Мақалада Қызылорда облысының Арал ауданындағы экологиялық жағдайды жақсарту бойынша кейбір мәселелер қарастырылады. Мақаланың тақырыбы өзекті, өйткені миллиондаған тұрғындар Арал теңізінің экологиялық апатынан зардап шегеді.
Автор Арал теңізі ұлтанының кебуін және оның айналасындағы гуманитарлық апатты, сондай-ақ бүгінгі таңда ең маңызды міндет теңіздің табиғи биологиялық қорын сақтау, Арал дағдарысының қоршаған ортаға және ең бастысы тұрғындардың өміріне зиянды әсерін азайту екенін атап өтті. Арал ауданының басты проблемасы экологиялық ахуалды жою және халыққа медициналық көмек көрсетуге үлкен көңіл бөлінуі тиіс екенін атап өтті. Аудан орталықтарында халықтың денсаулығын қалпына келтіру және оңалту бойынша көбірек медициналық орталықтар салынуы тиіс.
Түйінді сөздер: Арал ауданы, Арал теңізі, ауру, Кіші Арал, халық, шөл, экология, экологиялық апат.
В статье рассматривается некоторые вопросы по улучшению экологической обстановки в Аральском районе Кызылординской области. Тема статьи является актуальной, так как от экологической катастрофы Аральского моря страдают миллионы жителей.
Автор отмечает, что связи с продолжающимся высыханием Аральского моря и происходящей гуманитарной катастрофой вокруг него, важнейшая задача сегодня — сохранить природный биологический фонд Приаралья, сократить губительные воздействия Аральского кризиса на окружающую среду и самое главное на жизнедеятельность проживающих людей. Анализ исследования и мониторинг экологической ситуации показывает, что главной проблемой Аральского района является что в регионе должно уделяться развитию здравоохранения и оказанию медицинской помощи населению. В районных центрах должны строиться больше медицинских центров по восстановлению и реабилитации здоровья населения.
Ключевые слова: Аральский район, Аральское море, заболеваемость, Малый Арал, население, пустыня, экология, экологическая катастрофа.
Арал ауданы — Қазақстанның Қызылорда облысы құрамындағы әкімшілік бірлік. Аудан орталығы — Арал қаласы. 1927 жылы құрылған.
Арал ауданы облыстың солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Шығысында Қазалы ауданымен, батысында Ақтөбе облысымен, солтүстігінде Қарағанды облысымен, оңтүстігінде Қарақалпақстанмен шектеседі.
Аудан аумағы арқылы Сырдария өзені ағып өтеді. Арал ауданында Арал теңізінің көп бөлігі орналасқан.
Арал теңізі деңгейінің төмендеуі — ХХ ғасырдың екінші жартысында Арал теңізінің су көлемінің 90 % жоғалтуымен және оның орнында Аралқұм шөлінің пайда болуымен байланысты антропогендік-табиғи экологиялық апатпен байлванысты болған. Қазіргі ғалымдардың есептеулері бойынша антропогендік факторлардың Аралдың төмендеуіне әсері 70 %-дан асты. Күрт төмендеу Арал өңіріндегі ауыл шаруашылығының дамуына, ең алдымен суармалы алқаптарда мақтаның қарқынды өсуіне байланысты басталды. Плантацияларды суару үшін 1960 жылдарға қарай Арал теңізін қоректендіретін Амудария мен Сырдария өзендерінің барлық ағыны бөлшектелді, көптеген су қоймалары мен каналдар судың түсуі мен булану арасындағы тепе-теңдікті бұзды. 1985–1986 жылдары теңіз деңгейі 53 — тен 41 м-ге дейін төмендеді (Балтық теңізінің деңгейі бойынша) , Берга бұғазы құрғап, Арал екі тәуелсіз су қоймасына-үлкен және кіші бөліктерге бөлінді. 2002 жылға қарай деңгей тағы 10 м-ге төмендеді, 2006 жылы Терең Теңіз бөлігі — бұрынғы Тұщы-Бас шығанағы үлкен Аралдан бөлінді. 1960 жылдан 2019 жылға дейін Арал теңізінің ауданы 67499 км2-ден 6700 км2-ге дейін қысқарды [2].
