді оңай қабылдайды және оны ұзақ уақыт сақтайды, бөлек құм түйірлеріне ыдырамайды, қолға және басқа заттарға жабыспайды.
Құм ойындары әртүрлі:
— құм үстелдерінде сурет салу (құммен сурет салу, құм анимациясы)
— оқыту ойындары (оқу, жазу, санау, сауаттылыққа үйрету);
— танымдық ойындар (қоршаған әлемнің алуан түрлілігі туралы);
— проективті ойындар (шығармашылық пен қиялды дамыту).
«Сиқырлы құм» жаттығуы
Мақсаты:тактильді-кинетикалық сезімталдықты дамыту, эмоционалды шиеленісті жеңілдету.
Елестетші, сенің алдыңда құм бар. Оған қолыңды батырғың келе ме? (баланың жауабы). Қолыңды құмға батыра ғой; өз сезімдерің туралы айтыңыз (жылы, құрғақ, сынған, саусақтарыңыздан ағып кетеді). Жағымды естеліктер (сезімдер) сізді қамтиды: өзен, күн, жаз, әлемнің шексіздігін сезіну және ғажайыпты күту.
«Айырмашылықты тап» ойыны
Бала мен педагог арасында ойналатын бұл ойын баланың есте сақтау қабілетін жақсартып қана қоймай,сөйлеу тілі жалпы дамымаған балалармен әңгімелесуге өте тиімді.
Бала құмның бетіне кез-келген қарапайым суретті салады, содан кейін оны ересек адамға көрсетеді, ал өзі осы уақытта артқа бұрылады. Ересек адам кейбір бөлшектерді аяқтайды және алынған суретті балаға көрсетеді. Бала суретте не өзгергенін байқауы керек. Ересек адам мен бала ойын барысында рөлдерді өзгерте алады.
Сөйлеу-психиканың маңызды функциясы. Баланың ойы қаншалықты дамыған, бай және дұрыс сөйлеуі оның өз ойын оңай, ашық және еркін айта алатындығына, әлемді танып, айналасындағы балалармен және ересектермен толық сөйлесе алатындығына байланысты [4].
Сурет салу әлемді танудың және эстетикалық қабылдауды дамытудың маңызды құралдарының бірі болып табылады, өйткені ол баланың тәуелсіз, практикалық және шығармашылық қызметімен байланысты. Шығармашылық қызмет-эстетикалық тәрбиенің жетекші тәсілі, балалардың көркемдік дамуының негізгі құралы. Дәстүрлі емес сурет салу әдістері-кішкентай шедеврлерді жасаудың тамаша тәсілі.
Т. Н. Доронованың зерттеулерінде сурет салудың дәстүрлі емес әдістері-бұл әртүрлі материалдармен сурет салу әдістері яғни көбік, мыжылған қағаз, түтіктер, жіптер, парафинді шам, құрғақ жапырақтар; алақанмен, саусақтармен, қарындаштардың ұштарымен, мақта тампондары және т. б.
Е. Г. Солдатованың пікірінше, дәстүрден тыс сурет салу-бұл өзін-өзі көрсету, өзімен қарым-қатынас жасау тәсілі. Сурет салудың дәстүрден тыс әдістері «еркін бірлестіктер» әдісіне сәйкес келеді. Сабақты ұйымдастырудың стандартты емес тәсілдері балалардың сурет салуға деген құштарлығын тудырады, олардың жұмысы ең жақсы екеніне сенімді болады.
Менің ойымша, дәстүрден тыс сурет салу — бұл қиялдың, шығармашылықтың дамуына әсер ететін техниканың бірі. Сонымен қатар балаға қуаныш, жағымды эмоциялар сыйлайтын кішкентай ойын. Сурет салу барысында балалар шаршамайды, сурет салу кезінде жоғары белсенділік пен өнімділікті сақтайды [5].
Назарларыңызға дәстүрден тыс сурет салудың бірнеше ойын-жаттығуларын ұсынамын.
