Ауылдық округтер деңгейінде жергілікті өзін-өзі басқаруды жетілдіру жолдары



Мақалада Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқаруды жетілдіру жолдарын қарастырылады. Мақаланың тақырыбы өзекті, Қазақстан Республикасы егемендік алған тұстан бастап жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытуға ерекше көңіл бөліп келеді. Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару институтын дамыту қажеттілігі туралы азаматтардың ауыл деңгейінде өмір сүру сапасын жақсарту процесіне қатысуының базалық негізі ретінде бірнеше рет атап өтті. Мақалада жергілік өзін-өзі басқаруды дамытуға бағытталған мемлекеттік бағдарламалар талданады. Автор шетелдік тәжирбиелерді зерттейді. Автор жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту бойынша ұсыныстар береді.

Түйінді сөздер: жергілікті өзін-өзі басқару, ауыл, орталықсыздандыру, мемлекеттік саясат, экономика.

В статье рассматриваются пути совершенствования местного самоуправления в Республике Казахстан. Тема статьи актуальна, Республика Казахстан с момента обретения суверенитета уделяет особое внимание развитию местного самоуправления. Президент Республики Казахстан Касым-Жомарт Токаев неоднократно подчеркивал необходимость децентрализации государственного управления и развития института местного самоуправления в качестве базовой основы участия граждан в процессе улучшения качества жизни на сельском уровне. В статье анализируются государственные программы, направленные на развитие местного самоуправления. Автор исследует иностранные опыт. Автор дает рекомендации по развитию местного самоуправления.

Ключевые слова: местное самоуправление, сельское хозяйство, децентрализация, государственная политика, экономика.

Қазақстан Республикасы егемендік алған тұстан бастап жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытуға ерекше көңіл бөліп келеді. Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару институтын дамыту қажеттілігі туралы азаматтардың ауыл деңгейінде өмір сүру сапасын жақсарту процесіне қатысуының базалық негізі ретінде бірнеше рет атап өтті.

Сондай-ақ, мәселені өзектендіру үшін Мемлекет басшысы 2022 жылғы 16 наурыздағы және 1 қыркүйегіндегі Қазақстан халқына Жолдауларында айтылған жергілікті өзін-өзі басқаруды орталықсыздандыру және «Жергілікті өзін-өзі басқару туралы» Заңды әзірлеу туралы тапсырмалар берді [1,2].

Орталықсыздандыру идеясының мәні — орталықтан жергілікті билік органдарына шешім қабылдау және басқаруды орталықсыздандыруды сауатты жүргізу үшін құқықтар мен қажетті ресурстарды беру болып табылады.

Қазіргі әлемде мемлекеттің әл-ауқаты негізінен тұтастай алғанда ұлт әлеуетін жеке азаматтардың қабілеттерін тиімді пайдалану арқылы анықталады. Сондықтан дамыған елдердің көпшілігі жергілікті өзін-өзі басқару модельдерін жетілдіруге тырысады. Биліктің бұл деңгейі халыққа барынша жақын, халықтың негізгі өмірлік қажеттіліктерін қанағаттандыру мәселелерін шешеді. Жергілікті өзін-өзі басқаруды ұтымды құру кезінде жергілікті ресурстар оңтайлы жұмсалып қана қоймай, халықтың билікке деген сенімі де артады. «Жергілікті өзін-өзі басқару дегеніміз — жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мемлекеттік істердің едәуір бөлігін реттеуге және оны басқаруға, заң шеңберінде әрекет етуге, өзінің жауапкершілігі мен жергілікті халықтың мүддесі үшін құқығы мен нақты қабілеті түсініледі. Еркін, жасырын, тең, тікелей және жалпыға бірдей дауыс беру арқылы сайланған мүшелерден тұратын кеңестер немесе жиналыстар жүзеге асырады» [3].

