Берілген мақалада Ахмет Байтұрсынұлының әлеуметтік-саяси қызметі талданады.
Кілтті сөздер : саяси қызмет, «Алаш» партиясы, мәдениет.
В данной статье анализируется социально-политическая деятельность Ахмета Байтурсынова.
Ключевые слова: политическая деятельность, партия «Алаш», культура.
Ахмет Байтұрсыновтың есімі тәуелсіз Қазақстан тарихында мәңгілікке орныққан. Ол отаршыл патшалық езгіге және кеңестік режимге қарсы қазақтардың ұлт-азаттық қозғалыстарының көшбасшыларының бірі, «Алаш» ұлттық-демократиялық партиясы мен Алаш Орда үкіметінің ұйымдастырушысы, сондай-ақ «Қазақ» газетінің редакторы болды. Қоғамдық-саяси белсенді және ағартушы ретінде Байтұрсынов өз халқын білім мен мәдениетке шақырды, дәл осы жерде ол патша езгісінен бостандық пен қоғамдық дамудағы прогресті көрді. 30-шы жылдардың екінші жартысында ол барлаудың қайғылы тағдырымен бөлісіп, Сталин қуғын-сүргінінің құрбаны болды. Ол буржуазиялық ұлтшыл идеялар үшін айыпталып, «мемлекеттің жауы» болды [1].
А. Байтұрсыновтың қоғамдық-саяси қызметі екі саяси жүйе — патшалық пен социализм жағдайында дамыды, олар оның мәдениет пен білімге деген көзқарасын түпкілікті анықтады. Айта кету керек, оның өзіндік көзқарастарының, содан кейін теориялық тұжырымдамаларының негізгі көзі қазақтардың, сондай-ақ орыс және басқа да түркі ұлттарының ұлттық мәдениеті болды. Бұл оның өнер мен мәдениет теориясының анықтамасын жасаған әлемдегі алғашқы түріктердің бірі болуының себепшісі болды. Ол көп уақытын тіл мен әдебиет мәселелеріне арнады.
Құрылтай жиналысы депутаттары комитетінің мүшесі болып сайланды және Қазақ өлкесінің революциялық комитетін басқарды, халық ағарту комиссары қызметін атқарды. Қазақ сатыларында білім беруді талдай отырып, ол білім берудің дамымауының негізгі себебі қазақтар жүргізетін көшпелі өмір салты болып табылады, тұрақты жүйелі білім беру үшін мектептер ашуға мүмкіндік жоқ деген қорытындыға келеді. Сенімділік үшін: Семей облысында — 85 %, Ақмола облысында — 50 %, Торғай облысында — 60 %, Орал облысында — 80 % көшпелі өмір салтын ұстанады. Адамдарды көшпелі өмір салтынан отырықшы өмір салтына, көшпелі мал шаруашылығынан отырықшы егіншілікке, жылжымалы шатырлардан тұрақты құрылыстарға, қалалық типтегі ауылдар мен елді мекендердің құрылысына көшуге шақыра отырып, ол екі жақты пайда тапты: ұлттың әл-ауқатын арттыру, мектеп салуға нақты жағдай жасау және жас ұрпақтың білім алуы. Мәдениетте ұлт бірлігін сақтау мен ұлттық мемлекеттілікті дамытудың, өркениетті елдер деңгейіне жетудің жолын көрді [2].
Мәдениеттің дамуының ең маңызды бөлігі А. Байтұрсынұлының Ә. Бөкейханов және М. Дулатовпен бірге «Қазақ» газетінің редакторы болуы. Ол «Газетіміздің мақсаты — халықтың мүддесін қорғау, қазақтар арасында ғылым мен мәдениеттің таралуына, басқа халықтың өмірін таныстыруға үлес қосу» деп жазды. Беттерде ұлттық мәдениетті дамытудың өзекті мәселелері көрсетілді, білім беру, қызметкерлерді дайындау мәселелері қамтылды, халық игілігіне математика, әдебиет, медицина, тарихты қамтитын мақалалар орналастырылды; қазақ және басқа да халықтардың егіншілікпен, салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары қамтылды. Көптеген мақалалардың мазмұны қоғам дамуының заңдылығы туралы белгілі бір түсінік қалыптастыруға, патриоттық тәрбиеге, азаматтық санаға және саяси мәдениет құрайтын басқа да құндылықтарға шоғырландырылды.