Арал экологиялық апатының ортасында орналасқан Амударияның төменгі ағысында айтарлықтай су шаруашылығы проблемалары бар. Арал теңізі мен бүкіл бассейннің экологиялық проблемаларының айқындылығының көрсеткіші су қоймасының кебуі және іс жүзінде жойылуы болып табылады. Өзбекстан Республикасының бұрынғы президенті Ислам Кәрімов өз сөзінде БҰҰ «Мыңжылдықты дамыту мақсаттары» саммитінің пленарлық отырысында 22.09.2010 ж. «біздің экология проблемаларына деген жауапсыздығымыздың дәлелі-бір ұрпақтың өмір сүру кезеңінде бір кездері бірегей әдемі теңіздердің бірінен құрғап, жойылып бара жатқан су қоймасына айналған аралдың трагедиясы», — деп атап өтті. Бүгінгі таңда Арал өңірінде экологиялық ғана емес, сонымен қатар планетарлық салдары бар әлеуметтік-экономикалық және демографиялық проблемалардың күрделі кешені пайда болды, БҰҰ Бас хатшысы Пан Ги Мун 2010 жылы аралға барған кезде сенімді болды. [3, б. 85]
Арал теңізінің үздіксіз кебуіне және оның айналасындағы гуманитарлық апатқа байланысты бүгінгі күннің маңызды міндеті-Арал өңірінің табиғи биологиялық қорын сақтау, Арал дағдарысының қоршаған ортаға және ең бастысы осында тұратын адамдардың өміріне зиянды әсерін азайту.
Аймақтағы экологиялық дағдарыстың салдары:
– жер үсті және жер асты суларының сапасының нашарлауы;
– топырақтың тұздануы және батпақтануы;
– аумақтардың шөлейттенуі және суармалы жерлердің тозуы;
– су айдындарының су және тұз режимінің тұрақсыздығы;
– ландшафттар мен су объектілерінің биоөнімділігі мен биоәртүрлілігінің төмендеуі.
Қабылданып жатқан шараларға және халықаралық көмекке қарамастан, экологиялық жағдайды толық жұмсарту, судың сапасын жақсарту және осы аймақтағы халықтың тұрақты тіршілігін қамтамасыз ету әлі мүмкін емес.
Амудария мен Сырдария ағындарынан су алу толық тоқтатылған жағдайда бұрынғы теңіз деңгейін қалпына келтіру үшін 100 жылдан астам уақыт қажет болар еді. Бассейннің бес елі-Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түрікменстан — Еуроодақтың және басқа елдердің қолдауымен Арал теңізін ішінара қалпына келтіру жобаларын жүзеге асыруда, алайда саяси және экономикалық себептеріне байланысты қол жеткізу мүмкін емес [2].
Амудария мен Сырдария атырауларында халық тұтыну үшін де судың мөлшері айтарлықтай тапшы. Бұл аймақтардан гүлденген аймақтарға, тіпті басқа елдерге көші-қон күшейе түсті.
Амудария мен Сырдария атырауларының және теңіздің өзінен балық аулаудың маңызы бұрынғыдай емес, ішінара жоғалды, бұл балық аулауға байланысты халық арасында жұмыссыздыққа әкелді.
Екі өзен бойындағы суармалы жерлердің шамадан тыс ылғалдануы тұздарды топырақ бетіне тасымалдайтын жер асты суларының өсуіне әкелді, ол тұзды болады және шаю үшін қосымша суды қажет етеді.
Екі өзеннің бойындағы, тіпті Памир тауларындағы Тугай (орман) суының жетіспеушілігінен кесілген немесе өлген.
Екі өзеннің атырауындағы жүздеген көлдер жоғалып кетті, бірақ екі өзеннің жоғарғы ағысында жүздеген жасанды су қоймалары пайда болды.
Екі өзенді мекендеген балықтардың барлық дерлік түрлері өлді. Бұл 70-тен астам түрі.