Жергілікті өзін-өзі басқару өз қызметін мемлекеттік биліктің жоғары деңгейлерінің бюджеттерінен қаржыландыру есебінен жүзеге асырады және бұл ретте ол мемлекетке экономикалық жағынан тиімді. Жергілікті өзін-өзі басқарудың екі негізгі моделі бар — англосаксон және континентальды. Дамыған демократиялық институттары бар елдер үшін ортақ тенденциялар — жергілікті өзін-өзі басқарудың аталған модельдерін жақындастыру және басқаруды орталықсыздандыруды күшейту. Оның ішінде жергілікті өзін-өзі басқарудың автономиясын, оның рөлін және қоғамдық істерді шешуге әсерін арттыру [4].

Жергілікті өзін-өзі басқару халықтың (муниципалитеттің) және оның жергілікті маңызы бар істерді басқару жөніндегі сайланған органдарының өзін-өзі ұйымдастыруы мен белсенділігінің нысаны болып табылатын демократиялық қоғамның маңызды элементі. Бұл жүйе келесі негізгі белгілермен сипатталады:

— жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен оларды басқаратын лауазымды тұлғалардың сайлануы, олардың бақылауында болуы және халыққа есеп беруі;

— азаматтардың басқаруға тікелей қатысуы әртүрлі қоғамдық комитеттер, комиссиялар, референдумдар және тікелей ерік білдірудің басқа түрлері арқылы жүзеге асырылады;

— орталық мемлекеттік басқару органдары мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функциялары мен өкілеттіктерінің аражігін ажырату;

— жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіндегі жергілікті және мемлекеттік мүдделердің үйлесуі;

— жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен олардың лауазымды адамдарының өз қызметі мен қабылданған шешімдері үшін негізінен халық алдындағы жауапкершілігі. [5]

Жергілікті басқару органдары туралы ғылымда әртүрлі тұжырымдамалар бар. Бұл жергілікті басқару мәселелеріне әмбебап көзқарас жоқ деп сенуге негіз береді. Мысалы, неміс ғалымы Г. Еллинектің анықтамасы саяси ғылымда кеңінен қабылданды: «өзін-өзі басқару — бұл кәсіби мемлекеттік емес шенеуніктер арқылы мемлекеттік басқару, мемлекеттік-бюрократиялық басқарудан айырмашылығы, мүдделі тұлғалардың өздері арқылы басқару» [6].

Сонымен қатар, жергілікті өзін-өзі басқару мәселелерін ұсынған және негіздеген шетелдік ғалымдардың ішінде мынаны атап өткен жөн: Рудольф Гнейст өзінің саяси теориясына сәйкес жергілікті өзін-өзі басқарудың мәні оны жергілікті халықтың құрметті өкілдерінің ақысыз жүзеге асыруынан тұрады және жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен лауазымды тұлғаларының сайлануы ғана жергілікті өзін-өзі басқарудың шындығына, оның тәуелсіздігіне кепілдік бермейді [7]; Лоренц Штайн жергілікті өзін-өзі басқарудың ерекшелігі өзін-өзі басқаратын аумақтық ұжымдар мемлекетпен заңды қатынастарға түсетін құқықтың ерекше субъектілері деп санады [8]; Алексис де Токвиль «Жергілікті өзін-өзі басқару — бұл шамадан тыс индивидуализмнің кепілі: теңдік барлық адамдарды бір қатарға қояды, олардың арасында ешқандай байланыс туғызбайды. Әрбір аумаққа өз саяси өмірімен өмір сүруге мүмкіндік беру керек, осылайша азаматтар бірлесіп әрекет етуге шексіз ынталандыру алады және күн сайын бір-біріне тәуелділігін сезінеді" [9].

Мемлекеттік өзін-өзі басқару теориясы өзін-өзі басқару мемлекеттік басқарудың бір бөлігі екенін негіздейді, сондықтан оның органдары мемлекеттен барлық өкілеттіктерді алады. Кейбіреулер жергілікті басқару органдарының басшыларын жоғары тұрған органдар тағайындайды, сондықтан олар тәуелсіз емес деп санайды. Басқалары жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттік қызметкерлер жүзеге асырмайды, оның органдары мемлекеттік емес, бірақ мемлекеттік басқару функцияларын орындайды деп санайды. Олардың барлығында ортақ нәрсе бар: біріншіден, жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік басқарумен байланысты жергілікті істерді мемлекеттік басқаруды жүзеге асырудың жалғасы болып табылады; екіншіден, жергілікті істерді басқаруға жоғарыдан тағайындалған мемлекеттік қызметкерлер ғана емес, сонымен қатар жергілікті тұрғындар қауымдастығы, олардың өкілдері де қатысады; үшіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару әртүрлі дәрежедегі тәуелсіздікке ие [10].