«Алақандар сурет салады» ойыны
Түрлі-түсті алақандармен сурет салу өте қызықты және қызықты. Қаламдарыңызды ашық түстермен бояу және қағаз парағында өз іздеріңізді қалдыру өте жағымды және ерекше. Алақанмен сурет салу-кішкентай суретшілер үшін қызықты ойын.
Қажетті құрал-жабдықтар: 1. Саусақ бояулары; 2. Қағаз; 3. Қылқалам; 4. Су құтысы.
«Саусақтарымызбен сурет саламыз» ойыны
Сіз қағазға түрлі-түсті басып шығарулар қалдырып, саусақтарыңызбен сурет сала аласыз.
Қажетті құрал-жабдықтар:1. Саусақ бояулары; 2. Қағаз; 3. Қарындаш 4. Су құтысы.
Сабын көпіршіктерімен сурет салу
Сабын көпіршіктерімен стакан суға кез-келген сабын ерітіндісі мен бояуды қосу керек. Түтіктің көмегімен көбікті көп толтырыңыз. Қағазды көпіршіктерге сүйеніңіз. Алғашқы өрнектер пайда бола бастағанда, сіз қағазды көтере аласыз. Көпіршікті өрнектер дайын.
Қажетті құрал-жабдықтар: 1. Бір стақан су; 2. Бояу; 3. Сабын ерітіндісі; 4. Түтік; 5. Қағаз.
Тұзбен сурет салу
Тұз сызбаға қызықты өрнектер береді. Кез-келген пейзажды немесе жарқын фонды бейнелеу кезінде суреттің фонына әдемі құрылым беру үшін тұзды қолдануға болады. Бояу әлі құрғағанша фонға тұз себу керек. Бояу құрғаған кезде, қалған тұзды шайқаңыз. Олардың орнында ерекше жарық дақтары қалады.
Құрал-жабдықтар: 1. Тұз; 2. Бояу; 3. Қылқалам; 4. Қағаз; 5. Су құтысы.
«Сиқырлы жіппен»сурет салу әдісі
Бояумен жақсы сіңіп кетуі үшін жіптерді бояуға батыру керек. Содан кейін оларды қағаз парағының екі жағында 5–10 см жіптің ұштары шығып тұратындай етіп қағазға салу керек.жіптер басқа қағаз парағымен жабылған. Жоғарғы парақ қолмен ұсталады. Жіптер әртүрлі бағытта өсіріледі. Жоғарғы жапырақ көтеріледі. Ерекше сурет дайын.
Құрал-жабдықтар: 1. Жіп; 2. Бояу; 3. Қағаз; 4. Су құтысы [6].
Қорытындылай келе, сөйлеу тілі жалпы дамымаған мектеп жасына дейінгі балалардың ұсақ моторикасын дамытуда дәстүрден тыс түзету әдістерін қолдану қазіргі таңда ең өзекті әдістің бірі. Балалармен жұмыс жасау барысында жақсы көңіл-күйде орындалатын ойындар сөйлеу тілін қалыптастыруда жоғары нәтижеге жеткізеді.
Әдебиет:
- Нетрадиционные методы развития мелкой моторики у дошкольников мақаласы, авторы Юркина Ирина Геннадьевна, 2017
- Консультация для воспитателей «Песочная терапия как метод развития мелкой моторики рук детей», 2011
- Бельгибаева Г. К., Қазангапова С. О. Развитие мелкой моторики рук детей дошкольного возраста методом проведения су-джок терапии, Международный журнал экспериментального образования. — 2015. — № 2–3. — С. 322–324;
- Развитие мелкой моторики у детей старшего дошкольного возраста с помощью СУ-ДЖОК терапии автор Комарова Юлия Валерьевна
- Шанина, Л. Ю. Развитие мелкой моторики у детей с общим недоразвитием речи / Л. Ю. Шанина, Ю. В. Хамидулина. — Пермь: Меркурий, 2013. — С. 66–68.
- С. Е. Большакова «Формирование мелкой моторики рук»// изд. «Сфера», 2008 г.// 2.