Аралдың бүкіл бассейнінде фауна мен флора айтарлықтай қысқарды.
Қалыптасқан экологиялық қолайсыз жағдайдың ауырлығын, шөлейттенудің және қоршаған табиғи ортаның ластануының адам денсаулығына әсерін ескере отырып, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының тұжырымдамасы негізінде Арал маңындағы экологиялық апат аумағы мынадай аймақтарға бөлінеді: экологиялық апат, экологиялық дағдарыс, дағдарыс алдындағы экологиялық жағдай. Арал ауданы экологиялық апат аймағына кіреді. [4]
Қарқынды шөлейттену және қоршаған ортаның тозуының тұрақты қайтымсыз процестері, өмір сүру жағдайларының нашарлауы, сырқаттанушылардың өсуі экологиялық қолайсыз аудандарда тұратын халықты әлеуметтік қорғау шараларын заңнамалық шешуді және құқықтық реттеуді талап ететін жаңа әлеуметтік-экономикалық және экологиялық жағдайларды тудырды.
Арал апатының қауіпті әсері бүгінде бүкіл әлемде байқалады. Халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша, Арал аймағындағы улы тұздар Антарктида жағалауында, Гренландия мұздықтарында, Норвегия ормандарында және жер шарының көптеген басқа бөліктерінде кездеседі.
Өкінішке орай, бүгінгі таңда Арал теңізін толығымен қалпына келтіру мүмкін емес екені белгілі болды.
Осыған байланысты Арал дағдарысының қоршаған ортаға және Арал маңында тұратын миллиондаған адамдардың өміріне зиянды әсерін жоюдың кейбір жолдары ұсынылады.
Арал теңізінің айналасындағы экологиялық жағдайды жақсарту үшін дельталарда және теңіздің құрғаған түбінде жасанды экожүйелер құруды жалғастыру қажет, нәтижесінде мыналар жасалуы керек:
– теңіздің құрғаған түбінде реттелетін су айдындары жүйесін құру;
– теңіздің құрғаған түбінде полдерлік жүйелерді құру;
– құмдарды бекіту үшін фитомелиоративтік жұмыстар жүргізу;
– теңіз акваториясына коллекторлық-дренаждық суларды беру;
– «САРАТС» ІІ жобасын (Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтау жобасы) тез арада іске асыру.
Сонымен қатар, Аралдың құрамында тұз мөлшері жоғары акваторияны сақтау аймақтары анықталып, оның тұзды және су балансының, су деңгейінің, қоршаған аумақтың теңіз сипаттамаларының болжамы жасалып, аймақтың қоршаған табиғи ортасының ластануын болдырмау шаралары бар ұсыныстар әзірленуі керек.
Арал өңіріндегі экологиялық және әлеуметтік-экономикалық жағдайды тұрақтандыру әдістерінің бірі-экологиялық талаптарды сақтай отырып, Амудария атырауындағы тозған су айдындарын жасанды суландыру арқылы сулы-батпақты жерлерді қалпына келтіру және тұрақтандыру.