Егемендік жылдары Қазақстанда мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру бойынша дәйекті шараларды жүзеге асыруға мүмкіндік туды. Басқару жүйесінің жетістіктерінің бірі — жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуы. Жергілікті өзін-өзі басқарудың қазақстандық моделі француздық басқару тәжірибесіне негізделген.

Мұнда шешуші рөл жергілікті органдардың үстінен үкіметтік биліктің өкілі болып табылатын және жергілікті қызметтің барлық бағыттарын айқындайтын префектке тиесілі. Францияда 1982 жылы билікті реформалау жөніндегі бірқатар заң актілері қабылданған. Нәтижесінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қарауына аумақтарды дамытуға арналған неғұрлым маңызды мәселелер берілді, ал неғұрлым күрделі мәселелер мемлекеттік органдардың өкілеттілігіне берілді. Француздық жергілікті өзін-өзі басқару қатаң сатылы (иерархиялық) құрылыммен және орталық билікке бағыныштылықпен сипатталады [20].

Сонымен қатар, жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың басқада шетелдік оң тәжірибелеріне тоқталған жөн.

Мысалы, АҚШ-та штаттар мен жергілікті басқару органдарының үкіметтері ішкі әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды жүзеге асыруға маманданғанын көрсетеді.

Ұлыбританияда жергілікті өзін-өзі басқару әлдеқайда аз функцияны орындайды, бірақ жергілікті деңгейде бюджетті басқару мәселелерінде салыстырмалы тәуелсіздік бар.

Германияда жергілікті өзін-өзі басқаруды жаңғырту кадрларды оңтайландыруға дейін азаяды. Сонымен бірге, қауымдастықтардың өзін-өзі басқаруынан туындайтын тәуелсіз міндеттер мен муниципалды басқарудың коммуналдық органдарының міндеттері ажыратылады. Жапонияда жергілікті органдар орындайтын функциялардың үш тобы қарастырылған: жергілікті функциялар; әкімшілік өкілеттіктер; агенттік функциялар, қызметкерлер саны басқа елдерге қарағанда айтарлықтай аз. Олар қызметкерлердің жалпы санының 8,1 % құрайды (Германияда — 15,1 %, Францияда — 22,6 %). Швецияда жергілікті басқару органдары өздерінің жергілікті экономикасы мен коммуналдық қызметтері үшін ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік көмек, мектеп жүйесі, денсаулық сақтау және қоғамдық денсаулық сақтау үшін де жауап береді [11].

Финляндияда, кең таралған тәжірибе қатысудың өтініш беру принципіне негізделген: муниципалитет ішкі істер министрлігіне экспериментке қосылу туралы шешім туралы хабарлайды, содан кейін арнайы уақытша заңға сәйкес өз қажеттіліктеріне қарай өз басқаруымен еркін айналыса бастайды. Экспериментке қатысушылар үшін муниципалитетаралық ынтымақтастық еркін жүреді, кейбір мемлекеттік қызметтерді жекешелендіру процесі жүреді, бухгалтерлік есеп жеңілдетіледі [12].

Қазақстан тәжірибесіне тоқталатын болсақ, барлық бұрынғы посткеңестік республикалар үшін, оның ішінде Қазақстан үшін де жергілікті кеңестерді басқару тәжірибесінің болуы тән. Республикада жергілікті басқаруды қалыптастыру егемендік алған сәттен бастап жүзеге асырылады. Осы уақыт ішінде функциялар мен өкілеттіктердің нақты айырмашылықтары бар басқару моделі құрылды. Заңнамалық базаны қайта қарау, басқару жүйесін түзету және халықтың менталитетін қайта бағдарлау бойынша үлкен жұмыстар атқару қажет.