Мәдениет пен білімнің өркендеуінен ойшыл отаршылдық езгіден құтылуды көрді. Мәдени дамудың төмен деңгейі — ұлттық мүдделеріңіз үшін күреске кедергі келтіретін кілт, деп ойлады ол. Сол арқылы ол былай деп жазды: «Көршілес екі елдің мәдениеті бір бағытта дамиды және белгілі бір уақытта күштісі әлсіз мәдениетті жұтады, содан кейін әлсізі із-түзсіз жоғалады, соңында екі елдің бірігуі. мәдениеттердің біртұтас болуы бірліктің күші негізінде жүзеге асады». Қазақта мұндай болмас үшін халқын ұлттың мәдени танымын көтеруге шақырып, оны тәрбиелеу арқылы ғана жүзеге асады деп есептей отырып, «Кеш болмайынша өзгенің білгенін үйрену керек. Бірдей қабілетті болсаң ғана адамдардың теңдігіне мүмкіндік бар», — деп жазды саясаткер. Сонымен бірге, оның өзіне тән оптимизмі адамдарға сол мақсаттарға жетуге сенім ұялатты, басқа халықтар одан да қиын жағдайда болуы мүмкін екенін ашты. Сондықтан олар тек еңбекқорлығымен жетістікке жетті. Ол қазақтарда маталар мен зауыттардың жоқтығын, соның кесірінен шетелге шикі мұнайды тиын-тебенге жөнелтуге тура келетінін, кейін ол елге әлдеқайда қымбатқа оралғанын өкінішпен жазды. Маталар мен өсімдіктер болуы үшін адамдар білімді болуы керек. Өзгелермен бір қатарда болу үшін қазақ білімді, бай, күшті болуы керек. Білімді болу үшін оқу керек, бай болу үшін еңбек керек, ал мықты болу үшін ұлт бірлігі қажет» дейді А. Байтұрсынов. Ғасырдың басында айтылған бұл ойлар әлі де өзекті. Бұл мынаны көрсетеді: Қостанай уезінде 100 ер адамнан — 6 адам қазақша оқуды, ал орысша оқуды әр 1000–6 адамнан біледі». «Қазақ» газетінің беттерінде А. Байтұрсынов оқу-ағарту мәселесін: мектептердің аздығы, қазақ ұлтынан шыққан шәкірттердің аздығы, педагогикалық кадрлардың, кітаптардың, оқу бағдарламаларының жоқтығы т. б. Ол өзінің ғылыми және практикалық қызметімен осы мәселелерді шешуге үлес қосты. Педагог-ағартушы «Бастауыш мектепте 5 жыл білім беру керек, алғашқы 3 жыл балалар қазақ тілінде, ал кейінгі 2 жыл орыс тілінде білім алу керек» деп ойлаған. Мектепте балалар оқуды, жазуды, математика, ұлттық тіл, ұлттық тарих, еңбекке баулу, шаруашылық негіздері, жаратылыстану және география сияқты пәндерді меңгеруі керек. А. Байтұрсынұлының сондай-ақ араб әліпбиін жақтаған баяндамасы бар. Ол баяндамада «Араб әрпін латын әрпіне ауыстыру мәселесі пайда болғаннан бері халық екі әліпбидің айырмашылығына баса назар аударды» [3] деп жазады. Осы арқылы оның шығармашылығына талдау жасай отырып, ұлттық мәдениеттің, білім мен тәрбиенің дамуына зор ықпал еткеніне куә болдық. Ұлы ойшыл, қоғам және саяси қайраткердің идеялары әлі де өміршең, өйткені олар сол кездегі өзекті мәселелерге арналып қана қоймай, бүгінгі күннің көптеген сұрақтарына жауап береді.
Әдебиет:
- Айбын. Энциклопедия / Бас ред. Б.Ө. Жақып. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. — 880 б.
- Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия / Бас ред. Ғ. Әнес. — Алматы, 2010. — 123 б.
- Байтұрсынұлы А. Қазақ тіл білімінің мәселелері / Құраст. Ғ. Әнес. — Алматы: Абзал-Ай, 2013. — 555 б.