Арал өңірі аймағындағы экологиялық жағдайды жақсарту және Арал теңізі бассейнін экологиялық сауықтыру мақсатында биоалуантүрлілікті және дельталық экожүйені қалпына келтіру, атап айтқанда, соңғы 20 жылда ауданы 483 мың гектарды құрайтын орман екпелерін жүргізу бойынша жұмысты жалғастыру қажет, бұл Арал теңізінің барлық құрғақ түбінің 9,4 % — % құрайды. Қазіргі уақытта бұл аумақта атмосфераға тұздар мен құмды үрлеу процестерінің төмендеуі байқалады, жабайы табиғаттың әртүрлі түрлерінің саны — құстар, қояндар, корсактар, түлкілер, қасқырлар, ақбөкендер, құландар да кездеседі. [3]
Арал ауданында тыныс алу органдары ауруларынан және инфекциялық және паразиттік аурулардан халықтың өлім — жітім көрсеткіштері республикалық орташа көрсеткіштен жоғары және одан да жоғары, 2000 жылы өлім жітім себептері бойынша облыс Қазақстанның барлық облыстары арасында бірінші орынды иеленді, ал бұл аудандағы өлім көрсеткіштері облыстық көрсеткіштерден 1,5 есе және республикалық орташа көрсеткіштерден 2 есе жоғары. [5, б. 118]
Тыныс алу органдарының ауруларынан, инфекциялық және паразиттік аурулардан халық өлімінің жоғары көрсеткіштері қолайсыз экологиялық жағдайдың, сумен жабдықтаудың қанағаттанарлықсыз САПАСЫНЫҢ және, әрине, медициналық қызмет көрсетудің төмен деңгейінің тікелей көрінісі болып табылады. Осыған байланысты өңір бюджетінде медициналық жабдықтарды сатып алуға және халыққа медициналық қызмет көрсету сапасын арттыруға қаржыландыруды арттыру қажет. Сондай-ақ, халықтың денсаулығын нығайту мақсатында экологиялық таза өнім шығару үшін жаңа технологияларды кеңінен қолдану қажет. Осыған байланысты сүт өңдеу және «Эколакта»өндіру зауыттарын салу ұсынылады.
2017 жылғы 18 қаңтарда Өзбекстан Республикасы Президентінің қаулысымен жалпы құны 8,422 трлн болатын жобаларды іске асыруды көздейтін, өңір халқының өмір сүру жағдайлары мен сапасын жақсартуға бағытталған Арал өңірін дамытудың 2017–2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы бекітілді. сумов. [6]
Осыған ұқсас Қазақстан Үкіметіне жаңа жұмыс орындарын құру, өңірдің инвестициялық тартымдылығын арттыру, сумен жабдықтауды, кәріз жүйелерін, санитарияны дамыту және тұрмыстық қалдықтарды кәдеге жарату, денсаулық сақтауды жақсарту, халықтың тұрғын үй жағдайларын жақсарту, аумақтарды абаттандыру, балалар мен спорт алаңдарын құру және т. б.
Қызылорда облысының табиғи-климаттық факторларын, Кіші Арал теңізінің аумағын, күріш алқаптарында балық өсіру мүмкіндігін ескере отырып, өңір жылына 25 мың тоннаға дейін балық өндіруге қабілетті. [7] Арал ауданында «Тауарлық балықты өсіру және қайта өңдеу кешенін кеңейту» жобасының мысалына сәйкес балық өңдеу цехын кеңейту, көксерке өсіру және тоған шаруашылығын дамыту ұсынылады.
Осылайша, зерттеуді талдау және экологиялық ахуалды мониторингтеу көрсеткендей бүгінгі таңда «САРАТС» ІІ жобасын жедел қолға алу және халыққа медициналық көмек көрсетуге үлкен көңіл бөлінуі тиіс. Аудан орталығында халықтың денсаулығын қалпына келтіру және оңалту бойынша көбірек медициналық орталықтар салынуы керек. Бұны республика үкіметі жедел қарауы тиіс деп санаймын.
Әдебиет:
- Административно-территориальное деление нашего края (19–21 века). История Актюбинской области // Жүгінген күні: 23.01.2023.
- Снижение уровня Аральского моря // Кіру режимі: https://ru.wikipedia.org/wiki. Жүгінген күні: 24.01.2023.
- Есимбетов А. Т., Аметов Я. И., Алламуратов К. К. Экологические проблемы Аральского моря и приаралья // Сборник статей «Булатовские чтения» С.84–87.
- Арыс Н. С заботой о народе // Кызылординские вести. Выпуск от 08.10.2022 г.
- Жумартов Е. Б. Восстановление экологической системы в дельте Сырдарии и северной части Аральского моря // Монография. — Алматы: «ЭВЕРО» 2010. — 220 с.
- Проблемы Арала и водных ресурсов региона // Кіру режимі: https://www.un.int/uzbekistan/news/. Жүгінген күні: 25.01.2023.
- Решая проблемы экологии региона // Кіру режимі: https://kzvesti.kz/newspaper-articles/reshaja-problemy-jekologii-regiona-20795/. Жүгінген күні: 26.01.2023.