Заңнамалық тұрғыдан жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі қағидаттары ҚР Конституциясында белгіленген (85–89-бап): жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істердің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілді және атқарушы органдар жүзеге асырады; мәслихаттар тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктер халқының еркін білдіреді, оны іске асыру үшін шараларды айқындайды, олардың жүзеге асырылуын бақылайды; жергілікті атқарушы органдар экономикалық және әлеуметтік аумақтарды, жергілікті бюджетті дамыту бағдарламалары; мәслихаттардың Конституцияға сәйкес келмейтін шешімдері сот тәртібімен жойылуы мүмкін; жергілікті өзін-өзі басқару органдарына мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру берілуі мүмкін; жергілікті өзін-өзі басқару органдарының заңда белгіленген өкілеттіктері шегінде дербестігіне кепілдік беріледі [13].

«Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» 2001 жылғы 23 қаңтардағы № 148 Қазақстан Республикасының Заңы жергілікті мемлекеттік басқару органдары мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына қатысты ережелерді көздейді [14]. «Қазақстан-2050 — қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» [15] Стратегиясында мемлекеттілікті одан әрі нығайту және мемлекеттік демократияны дамыту — мемлекеттік басқарудың жаңа түрін қалыптастыру міндеттері белгіленген.

Бұл жұмыстың объективті нәтижесі басқарушылық сипаттағы мәселелерді шешуге бағытталған және жаңғырту кезеңдерін қамтитын жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасын әзірлеу болып табылады. Осылайша, тұңғыш Президент Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту — Қазақстанның дамуының басты бағыты «атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 30 қаңтардағы № 261 Жарлығын іске асыру мақсатында Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 28 қарашадағы № 438 Жарлығымен Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту Тұжырымдамасы бекітілді [16].

Тұжырымдаманы іске асыру кезеңдері мыналарды қамтыды:

Бірінші кезең (2013–2014 жылдар). Бұл кезеңнің негізгі міндеті — басқарудың төменгі деңгейлерінде қолданыстағы жүйенің әлеуетін кеңейту;

Екінші кезең (2015–2020 жылдар). Бұл кезеңнің негізгі міндеті — жергілікті өзін-өзі басқаруды одан әрі дамыту.

Аталған тұжырымдамада жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың элементтері мен стратегиялық бағыттары нақты көрсетілген. Жергілікті өзін-өзі басқарудың барлық принциптері халықтың елде болып жатқан барлық процестерге, әсіресе жергілікті деңгейде қатысуын болжайды. Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы әкімдерді сайлау кезінде мәслихаттардың рөлін жандандыруға ерекше назар аударылды.

Бірінші кезеңде бағыттың төменгі деңгейлерінде қолданыстағы жүйенің әлеуетін кеңейту жоспарланып, осы мерзімдерде мәслихаттар арқылы ауыл әкімдерін сайлауды енгізу көзделді. Осылайша, барлығы 2533 әкім, оның ішінде ауылдық округтердің, кенттердің әкімдері, сондай-ақ аудандық маңызы бар қалалардың 50 әкімі сайланды, бұл барлық деңгейдегі әкімдердің жалпы санының 91,7 % -ды құрады. Бұл азаматтармен тікелей жұмыс істейтін барлық әкімдердің сайлануын қамтамасыз етеді.

Екінші кезеңде жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқаруды ажырату және жергілікті өзін-өзі басқаруды одан әрі дамытуды жалғастыру көзделді.

Аталған реформаларды іске асыруда Қазақстан Президенті 2013 жылғы 13 маусымда Мемлекеттік басқару органдары арасындағы өкілеттіктерді ажырату жөніндегі заңға қол қойды, ол мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі жетілдіруге, мемлекеттік басқару органдары арасындағы өкілеттіктердің қайталануын болдырмауға және жергілікті атқарушы органдардың өкілеттіктерін кеңейтуге бағытталған. [17]

Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың Бес институционалдық реформасын іске асыру жөніндегі 100 нақты қадам Ұлт жоспарында (2015 жылғы мамыр) ел өңірлерінде жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жетілдіру жөніндегі нақты қадамдар айқындалған, атап айтқанда:

— азаматтардың өзін-өзі реттеу мен жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту арқылы шешім қабылдау процесіне қатысу мүмкіндігін кеңейту. Мемлекетке тән емес функцияларды нақты ортаға және өзін-өзі реттейтін ұйымдарға беру. Үкімет мемлекетке тән емес және артық функцияларды қысқарту арқылы актам болады;

— ауылдық округ, ауыл, ауыл, кент, аудандық маңызы бар қала деңгейінде жергілікті өзін-өзі басқарудың дербес бюджеті енгізілетін болады. Облыс орталықтары мен Республикалық маңызы бар қалаларда азаматтардың тиісті бюджеттердің жобаларын талқылауға қатысу тетіктері жұмыс істейтін болады. [18]

Жергілікті өзін-өзі басқару механиздерін жетілдіру мақсатында 2018–2020 жылдары барлық ауылдық округтерде бюджет жүйесінің төртінші деңгейі енгізілді. Ауылдық округтер өз бюджетін қалыптастырып, жергілікті өзін-өзі басқарудың коммуналдық меншігін басқара бастады. Ауылдық округтің бюджеті салықтардан, төлемдерден, айыппұлдардан, ерікті алымдардан, коммуналдық мүліктен түсетін кірістерден, сондай-ақ жоғары тұрған бюджеттен берілетін субвенциялардан қалыптаса бастады.

Тұрғындар төлейтін кейбір салықтар, оның ішінде жер, көлік, мүлік, жеке табыс салығы және басқалары ауылдық округте қала бастады. Нәтижесінде азаматтар өз салықтарының қайда жұмсалғанын көруге мүмкіндік алды.

Қазіргі уақытта жергілікті өзін-өзі басқарудың кірістері салық түсімдерінің алты түрінен, түрлі төлемдерден, айыппұлдардан, коммуналдық мүліктен түсетін кірістерден және жоғары тұрған бюджеттен берілетін трансферттерден қалыптасады.

2020 жылдың көрсеткіштері бойынша жергілікті өзін-өзі басқару бюджетінің кірістері 252 млрд теңгені құрады, оның шамамен 34 млрд теңгесі немесе 13,4 %-ы — меншікті кірістер және 218 млрд теңгесі — жоғары тұрған бюджеттен берілетін трансферттер. [22]

Мемлекет тарапынан жасалып жатқан шараларға қарамастан, қазіргі уақытта жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру және жүзеге асыруда бірқатар мәселелер бар:

— қолданыстағы заңнамада жиналысты (жиынды) өткізу және шешімдер қабылдау тәртібін облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың мәслихаттары айқындайтыны көзделген. Алайда, азаматтардың жергілікті маңызы бар мәселелерді талқылауға қатысуы жөніндегі заңнамада көзделген нормалар іс жүзінде іске асырылмайды;

— жиналыстарды қалыптастыру, өткізу тәртібі мен өкілеттіктері заңнамада регламенттелмеген;

— ауылдық деңгейдегі әкімдердің жүктелген функцияларды жүзеге асыру кезінде олардың дербестігінің жеткіліксіздігін айқындайтын негізгі проблемалық сәттердің бірі меншікті қаржы құралдарына, мүлікке және басқа да ресурстық мүмкіндіктерге иелік ету және билік ету құқықтарының шектелуі болып табылады;

— жергіліктіті өзін-өзі басқару бюджетінің жеткіліксіздігі;

— жергілікті халықтың билікке деген сенім деңгейінің төмендігі және т. б.

Аталған мәселелерді шешу мақсатында мемлекет басшысы 2020 жылғы 1 қыркүйектегі «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл уақыты» атты халыққа Жолдауында жергілікті өзін-өзі басқарудың жаңа тұжырымдамасын әзірлеуді тапсырды. Осы тапсырмаға сәйкес 2025 жылға дейін жергілікті өзін-өзі басқару тұжырымдамасы әзірленіп, қабылданды. [19]

Жергілікті өзін-өзі басқарудың жаңа моделі бес негізгі қағида негізінде қалыптастырылатын болады:

1. Азаматтардың шешім қабылдау процесіне қатысуы.
2. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының сайлануы.
3. Ұйымдастырушылық, экономикалық және қаржылық мәселелерді шешуде жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербестігі.
4. Мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару қызметінің нақты функционалдық шекаралары.
5. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тұрғындар алдындағы ашықтығы мен есептілігі

Бұл ретте, азаматтарды мемлекеттік басқару процестеріне белсенді тарту және жергілікті жерлерде шешімдер қабылдау үшін әкімдерді тікелей сайлауды енгізу жөніндегі шаралар көзделген.

2021 жылдың мамыр айында сайлау заңнамасына түзетулер енгізілді, оған сәйкес ағымдағы жылдың шілде айынан бастап ауыл әкімдерін тікелей сайлау басталды. Өткен сайлауда аудандық маңызы бар қалалардың, ауылдардың, кенттердің және ауылдық округтердің 730 әкімі іріктелді. Жыл соңына дейін тағы 40 әкім іріктеледі. Тікелей сайлау 2025 жылға дейін жалғасады. Осы уақытқа дейін, институттың мәліметінше, қазіргі әкімдердің көпшілігі олардың қызмет ету мерзімінің аяқталуына байланысты ауыстырылады. Осы бағыт аясындағы келесі қадам 2024 жылдан бастап аудан әкімдерінің тікелей сайлауын енгізу болады.

Тұжырымдама жобасында алғаш рет жергілікті мемлекеттік басқару және жергілікті өзін-өзі басқару институттарын нақты бөлу қажеттілігі көзделген. Ол үшін жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құрылымы, қалыптасу тәртібі мен өкілеттіктері айқындалатын жергілікті өзін-өзі басқару туралы жаңа заң әзірленетін болады.

Жергілікті өзін-өзі басқарудың пәрменді жүйесін одан әрі орталықсыздандыру және құру үшін басқару деңгейлері арасында функциялар мен өкілеттіктердің қайталануын қайта бөлу және болдырмау жөніндегі шаралар көзделген. Берілетін өкілеттіктер оларды тиімді іске асыру үшін қажетті ресурстармен қамтамасыз етілетін болады.

Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту саясатын іске асыру халықтың, жергілікті өзін-өзі басқарудың және мемлекеттік биліктің өзара іс-қимыл жүйесін құруға алып келеді, оның тиімді жұмыс істеуі:

1) халықтың рөлін арттыруды, оның жергілікті маңызы бар мәселелерді сапалы шешуге қатысуын;

2) әрбір елді мекенде халықтың өмір сүру деңгейін арттыруды;

3) өңірде және мемлекетте саяси тұрақтылықты арттыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Тәжірибені практикада қолдануға болатын орталық және Шығыс Еуропа елдерінен Польшаны бөліп көрсету керек, мұнда жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың жетістігі дербес бюджетпен жергілікті өзін-өзі басқаруды құру үшін қажетті әлеуетті қамтамасыз еткен әкімшілік-аумақтық бірліктердің мөлшеріне байланысты. Бұл тәжірибе Қазақстан үшін де қолайлы екені сөзсіз [20].

Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің жұмыс істеуінің шетелдік тәжірибесі осы институттың тиімді дамуының мысалдарын қамтиды, сондықтан бұл тәжірибені Қазақстан алдында тұрған міндеттер тұрғысынан оңтайлы пайдалану маңызды. Елдің мемлекеттік құрылымын, өңірлік ерекшелігін (орасан зор аумақ, солтүстік-батыс облыстардағы халықтың тығыздығы төмен, халық топтары арасындағы едәуір қашықтық), ауылдық өзін-өзі басқару саласындағы тәжірибені, жергілікті дәстүрлер мен мәдениетті ескере отырып, жергілікті өзін-өзі басқаруды жетілдіру жөнінде шаралар әзірлеу қажет. Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін реформалау мен дамытуды төменгі деңгейден — ауылдық округтен, ауылдан (ауылдан) және қаладағы ауданнан бастау керек. Жергілікті өзін-өзі басқарудың тиімділігі көбінесе өзін-өзі басқарудың құқықтық, ұйымдастырушылық және экономикалық негізін қамтамасыз ететін барлық қажетті заңдардың болуына ғана емес, сонымен қатар халықтың жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіндегі өз құқықтары мен мүмкіндіктерін түсінуіне, жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асырудың нақты қабілетіне байланысты. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары үздік халықаралық тәжірибені ескере отырып, қоғамға есеп беру қағидаты бойынша жұмыс істеуге тиіс.

Жергілікті өзін-өзі басқару формалары әр түрлі болуы мүмкін. Бірақ жергілікті өзін-өзі басқару кейбір функцияларды жүзеге асыруды өз мойнына алуы керек, осылайша мемлекеттік органдарды өзекті мәселелерден босатады және оларға бірдей маңызды міндеттерге назар аударуға мүмкіндік береді. Жергілікті өзін-өзі басқарудың рөлі, әсіресе, шешімдерін күтіп тұрған жергілікті мәселелердің барлық мәселелерін мұқият зерттеу қажеттілігі туындаған кезде оң болуы мүмкін.

Осы орайда, басқару жүйесінің тиімділігін арттыру және институционалдық ортаны жетілдіру мақсатында ауылдық октугтер деңгейіндегі жергілікті мемлекеттік басқару органдары мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құзіреттерін нақтылау қажет деп санаймыз.

Әдебиет:

1. Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2022 жылғы 16 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауы https://www.akorda.kz/kz/addresses
2. Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2022 жылғы 1 қыркүйегіндегі Қазақстан халқына Жолдауы https://www.akorda.kz/kz/addresses
3. European Charter of Local Self-Government 15/10/1985. www. conventions. coe.int.
4. Глотов С. А., Мазаев В. Д. / Европейская Хартия / Путеводитель по специальному лекционному курсу для студентов. — М.: Институт национальной стратегии, 2009. — с. 345–387.
5. Чеботарев А. Проблемы формирования системы местного самоуправления в Республике Казахстан//Правовая реформа в Казахстане. № 1.,2000.
6. Georg Jellinek. Allgemeine Staatslehre (1900), р.3. Auflage, Berlin 1922.
7. Пивоваров К. А. Делегирование государственных полномочий местным органам власти: зарубежный опыт. Сибирский юридический Вестник.2002. #1.
8. Stein Lorenz. Handbuch der Verwaltungslehre Stuttgart,1870.
9. Tocqueville, Democracy in America (Harvey Mansfield and Delba Winthrop, trans., ed.; Chicago: University of Chicago Press,2000)..
10. Сапаргалиев Г. Конституционное право Республики Казахстан. Алматы, 2008. — с. 531.
11. Neville Brown and John Bell. French Administrative Law. Oxford University Press,1998–358pp.
12. Y. Laurinmyaki, T. Linkola, Pryattala K. Local and regional directorate, Finland. -Helsinki, 1996.
13. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 85–89 б.., Алматы.,2013.
14. «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» 2001 жылғы 23 қаңтардағы № 148 Қазақстан Республикасының Заңы / https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z010000148_
15. «Қазақстан-2050 — қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» / https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1200002050
16. Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасы. ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы 28 қарашадағы № 438 Жарлығы
17. "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік басқару органдары арасындағы өкілеттіктердің аражігін ажырату мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2013 жылғы 13 маусымдағы № 102-V Заңы (10.12.2013 ж. өзгертулермен)
18. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың Бес институционалдық реформасын іске асыру жөніндегі 100 нақты қадам Ұлт жоспары (2015 жылғы мамыр)
19. Мемлекет басшысы 01.09.2020 жылғы «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл уақыты» атты халыққа Жолдауы
20. Ellis Katz. American Federalism, past, present and future/The U. S. Information Service’s Electronic Journal — Issues of Democracy, April 1997. www. ucs. louisiana.edu.
21. С. З. Баймағамбетов Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару. Астана, 2013. — 38 б.
22. Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың 2025 жылға дейінгі тұжырымдамасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 2021 жылғы 18 тамыздағы № 639 Жарлығы. https://adilet.zan.kz/kaz/docs/U2100000639